Академик Салық Зимановтың пікірінше, замандастары Абай Құнанбайұлын елдің қамын ойлаған болыс, әділ би деп білді, алдына жүгінді, жақсылығын көрді, көсем тұтты. Тіпті оның жауларының өзі әділдік іздеп Абай бидің алдына барған. Тұрсын Жұртбай ағамыз мысалы еткендей, өз замандастары үшін Гете – сарай министрі, Омар Хайям – ғалым, Тютчев – елші, Салтыков – қазына бастығы ғана. Ауқатты, текті әулеттен шыққан ұлы Абай 14 жасынан бастап қараша халыққа әділ билік жүргізіп, қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпын, үкім-кесімдерін жетік меңгерген дала биі, қабырғалы қайраткер болған еді.
Болыс боп елге болысқан...
1868 жылғы Ресей патшасы қол қойған «Жаңа низамнан» кейін болыс пен би қызметі патшалық Ресейдің мемлекеттік қызметіне кірмей, ең соңғы дәрежедегі қоғамдық билік болып қалды. Сайланған бидің шешімін әскери сот кез келген уақытта бұза алады. Шамамен 10-12 ауылға билігін жүргізетін болыс қызметі сиязда бекітілген. Билерге тек азаматтық істермен ғана айналысуға пұрсат берілді. Егер іс көлемі белгілі бір сомадан асқан жағдайда оны шекаралық сот, мировой соттар қарады. Сөйтіп, «Жаңа низам» қазақ халқын өзін-өзі билей алмайтын бейшара күйге түсірді, бір қазақты «алты бақан, ала ауыз» етті. Абай өмір сүрген заман дәл осындай тұспа-тұс келген еді. Патшалық басқарудың зымияндық астарына, отарлық заңның сұрқиялығына көзі жеткен Абай: «Қысқа күнде қырық жерге қойма қойып, қу тілмен қулық сауған заңы құрысын», – деп күйінеді. Қазақтың рухын, ділін, дәстүрін түбегейлі құртуға бағытталған аяр заңның астарын аңдаған Абай: «Қызмет қылма оязға, жанбай жатып сөнуге. Қалай сабыр қыларсың, жанбай жатып сөнуге?», – дейді. Абай Құнанбайұлы 18 жыл басқару ісіне араласқан. 12 жыл болыс, екі кезек би болды. Шын мәнінде, ояздық, болыстық билік Ресей отаршылдығының құралы болса да, Абай қазақтың мүддесін, қарашаның теңдігін, әділдік пен туралықты үстем етті. Абай болыстыққа, билікке атадан қалған мал үшін, бақуатты әулеттің мүддесі үшін емес, есесі кеткен, теңдігінен айырылған қазақтың намысы үшін ғұмырын арнады, «жалғыз мыңмен алысты». 1889 жылы жазған «Күлімбайға (Болыс болдым, мінеки...)» деген өлеңінде «Болыс болдым мінеки, Бар малымды шығындап. Түйеде – қом, атта – жал, Қалмады елге тығындап» деп болыс болған пенденің арсыздығы мен, ұлыққа жағымпаздығын, халыққа безбүйректігін бейнелеген. Болыстық мазасыз кезеңді «Болды да партия, Ел іші жарылды, Әуремін мен тыя, Дауың мен шарыңды. Ќұрбыдай ќош тұттым, Жасың мен кәріңді» деп жазды Абай ақын. Үшінші қара сөзінде: «...Үш жылға болыс сайланады. Әуелгі жылы «Сені біз сайламадық па?» – деп елдің бұлданғандығымен күні өтеді. Екінші жылы кандидатпенен аңдысып күні өтеді. Үшінші жылы сайлауға жақындап қалып, тағы болыс болып қалуға болар ма екен деп күні өтеді...», – деген Абай әлгі болыстың халықтың қамын ойлайтындай шамасы болмайтынын қатты сынға алады. Абай заманындағы болыс мінезі бүгін де өзгерген жоқ. Қазіргі әкім-қаралардың тірлігі сол болыстарды еске түсіреді. Бүгінгі халықтан өзін бөлектейтін шен-шекпенділер үшін Абайдың саясаткерлігі, сот-биліктік қайраткерлігі, моральдық позициясы үлгі-өнеге болуы тиіс-ті. Болыстық бассыздыққа қарсы күрескен Абайдың ойынша, ел басқаратын адам мансабына лайық, білімді қайраткер болуы керек. Абай атамыз 37-ші қара сөзінде: «Кісіге біліміне қарай болыстық қыл; татымсызға қылған болыстық өзі адамды бұзады», – дейді. Парамен, таныстықпен келген билік қасиетсіз. Абай 28-ші қара сөзінде «сатып алған, жалынып, бас ұрып алған биліктің ешбір қасиеті жоқ» деген.
