Есейіп, ер жеткен соң әрбір адам өз болашағын айқындауға тырысады. Өмір жолымен өзектес мамандығын дұрыс таңдаған азамат қашанда ел үмітін ақтап, ел мерейіне бөленіп, ел азаматына айналары хақ. Өзім тарихшы болғандықтан да осынау мамандық саласында жүрген азаматтардың арасынан мамандығына лайық, көзге қуаныш азаматтарды бақылай да байқай жүремін. Болашақ өмір жолын тарих ілімімен табыстырып, келешегінің келісімді бағыт-бағдарын айқындай білген сондай азаматтардың бірі – қасымызда қанаттаса жүріп, ерінбес еңбек пен адами адамгершілік қасиеттерінің арқасында тұлғаға айналған Талғат Мекебаев. Талғаттың өмірі кеңестік Қазақстан дәуірінен басталып, Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жалғасын табуда. Осы жылдарда университеті мен еліне қалтқысыз еңбек етіп келе жатқан тарихшының жеке өмірі тарихпен бітісе қайнасып жатыр.
Көп балалы отбасында тәрбиеленген Талғат – парасаттылықты ұлағат еткен ата-анасының екінші перзенті. Әкесі Құмарғали Мекебайұлы ұзақ жылдар партия қызметкері ретінде еліне сыйлы ел ағасы, анасы Асия ағайын-жұртқа қадірлі отанасы болған-ды.
Талғат 1980 жылы орта мектепті бітіргеннен кейін ауылда бір жыл жұмыс істеп, Кеңес әскері қатарына алынады. 1982-1984 жылдары Солтүстік Кавказ әскери аймағында жауынгерлік борышын абыроймен атқарып, зенитті қондырғының атқышы ретінде әскери құрама басшылығы тарапынан бірнеше мәрте мақтау-марапаттауларға ие болған. Кішкентайдан туған жердің қадір-қасиетін біліп өскен, ол кезде кіші командирлер құрамына кіретін сержант шеніндегі Талғат: «Кавказдан Қазақстанның Ақтөбе облысындағы Ембі әскери полигоны аумағына келіп, жауынгерлік оқу-жаттығу жүргізуге келгенде туған жердің ауасын жұтып, суына шөлін қандырып, бір рақаттанып қалушы едік», – деп, бүгінде сол бір күндерді елжірей еске алады.
Әскерден кейін ел тарихының тереңіне бойлау арманына айналған балаң жігіт жоғары оқу орнына бірден түсе алмаған соң, өзі сияқты басқа да қазақ жігіттерімен бірге Алматы үй құрылысы комбинатында жұмысқа орналасады. Әйтсе де «Жанайын деген бір шырақ жалтылдап кетті ішімде» демекші, ауылдан үлкен арманмен аттанған, алған бетінен қайтпайтын қайсар жігіт қиындыққа мойымай, болашағына нық сеніммен қарап, екі жыл әскерде болған жылдарымен қосқанда, тек бес жылдан кейін ғана өзі қалаған оқу орнына табан тірейді. Кеудедегі арман алдамай, үміт ақталып, Талғат 1985 жылы қазір өзі қызмет етіп отырған Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің тарих, археология және этнология факультетіне түсті. Сүйікті мамандығының қыр-сырын меңгере бастаған тұста КСРО-да үлкен өзгерістер басталып кеткен-ді.
КОКП Орталық Комитетінің Бас хатшылығына М.С. Горбачевтың келуімен Кеңестер Одағында реформалар жүргізіле бастады. Бұл реформалар кезеңі тарихта «қайта құру», «жариялылық» атымен қалды. Елдің демократиялық жолға бет бұруы кезеңінде студенттер, әсіресе гуманитарлық мамандықтарда оқитын студенттер белсенділік танытты. Талғат та өзімен қатар оқитын топтастарынан жасының үлкендігі, өмір тәжірибесінің молырақ екендігі себепті қазақ салт-дәстүрін жаңғырту, ұлттың өзіне тән мәдени көздерін ашуға қатысты факультет, университет деңгейіндегі іс-шараларды өткізуде көзге түсе бастады.
