Күллі қазақ «күш атасы» ретінде қадір тұтқан Қажымұқан – ғибратты ғұмыр кешкен сан қырлы тұлға. 15 жасынан топқа түскен Қажекеңнің жасы 70-ке келгенше күресті тастамауының өзі – оның жаратылысы бөлек саңлақ спортшы екендігінің айғағы. Бір айта кетерлігі, 11-атасы Қарақыпшақ Қобыланды болып келетін Қажымұқанның дара бітімі бала жасынан-ақ байқалған.
Өзі құралпылас балалармен ойнап жүргенде әлдекімге жазатайым қолы тиіп кетсе, оңдырмайды екен. Соған байланысты шағым айтып келген адамдарға әжесі Айсары: «Өгізге мініп ойнап жүреді де, ол зорығып жатып қалса, лақтай көтеріп, иығына салып, үйге әкеледі. Өгіз көтеріп ойнайтын бала менің ұрғанымды елең қыла ма?» – дейтін көрінеді. Толағайлық күш-қуат тумысынан дарыған Қажымұқан осылайша бала күнінен ерекшеленіп, 12-13 жасында 20-дағы жігіттің кейпіне енеді. Жоқшылық салдарынан еңбекке ерте араласуға мәжбүр болған ол Қызылжарда Масликов деген саудагерге жалданып, соның жұмысын істейді: малын бағады, шөбін шабады, жүгін тасиды. Бірде қыстыгүні шанамен шөп алып келе жатқанда жеккен аты болдырып, алға аттап баспай, төрт аяқтап тұрып алады. Ыза кернеген шөпші бала қарға көмілген шананы артынан итеріп кеп жібергенде, ортаға жеккен ат шананың астына түсіп өледі. Оны таудай маяның үстіне тастай салып, екінші атты шананың артына бос байлаған Қажымұқан дәу шананы өзі сүйреп, ауылға жеткізеді. Қабырғасы әлі қатпаған қаршадай ғана баланың жойқын күші маңайдағы үлкен-кішіні түгелдей таң-тамаша қалдырады. Қажымұқан 18 жасында Омбыға келіп, қалалық циркте өтіп жатқан күресті көреді. Сондай кезекті сайыстардың бірінде чемпионаттың күшті палуандарының бірі А.Злобин: «Көрермендер арасында күрескісі келетін адам бар ма?» – деп сұрайды. Ортаға Қажымұқан шығады. 18 минутқа созылған белдесуде орыстың кәсіпқой палуаны жасөспірім баланы әрең жеңеді. Осы белдесуден соң-ақ Қажымұқанның спорттағы үлкен жолы басталады. А.Злобин оған күрес мектебінде оқуға кеңес береді.
Оның ақылын құп алған Мұқан Петербургте «Ваня аға» деген атпен жұртшылық құрметіне бөленген И.Лебедевтің тәрбиесінде болып, француз күресі мен цирк өнерін ынты-шынтысымен беріле үйренеді, жалықпай жаттығады. Содан алты айдан кейін Одессаға барып, Ветлижинскийдің жекеменшік мектебіне түсіп, Еуропа мен Американың күрес түрлерін үйренеді. Күрес тәсілдерін жете меңгеріп, өз мүмкіндігін іштей шамалаған Қажымұқан тұңғыш рет Киевте күреске түсіп, Иван Заикин секілді екі-үш айтулы спортшыны жеңеді. Алайда орыстың атақты палуаны Иван Поддубныйдан ұтылып қалады. Онымен артынша қайта белдесіп, жеңіске жетеді. Бірақ шешуші белдесуде Поддубный басымдау түседі де, Қажымұқан жүлделі екінші орынды иеленеді. Поддубныймен өмірлік достығы осы сәттен басталған Қажымұқан ол туралы: «Ондай адамды жер жүзінен кездестірген емеспін. Адам десең – адам, палуан десең – палуан, арыстан десең – арыстан еді», – деп үнемі айтып өткен деседі.