Ол жылдарда студенттердің өзін-өзі басқару жүйесі кең қолданыста болатын. Талғат та тәрбие мен тәртіп басы саналатын «жедел комсомолдық жасақты» басқарды. Көпшілік бұл ұйымды орысша ОКД атымен біледі. Аталған бірлестікті құру, оған белсенді әрі тәжірибелі жігіттерді жинау да үлкен жауапкершілікті қажет ететін. Көбіне әскер қатарында, соның ішінде Ауған соғысында болған, сондай-ақ саяси сауатты, спортпен айналысатын, өз факультеттерінде беделді жігіттерден жасақталған бұл ұйым университетте, әсіресе ҚазМУ қалашығында тұратын студенттердің тәртіп бұзбауын қадағалап отырды. Осы ұйымда болып, мол тәжірибе жинақтаған сол кездегі көптеген жас жігіттер бүгінде еліміздің түкпір-түкпірінде түрлі мемлекеттік құрылымдарда қызмет атқаруда. Олардың қатарында мемлекет қайраткерлері, облыстық, қалалық әкімшілік қызметкерлері, құзырлы органның қызметкерлері, бизнесмендер мен елімізге танымал ғалымдар бар.
Қарапайым адам ретінде Талғат адамгершілігі мол, досқа адал, кішіпейіл жан. Өзінің бүгінгі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіндегі атқарып жатқан қызметіне сай университеттің Ардагерлер кеңесі төрағасы, 90-ды еңсерген тарихшы Ғаббас Жұбатовтан бастап, әлі де дәріс беріп жүрген профессор ағаларының мерейтойларын тасада қалдырмай, атап өтуге үнемі көңіл бөліп отырады. Бұл оның ұстаз алдындағы парызды биік ұстайтын парасатты азамат екенін танытса керек. Кезінде дәрістерін тыңдаған тарих факультетіндегі ұстаздары ішінде өзім де бар, профессорлар Уахит Шалекенов, Серік Машимбаев, Мадияр Елеуов, Қуаныш Сүлейменов, Қалқаман Жұмағұлов, Әбдеш Төлебаев және басқалармен кәсіби деңгейдегі қарым-қатынасын үзбей, үнемі назарында ұстай жүруі азаматтық белгісі деп бағалаймын.
1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына тарихшы көзімен қарайтын Талғаттың өзіндік айтары бар. Тумысынан мақтануды суқаны сүймейтін, көп білсе де білмеген сыңай танытатын, әрі бар нәрсені салмақтай отырып саралайтын адам ретінде біраз нәрсені жұртқа жариялай бермейтіні де бар. Өзімен бірге оқыған, бір бөлмеде тұрған достары, бүгінде әріптестері Берекет Кәрібаев пен Еділ Нояновтың айтуынша, «сол оқиға» барысында Жаңа алаңда болып, университет студенттерін жазалаушы әскерилерден арашалауда, оларды қапастан босатып алуда еш аянып қалмаған Талғат кейін түрлі жолдармен қудаланған студенттерді құтқарып қалуға да өз үлесін қосқан. Мұндай фактіні университеттің сол кездегі тәрбие жөніндегі проректорының көмекшісі, артынан жалған айыппен түрмеге қамалған Қарабаев Шора есімді азаматымыз да растай алады. Университеттің партия, комсомол басшылары осы «Желтоқсан оқиғасынан» кейін студенттерді оқудан шығару, комсомол қатарынан қуу сияқты шараларды жүргізгенде де Талғат көптеген қазақ жастарын арашалап қалуға барын салып, талай азаматты тағдырдың тәлкегінен аман алып қалды. Талғаттың азаматтығын айқындайтын бір қасиеті – мансапқорлықтан алыс болуы. Ол қашанда қиындықтан қашпай жүріп, шыңдалды. Соның бір белгісін Украинадағы «Чернобыль оқиғасынан» кейінгі жылдардан да байқауға болады. Студенттік жылдары өзі сұранып, комсомол отряды құрамында екі жыл қатарынан Чернобыльға іргелес Белоруссияның Могилев облысы аумағында құрылыс жұмыстарында болып қайтқан Талғат бүгінде «сол жылдардың» денсаулығына әсерін сезініп жүрген жайы бар.
1988 жылы ол Кеңестер Одағындағы алғашқы демократиялық өзгерістер кезеңінде Халық депутаттары съезіне депутат сайлауға белсене атсалысты. Сонымен қатар Олжас Сүлейменов пен Мұхтар Шахановтардың Семей полигонын жабу және Аралды құтқару туралы «дабыл қағуына» орай өзі сияқты белсенді жігіттер қатарынан табылып отырды. Мұның бәрі оның азамат ретінде қалыптасуына игі әсерін тигізгені шындық.
Талғат Құмарғалиұлы университеттің ІІІ курсын аяқтағаннан кейін сүйікті жары, сол кездегі тарих факультетінің студенті Айша Әбдіқайымовамен отбасын құрып, өмірдің жаңа сатысына аяқ басты. Отбасылы болу да Талғаттың университеттегі белсенділік қызметіне қолбайлау бола қойған жоқ. Жарының дем беруімен қоғамдық өмірге белсене араласты. 1990 жылы Қырғызстанда әйгілі «Ош оқиғасы» орын алды. Осыны пайдаланып, ҚазМУ-дың философия және саясаттану факультетінің 5-курс студенті Медет Құлжабаев пен тарих факультетінің 5-курс студенті Манарбек Садықов бастаған, ішінде Талғат Мекебаев, Берекет Кәрібаев және т.б. 30-ға жуық қазақ жастары бар топ Әл-Фараби мен Навои көшелерінің қиылысынан жоғары орналасқан аймақта акция өткізіп, тұрғын үй салуға жер телімдерін бөліп алды. Бұл тарихи оқиғаның да себептері бар-тын. 1989 жылғы бүкілодақтық санақ бойынша Алматы қаласы тұрғындары арасында қазақ халқының үлесі бар-жоғы 15%-ды ғана құраған еді. Өз болашағын сол кездегі әсем астанамыз Алматымен байланыстырғысы келген Талғат жеке басына төнетін қауіпке қарамастан, аталған акцияға қатысады. Ол кезде Кеңес Одағы ыдырамаған, Коммунистік партияның әлі де болса билік құрып тұрған кезі. Келешегіне балта шабуы мүмкін осындай әрекетке барған Талғат пен оның серіктестерінің айы оңынан туып, жер мәселесі толық шешімін тапты.
1990 жылы Талғат Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін үздік бітіріп, өзі маманданған КСРО тарихы кафедрасында жас маман ретінде қалдырылды. Жұмыс істеген кафедрасында қамқоршы ұстаздары профессорлар С.Қ. Жақыпбеков пен М.Қ. Қойгелдиевтің жетекшілігімен кандидаттық диссертациясын қорғап, 1996 жылы тарих ғылымының кандидаты атанды. Ғылыми еңбек «Ресей империясындағы 1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерістері кезіндегі Қазақстандағы саяси жағдаймен» байланысты болғандықтан, тарихи айналымға жаңадан енген тың деректермен жазылған кандидаттық диссертацияның тақырыбы бүгінгі күнге дейін Қазақстанның қазіргі заман тарихына қатысты өзекті мәселелердің қатарынан табылады. Университеттің тарих, археология және этнология факультетінің студенттеріне бірнеше жалпы курстар мен таңдау курстарын оқып жүрген Талғат өзінен дәріс алушыларға Қазақстанның жаңа заман тарихы бойынша жекелеген мәселелерді жаңаша көзқарастармен түсіндіріп келеді. Олардың қатарында қазақ жерлерінің Ресей бодандығына өтуі, Ресей әкімшілігінің Қазақстанда жүргізген әкімшілік реформалары, отарлық езгіге қарсы ұлт-азаттық көтерілістер қарастырылып отырған кезеңдегі экономикалық жағдай, ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдай, ұлт зиялыларының қазақ үшін жасаған игі істері және т.