Қажымұқанның күрес өнеріндегі жеңісті жолы одан әрі қарай Париж, Лондон, Варшава, Гамбург, Стамбул, Рим, Прага, Вена, Мадрид, Одесса, Лодзь, Минск, Симферополь, Ялта, Орел, Вильнюс, Ковна, Бағдат, Дамаск топырағында жалғасады және 1905 жылға дейін-ақ палуан әлемнің 24 елінде болып үлгереді. Бірқатар деректерге сүйенсек, күш жағынан алып қарағанда Қажымұқанның теңдесі болмаған. «Оның алапат күшінен қарсылас палуандарының қорыққандығы соншалық, кейбірі тіпті чемпионаттан шығып қалуға мәжбүр болған. Сол себепті де Қажымұқан көбінесе шын күрестен аласталып, шартты күрестің маңында пайдаланылған. Оған көнбей, шындай бастаған жағдайда «күрестің ережесін бұзды» деп, белдесуге қатысушылар тобынан шығарып отырған» деген де пікірлер бар. Осылайша, Қажымұқанның спорттық өмірбаянында әртүрлі жағдайлар кездеседі. Тіпті кейбір жекпе-жектері халқымыздың ұлы перзенті үшін шын мәніндегі өмір мен өлім айқасына айналған. Мысалы, бұған палуанның Саракики, Георг тәрізді басқа да көптеген қарсыласымен жекпе-жектері дәлел бола алады. Әсілі, жақсының бағасын білу де – зор қасиет. Осы орайда, мейірбан халқымыз Қажымұқандай біртуар ұлын шексіз махаббатымен мейлінше аялай білген де. Ел-жұртының ыстық ықыласына тәнті болған палуанның Ә.Тәжібаевқа: «Мен Қажымұқан болғалы қазақ думаны қасымнан арылып көрген емес», – дегені бар.
Дегенмен күні кеше ғана күллі Алаш жұрты аялаған Қажымұқанға бүгінгі қауымның қырғи қабақ танытып қоятыны қынжылтады. Мысалы, ол туралы «Қажымұқан әлем чемпионы болмаған, тек халықаралық деңгейде күрескен» деп қызылкеңірдек болатындар да жетіп-артылады. Бұл ретте олардың Қажымұқанның әлемнің 60-қа жуық елінде күш сынасып, алтын, күміс, қоласын қоса есептегенде, барлығы 48 медальды олжалағанын, сондай-ақ көптеген дүниежүзілік біріншілікке қатысып, «Азия, Африка чемпионы», «Әлем чемпионы» атақтарын бірнеше дүркін жеңіп алғандығын «естен шығарып» алатындары өкінішті. Бірақ ел не десе, о десін, Қажымұқан – әріден айтсақ, шын мәнінде, «Жер жүзінің балуаны», беріден айтсақ, күллі «Қазақ даласының батыры». Енді бірегей тұлға өмірінің былайғы жұртқа беймәлім беттеріне үңіліп көрелік...
Туған жері әлі нақтыланған жоқ
Ресми деректерге жүгінсек, Қажымұқан 1871 жылы 12 тамызда Ақмоладағы Қараөткел дуанына қарасты Қоспа деген жерде дүниеге келген. Алайда палуанды «Оңтүстік Қазақстан топырағының тумасы» ретінде танитындар да бар. Бұған негіз болатын жайт – палуанның атасы Ернақ зиратының Отырар ауданы Шілік ауылындағы ескі қорымда жатқандығы және сол маңайда Ернақтың жайлауы деген жайлаудың болғандығы. Көнекөз қариялар Ернақтың баласы Мұңайтпастың Ақмола маңына қоныс аударуы ағайын арасындағы араздықтың салдары екендігін айтады. Бұл жөнінде палуанның ұлы Жанәбіл кезінде: «Шіліктегі Ақтөбе дейтін жерде Қызылшекпен деген қыпшақтар ауылы бар, түбіміз сол жақтан шықса керек. Әкеміз бір жасқа толар-толмаста ағайын арасында келіспеушілік туыпты. Мұңайтпас атамыз айтқанынан қайтпайтын бірбеткей адам екен. Ауылдағы ағайынға ренжіп қалған соң, «қыпшақтар тұратын Ақмолаға кетемін» деп жолға шығыпты. Соңынан 40 жігіт қуып барып, басу айтып: «Өкпеңді қой, елге қайт. Көшті кейін қайтар», – десе: «Жарайды. Бірақ мына Қажымұқанымды жерге бір-ақ ұрып қарбызша жарамын. Сосын қайтамын» – депті. Барған 40 жігіт: «Онда жолың болсын!» – деп бата беріп, кері қайтыпты. Онда барған соң өкімет құжат берген, сөйтіп, сонда туылды деп жазылып кеткен», – деген түсінік беріпті. Алайда Астана маңындағы қыпшақтар палуанның өмір тарихын өздеріне жақын етіп таратады. Қалай болғанда да, Қажымұқанның нақты қайда туғаны жөнінде әлі түпкілікті байлам жасалған жоқ.
«Алаш» партиясына ақша аударған
Жалшылықты тастап, кәсіби спорт жолына түскен Қажымұқан содан былайғы уақытта көбінесе туған жерінен жырақта жүреді. Қазақтың зиялы азаматтары көп шоғырланған Омбы мен Орынборда жиі болады. Міржақып Дулатовпен танысып, Алашорданың қайраткерлерімен араласады. Бұл ретте мәдениеттанушы Қалиәкпар Әміржанов:
– 1910-1937 жылдар аралығында Қажекеңнің Омбыда тұрақтап қалуы бекер емес. 1917 жылғы төңкерістен кейін қазақ зиялылары егемендік үшін күресуге бел шеше кіріскен. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаевтардың арасында Қажымұқан да жүрген. Қажымұқан алашордашылар жиналатын жер – Семейге де жиі барып тұрған, – дейді. Кейіннен алашордашылар жаппай қудаланғанда 1929 жылы Қажымұқан да ұсталып, түрмеге түседі. Сөйтіп, Новосибирскіде бес-алты ай жатып шығады. Одан кейін де қудалау тыйылмағандықтан, тынышы кеткен палуан отбасын тастап, Омбыдан Оңтүстік Қазақстан, Өзбекстан аумағына кетуге мәжбүр болады. Бірақ қай елде қандай жағдайда жүрсе де, Қажымұқан құшақ жая қарсы алып, зор құрмет көрсеткен қарапайым халқын тамашаға кенелтіп, таңғажайып өнерін көрсетуден танбаған. Сондай-ақ Алашорда қайраткерлерінен де ешқашан қол үзбеген. Ауған соғысының ардагері Бақытбек Смағұлдың пікірінше, «Қажымұқан өзге елдерде жүрсе де, қазақтың зиялылары құрған «Алаш» партиясына бірнеше рет ақша аударған». Ұлт зиялыларының барлығы «халық жауы» атанып, жазалана бастаған уақытта палуан елден жырақта, негізінен шет мемлекеттерде жүргендіктен ғана аман қалған болуы мүмкін. Бір анығы, өмірінің сол бір кезеңі туралы Қажымұқан тірі кезінде ешкімге тіс жарып, ештеңе айтпаған...