б. бар. Қарастырылып отырған мәселелер кеңес дәуірінде идеологиялық тұрғыда бір жақты түсіндіріліп келсе, Талғат дәрістерінде қазақ халқының тарихы жаңаша көзқарас тұрғысынан қарастырылып, студенттерінің тарих ғылымын, қазақ тарихын сүйіп қана қоймай, отансүйгіштік сезімдерін беріктендіріп, туған елді ардақтай білер азамат болып қалыптасуына игі әсер етуде. Талғаттың қазақ тарихын оқытудағы өзіндік көзқарастары авторларының бірі болып қатарынан табылатын «Қазақстан тарихы», «Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы» оқулықтарында, Фазыл Бейсенбаевпен бірге жазған «Тарихи жырлар» сияқты монографиясында және 100-ге жуық ғылыми мақалаларында көрініс тапқан.
Өз өмірін тарих ілімімен сабақтастырып, қызмет жолын педагог әрі ғалым ретінде бастаған Талғат алғашқы беттен-ақ факультеттің қоғамдық жұмыстарындағы іскер көшбасшылығымен көзге түсті. Оның іскерлігін байқаған университет басшылығы жас жігітті факультеттің сырттай оқу бөліміне декан қызметіне тағайындады. Бұл қызметті абыроймен атқарған Талғат университет деңгейіндегі түрлі әкімшілік қызметтеріне де тағайындала бастады. Ол ұзақ жылдар университеттің бірінші проректоры, есімі Қазақстаннан тыс жерлерге танымал ғалым, профессор Зұлқайыр Мансұровтың көмекшісі, кеңесшісі қызметінде болды. Одан кейін бірінші проректор қызметіне келген, бүгінде Білім және ғылым министрлігінің вице-министрі, профессор М.К. Орынхановтың да кеңесшісі қызметін атқарды.
2011 жылы ректорлыққа тағайындалған академик Ғ.М. Мұтанов та білікті де іскер қызметкер Талғат Мекебаевты университеттің «Парасат» кәсіподағының төрағалығына тағайындады.
Мақала кейіпкері тізгінін ұстаған ҚазҰУ кәсіподағының тарихы да ерекше. Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейін социалистік қоғамда еңбекші адамды әлеуметтік қорғауға арналған кәсіподақ ұйымдары да келмеске кетті. 90-жылдары қызметкерлерді әлеуметтік жағынан қолдау былай тұрсын, дер кезінде жалақы төлеу де шешілмейтін мәселелердің қатарынан табылатын. Алайда Қазақ ұлттық университеті өз қызметкерлерін далада қалдырмады. Бұрынғы кәсіподақ ұйымы қайта құрылып, қазіргі «Парасат» кәсіподақ ұйымы дүниеге келді. Студенттерге арналған «Сұңқар» кәсіподақ ұйымы да жаңаша жұмыс істей бастады. Ал бұл ұйымға Талғат Мекебаев төраға болғаннан бері жұмыс жандана түсті. Бүгінде университетте еңбек ететін профессор-оқытушылар құрамы мен қызметкерлер және студенттерді қосқанда, 30 мыңға жуық адам кәсіподақ ұйымына мүше болып табылады. Осыншама адамның әлеуметтік жағынан қорғалуына университет ректоры Ғалымқайыр Мұтанұлымен қатар Талғат Мекебаев та бар күш-жігерін жұмсап келеді.