Сенген адамына шық жуытпаған
Аты аңызға айналғаны соншалық, бүгінгі ұрпаққа ертегі батырындай болып елестейтін Қажымұқан бабамыздың сырт бейнесі де ерекше болғанға ұқсайды. Бұл ретте Қажекеңді спорт журналисі И.Д.Булгаков: «Ол Геркулес десе, дегендей екен. Бір қарағанда, ол адамнан гөрі, шойыннан құйған сом тұлғаға ұқсайтын сияқты, бойы ұзын және қанжырдай тартылған. Бұлт-бұлт ойнаған бұлшық еттері бір керемет!» – деп сипаттаса, жазушы Дихан Әбілев: «Жартас кеудесі жалғанның жартысындай, бұлшықты білектері дөңбектей, бура сан, піл сирақ денесіне лайық құж-құж құлақтары, жырым-жырым еріндері жартасқа түнеген қара бұлттай қалың қабағының астында жанған ошақтай қос жанарлы ұясы үлкен екі көзі, соқтала біткен сом бітімді мұрны – бәрі-бәрі ертегіден естіген дәулеріміз тәрізді қияпат береді», – деп суреттейді. Осыған қарап, жұртшылықтың Қажымұқанды тек қана «қара күш иесі» деп ойлайтыны рас. Шындығында, Қажекең ақындығы, әншілігі, сөзге ұсталығы бір басына жетіп-артылатын сан қырлы тұлға болыпты. Мәселен, Қажымұқан өмірін зерттеушілердің бірі, әдебиетші-ғалым Ә.Қоңыратбаев: «Қазақтың қара сөзіне, ұтымды әзіліне Қажекеңнен ұста адамды сирек кездестірдім. Мақал-мәтелдерді, ел аузындағы шешендік сөздерді араластырып, орынды қолданатын. Әзіл үстінде біреуді сөзбен ұтып кетуге де ұста», – дейді. Сонымен бірге ол өте қазақы, мейлінше табиғи адам болған. Біреуге сеніп қалса, оған шық жуытпаған, ал өтірігін бір байқаған адамға ешқашан қайтып сенбеген. Батырларға тән аңғалдығы да басым Қажекең көңілді отырған кезінде жастық шағынан естелік айтып, қызықты әңгімелерімен айналасын серпілтіп отырған. Және ол кісінің құлаққа жағымды қоңыр даусы болған және көбінесе домбырасын қолына алып, ғашықтық әндерін, әсіресе Балуан Шолақтың «Ғалия», Біржан салдың «Жонып алды», Сәкен Сейфуллиннің «Тау ішінде» әндерін айтқан. Осы орайда, Қажымұқан жайлы еңбек жазғандардың бірі, белгілі жазушы Сәуірбек Бақбергенов: «Оның қолынан Қаратаудың үшқатынан жасаған кішкене сұр домбыра түспейтін. Күй емес, қоңырлата әдемі саз тартатын. Кейде оған қосылып, үңгірден шыққан дауыстай, күмбірлеген қоңыр үнмен ән салатын», – деп жазған.
«Қажымұқан әкем еді» деушілер көп болған
Қажымұқан ең алғаш рет 36 жасында үйленіпті. Алғашқы әйелі – өзі шын ұнатып қосылған және мұсылманша некесін қиып, «Бәтима» деп ат берген Надежда Чепковская. Палуанның бұл әйелден көрген баласы – Халиолла. Ал екінші әйелі – Ырыстыдан София, Рәшида, Әзия атты үш қызы болған. Үшінші әйелі – әмеңгерлікпен үйленген Мінәйімнен ұлы Айдархан туылады. Соңғы рет үйленгенде палуанның жасы – 75-те, ал әйелі Бибіжан 32 жаста болған көрінеді. Бибіжаннан Жанәбіл атты ұл сүйген. Бұлар – палуан әйелдерінің жалпы жұртшылыққа белгілісі ғана. Негізі, бірқатар әңгімелерде Қажымұқанның көп әйел алғандығы айтылады. Мысалы, сондай әйелдерінің бірі ноғай қызы болған көрінеді және одан палуанның Мұхтар атты ұлы болса керек. Сол сияқты «Қажымұқан орыстан да, башқұрттан да, тіпті француздан да әйел алған» деген әңгіме бар. Бұлай дейтініміз, әр жылдарда палуанды «әкем еді...» деп әлемнің әр түкпірінен арнайы іздеп келгендер кейінгі жылдарға дейін толастамаған көрінеді. Мысалы, 1960 жылы Николаев деген палуан өзін «Қажымұқанның баласымын» деп жариялаған. Сол сияқты Қажымұрат деген біреу «Қажымұқан әкем еді» деп, 1970 жылдары Башқұртстаннан келіпті. Ал «Караван» газетінің 2009 жылғы 10 сәуірдегі нөмірінде жарияланған мақалада Қажымұқанның немересі Шаттық Айдарханұлы 1996 жылы атасының Франциядағы «балаларынан» шақырту алғандықтарын, бірақ әкесі Айдарханның «буржуйларға барудан үзілді-кесілді бас тартқандығын» айтады. Мұндай жағдайлар өте көп болған. Мүмкін, оның барлығы бірдей шындыққа жанаспайтын да шығар. Өз атын шығару үшін әркімнің Қажымұқан есімін пайдалануға тырысуы да мүмкін ғой. Ал енді «Қажымұқан неге көп әйел алған» десек, бұл жақсыдан ұрпақ алып қалуға тырысқан баяғы дәстүрдің көрінісі болуы мүмкін. Екінші жағынан, алты құрлыққа есімі аян Қажымұқандай атақты тұлғаға көрсеткен құрметі есебінде әрі онымен туыстық байланыс орнату мақсатында да жұртшылық түрлі әрекеттерге барған сыңайлы.
Үлкен қарны жіптіктей болып жиырылатын
Қажымұқанның алып палуан ғана емес, сонымен бірге, ғажайып цирк әртісі ретінде де аса танымал болғаны анық. Ол небір қызық та қауіпті, қиын да таңқаларлық қойылымдармен көрермен алдына шыққан, цирк манеждерінде өнер көрсеткен. Жары Бәтима апайдың естелігіне сүйенсек, Қажымұқан қалыңдығы бір еліден жуан сом темірді мойнына галстук, беліне белбеу қылып орап, темірді қамырдай илесе, Парижде цирк алаңына мініп шыққан түйесін арқасына салып, қайта алып кеткен. 75 пұт жүк тиелген арбаны тісімен сүйреп, сахнаға шыққан. Адам баласына бітпеген алып кеудесіне 20 пұттық тас қойғызып, екі пұттық балғамен уаттырған, тақтайдың астына жатып, оның үстінен адам толы автокөлік жүргізген. Және бұл өнерлерінің бәрін Қажымұқан еш қиындықсыз-ақ көрсеткен. Орыстың атақты палуаны Иван Заикиннің «ғажап көпір» деп аталатын қиын нөмірін палуандар арасында тек Қажымұқан ғана орындай алыпты. Палуан өзін тірідей молаға салдырып, топырақ астында 30 минут жата алады екен. Бұл нөмірін ол 1936 жылы Қызылжар қаласында соңғы рет орындаған.
Өмірінің соңғы жылдарында Оңтүстік Қазақстан облысы, Темірлан ауылында күн кешкен палуанды күш сынасып көрмек болып,іргелес елдерден арнайы іздеп келетін спортшылар да болыпты. Бірақ сол кезде жасы 74-75-ке келіп қалған Қажекеңе жергілікті басшылар: «Жасыңыз болса, ұлғайды. Сізді бүкіл әлем таниды. Қазақтың, бүкіл Кеңестер Одағының мақтанышысыз. Енді күресуді тоқтатыңыз. Қартайған шағыңызда жығылып қалсаңыз, барлық абыройдан айырылып қаламыз» деп қолқа салса керек. Содан кейін күресуді қойғанымен, Қажекеңнің өнерін көрсетуді өле-өлгенше тоқтатпағанын көзкөргендер бүгінде ерекше тебіреніспен айтады. Мысалы, Шілік ауылының тұрғыны Ихан Исаевтың: «Қажекең ауыл адамдарына өнер көрсетер алдында бойын сілкілеп кеп жіберетін. Қатты сілкігенде үлкен қарны жіптіктей болып жиырылып қалатын. Тіпті екі қолы мен екі аяғы да шымырланып кететін. Ал керілген мезетте мойны құрықтай болып шыға келеді. Бұлшық еттері білем-білем болып кететін. Палуан алаңға шыққанда тек спорттық үлгідегі киімімен, яғни қысқа іш киім және майкамен шығатын. Сондай кездерде еркектің үстінен тек қазақша тігілген кең дамбалды ғана көретін ауылдың әйелдері: «Ойбуй-й, ұят болды-ау, ұят болды-ау. Палуан осындай екен-ау!» – деп беттерін баса қоятын», – деп еске алғаны бар.