Елімізде тұрғын үй құрылысы қарқынды жүріп жатқан кезеңде үлескерлердің қаржысына салынатын құрылыстар да көптеп салына бастады. 2009 жылы ҚазҰУ-де де 117 университет қызметкерлеріне арналған құрылыс ғимараты «Ақкент» қалашығында бой көрсете бастады. АҚШ-та бастау алған ипотекалық дағдарыстан кейін құрылыстың қарқыны бәсеңдеп қалған-ды. Өз ақшаларын құрылысқа салған университет үлескерлері бұл жағдайға қатты алаңдады. Университет ректоры Ғалымқайыр Мұтанұлының араласуымен тұрғындары төрт жыл күткен бұл құрылыс нысаны да қолдануға беріліп, университет басшылығы алғысқа ие болды. Әрине, бұл игі істің басы-қасында университет қызметкерлерінің қамын ойлаған біздің Талғат та бар еді. Университет қызметкерлерінің мерейтойлары, қызметкерлер мен олардың отбасы мүшелеріне, студенттерге арналған мерекелік және спорттық іс-шаралар да «Парасат» кәсіподақ ұйымының қолдауынсыз өткен емес.
Талғаттың азаматтық іскерлік тұлғасына қатысты айтылатын келесі бір мәселе – университеттің Қырғызстандағы Ыстықкөл маңындағы демалыс орнының жұмысына қатысты. Мемлекеттік деңгейде, кейін университет деңгейінде жасалған келісімшарттардан кейін бұл демалыс орны да университет қызметкерлеріне қызмет көрсетіп келеді. Кәсіподақ ұйымының төрағасы ретінде Талғат Құмарғалиұлы осынау демалыс орнының университет қызметкерлерінің шын мәніндегі демалыс орнына айналуына бар білігі мен іскерлігін жұмсауда. Қазіргі күні ректорат тарапынан осы демалыс орнының инфрақұрылымына қаржы бөлуді, сол арқылы қызметкерлердің демалуына жағдай жасауды жақсарту жағы да қарастырылып жатыр. Студенттер мен қызметкерлердің жаз кезіндегі демалыс жолдамаларының 50 пайыз төлемін университет өз мойнына алған. Маусымның ашылуы кезінде үш жүз адамға тегін жолдама берілсе, оның жартысы студенттердің үлесінде. Тек биылдың өзінде ұлттық мерекеміз Наурыз мейрамында түрлі байқауларға қатысқан 50 университет қызметкері тегін жолдаманы иемденді. Бұдан тыс, жыл бойы сауықтыру орындарында демалған қызметкерлер де алған жолдамасының 50 пайыз құнын университет есебінен өндіріп алады.
Осы жылдың мамыр айында Оңтүстік Кореядағы Сеул университетінің кәсіподақ ұйымы төрағасы Пак Джонг Сек біздің университетте болып, университеттің «Парасат» кәсіподағы төрағасы Талғат Құмарғалиұлымен екі жақты меморандумға қол қойып кетті. Әлемде «медициналық туризм» орталығына айналған Оңтүстік Кореяның медициналық жетістіктері Израиль, Герман Федеративті елдері жетістіктерімен қатар тұрады. Алайда Корей еліндегі емделу бағасы олардан бірнеше есе арзан. Жоғарыда көрсетілген келісімге сәйкес ҚазҰУ университеті қызметкері Сеул университетінің емдеу орталығында 50 пайыздық жеңілдікпен емделе алады. Міне, осындай игі істердің басы-қасында «Парасат» кәсіподақ ұйымының төрағасы, тарихшы әріптесіміз Мекебаев Талғаттың жүруі біз үшін зор мақтаныш.
Иә, бүгінде өмірдің біраз белесінен өтіп, адамдығы мен азаматтығын ұстап жүріп, ісіне ел сүйсінер тұлғаға айналған Талғат Құмарғалиұлының еңбекпен алар биіктері әлі алда. Азаматтық тұлғасы айқындалған Талғат бауырыма қандай істе болсын тек табыстар тілеймін! Биіктерге самғар қанатың талмасын, әріптес бауырым!
Талас ОМАРБЕКОВ, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымының докторы, профессор