Ерлікпен тұйықталған тағылымды тағдыр
Белгілі қаламгер Жанболат Аупбаев айтпақшы, «Қажымұқан ерлікпен өмір сүрді, ерлікпен ғұмыр кешті. Оның өмірі тек қана ерліктерден тұрды. Адамзат атаулының аңызға айналған алыбы өмірінің соңғы кезінде тағы бір ерлік жасады». Ұлы Отан соғысы басталып, ел басына күн туған қиын заманда белін бекем буған Қажекең ел аралап, өнер көрсетті. Сөйтіп, маңдай терімен жинаған қыруар қаржысының бір тиынын да шашау шығармастан майдан қорына қосты. Сөйтіп, қаһарлы Сталиннің өзін өтінішіне иліктіріп, болат құсты арнайы жасатқан Қажымұқан да, Аманкелді Иманов атын алған осынау қанатты сұңқармен жау шебін неше мәрте шабуылдаған қаһарман жас Қажытай Шалабаев та қазақ деген халықтың қайсар рухын, бекзат болмысын күллі дүниеге тағы бір рет паш етті. Өзінің шиеттей бала-шағасын, жеке мүддесін былай ысырып қойып, елдік мақсатқа дәл Қажымұқанша қызмет ету бұл маңайда бұрын-соңды ешкімнің қолынан келген емес. «Отанға пайдам тисе, еш арманым жоқ» деп білген ұлы тұлға «сырлы аяқтың сыры кетсе де сыны кетпейтінін» осылайша дәлелдеді де. 1945 жылы Абайдың Семейде өткен 100 жылдық тойына баруының өзі Қажымұқанның жасы ұлғайған шағында да ел ішіндегі маңызды шаралардың ешқайсысынан сырт қалмағандығын көрсетсе керек. Араға 26 жыл салып сол жүз жасқа Қажымұқанның өзі де келді, әрине, палуан ол күнді көре алған жоқ.1948 жылы 12-тамызда атажұрты – Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы, Темірлан ауылында дүние салды. Осы орайда «Өмірінің соңғы жылдарында палуан тұрмыста таршылық көріп, қиын жағдайда күн кешкен» деген әңгіме бар. Күш-қуаты қайтқан соң қауқарсыз қарияға айналып шыға келген қайран қарт күнкөрісінің қиындап кеткендігін айтып, тиісті мекемелерге бірнеше мәрте хат жолдаған. Бірақ бәрі жауапсыз қалған. Ең өкініштісі, ел-жұрты да біртуар тұлғасын өмірден өтісімен-ақ ұмытып үлгерген. Содан да болар, алты құрлықты даңқымен дүрілдеткен палуанның 100 жылдығы да, одан кейінгі мерейтойлары да лайықты дәрежеде аталып өткен емес. Сол сияқты өмірбаянының бұлыңғыр тұстарын зерттеп, зерделеу, жоғалып кеткен орден-медальдарын іздестіру, әлемдегі палуанның ізі қалған жерлерге арнайы экспедициялар ұйымдастыру, қайталанбас тұлғаның әдебиет пен кинодағы, бейнелеу өнеріндегі шынайы бейнесін жасау шаралары да шын мәнісінде қолға алынбай отыр.
Ұлы адамдардан кейде балалық пәктіктің де байқалатыны бар. Сол сияқты Қажекең де кезінде Сәбит Мұқанов пен Қалмақан Әбдіқадыровқа: «Мен туралы неге жазбайсыңдар?» деп орынды наз айтып: «Жалшыдан шығып, жер жүзіне палуандықпен атын жайған қазақта менен басқа кімің бар еді?!» – деп балаша бұртиған көрінеді. Шынымен де, бұл қазақтың төрткүл дүниеге түгел мәшһүр Қажымұқан сияқты арда азаматтары көп пе еді?! Тұлғаның қадіріне жетуді біз қашан үйренер екенбіз?!
Алда Қажымұқанның 140 жылдық мерейтойы келе жатыр. Айтулы даталар таянғанда ғана қыбырлайтын қазақ, бәлкім, осы жолы тағылымды бір іс тындырар...
Бiлгiм келген бiр сұрақ
Қажымұқан ұшағы қазір қайда?
Ұлы Отан соғысы кезінде Қажекеңнің қаржысымен Қазанда жасалған арнайы ұшақ қазақ ұшқышы Қажытай Шалабаевқа табыс етілген екен. Ұшақтың одан кейінгі тағдыры қалай болған? Ол қазір қайда?
Нұржігіт АМАНЖОЛОВ, Шымкент қаласы
Қажымұқан аманатын көзінің қарашығындай сақтаған Қ.Шалабаевтың айтуынша, ұшқыштық жеке кітапшасында оның соғыс кезінде аспанға 217 рет көтерілгені жазылыпты. Соның 70-тен астамы Қажымұқан ұшағының еншісіне тиген. Ұлы Жеңістің хабарын Курляндия майданында естіген ол Мәскеуде өтетін Жеңіс парадына қатысатын болған, бірақ сол күнгі ауа райы өте қолайсыз болғандықтан, Қызыл алаңдағы мерекеге әуе күштері ұшып шыға алмаған. Жеңіс парады аяқталғаннан кейін бір айдан соң әскер қатарынан босанған Қ.Шалабаев Қажымұқан ұшағын Иваново қаласының жанындағы Керпач деген елді мекендегі аэродромға өткізіпті.
Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы, Темірлан ауылындағы Қажымұқан мұражайының директоры Ш.Жарқынбекұлы: «Қажекеңнің қаржысына жасалған ПО-2 ұшағы Мәскеудегі соғыс техникалары қойылған ашық аспан астындағы мұражайда тұр дегенді естідік. Бірақ анығын білмейміз», – дейді.
Күш атасының тұлғасы қандай болған?
Көне суреттердегі бейнесінен байқағаным, Қажымұқан алып тұлғалы кісі болғанға ұқсайды. Дене бітімінің нақты өлшемдері белгілі ме?
Айтжан НҰРҚАСЫМҰЛЫ, Талдықорған қаласы
Қажымұқан өмірін зерттеушілердің бірі, ғалым Ә.Қоңыратбаевтың жазбасына сүйенсек, Қажымұқанның 75 жасындағы дене бітімі, тұлғасы мынадай болған: таза салмағы – 174 кг, бойы –195 см (өз айтуы бойынша күресіп жүрген кезіндегі салмағы – 215 кг, бойы 200 см болған). Төбелігінен беліне дейін – 77 см, белінен аяғына дейін – 118 см, кеудесі – 146 см, кіндік тұсы – 173 см, жуан қара санының қалыңдығы – 71 см, сан жілігінің ұзындығы (жамбастан тізеге дейін) – 65 см, балтыр аумағы – 49 см. Балтырының ұзындығы – 58 см, табаны – 35 см, аяқ киімі шамамен 54-размер болған. Шалбарының белдігі – 220, жауырынының жалпақтығы – 60 см, қолтық еттің қалыңдығы – 50 см, жатқанда – 60 см, саусақ басынан білекке дейін – 25 см, ортаңғы саусақтың ұзындығы – 14 см, саусағының жуандығы – 10 см, білек жуандығы – 2,75 см, самайы – 9 см, жақ ұзындығы – 24 см, мұрын ұзындығы – 7 см, құлақтың айналасы – 10 см, үстіңгі еріннің ұзындығы – 10 см, бас аумағы – 65 см.