Қара сөздердегі саяси көзқарас сарыны
Саяси жүйеге қатысты Абай либералдық көзқарасты ұстанды. Әрине, Ғарифолла Есім ағамыз жазғандай, өз заманының көсемі болған Абай Ресейдегі озық ойлы, ағартушылар сияқты патша билігіне ашық қарсы шығып, халықты көтеріліске шақырған жоқ. Ол орыс отаршылдығы мен орыс ғылымын, мәдениетін екі бөлек қарастырды. Бәлкім, орыстың ғылым-білімінен үлгі алуға шақырған Абай қазақ орыстың отты қаруына орыстан алған біліммен қарсы тұра алады деген ойға келсе керек. Сол себепті ол империямен төңкерістік жолмен емес, ағартушылық жолмен күресуді құп көрді. Осы ойды Абай атамыздың 41-ші қара сөзінен байқаймыз. «Қазаққа ақыл берем, түзеймін деп қам жеген адамға екі нәрсе керек. Әуелі бек зор өкімет, жарлық қолында бар кісі керек. Үлкендерін қорқытып, жас балаларын еріксіз қолдарынан алып, медреселерге беріп, бірін ол жол, бірін бұл жолға салу керек, дүниеде көп есепсіз ғылымның жолдары бар... Екінші – ол адам есепсіз бай боларға керек. Аталарын паралап, балаларын алып, бастапқы айтқандай жолға салып, тағылым берсе, сонда түзелер еді», – дейді.
Абай 8-ші қара сөзінде: «Осы ақылды кім үйренеді, насихатты кім тыңдайды? Біреу – болыс, біреу – би. Олардың ақыл үйренейін, насихат тыңдайын деген ойы болса, ол орынға сайланып та жүрмес еді...», – деген ақыл-кеңес айтады. Дана Абай әділ заңның үстемдігін аңсады, қоғамды, адамды түзеуге болатынына сендіреді. Мұны 37-ші қара сөзінде: «Мен егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім», – деген пікірінен аңғарар едік.
Абай бидің биліктері
«Келелі кеңес жоғалып, ел сыбырды қолға алып», төбе бидің орнын көде билер басқан заманда Абай болыс, би бола жүріп, отарлық әкімшілік-құқықтық реформаларды қазақтың ділі мен дәстүріне ыңғайлай білді. 1885 жылы мамыр айында Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде Семейдің генерал-губернаторы Цеклинцкийдің басқаруымен Семей губерниясына қарайтын бес уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі өтті. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға «Семей қазақтары үшін қылмысты істерге қарсы заң ережесін» әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған комиссия үш күн, үш түнде патша өкіметінің халықты қанауға, зорлық-зомбылыққа негізделген заңына ұқсамайтын, барлығы 93 баптан тұратын «Қарамола» ережесін жасап шықты. Бұл ереже қазақ ішіндегі мәселелерді реттей алды. Жалпы қазақта Қарамола ережесі секілді 40-50-ге жуық ереже қолданылған. Бірақ ішіндегі ең көлемдісі, ең мазмұндысы Қарамола ережесі болған. Заң ғылымының кандидаты Қазыбек Дауталиевтің пікірінше, өз заманында Абай 70 шақты билік айтқан және оның үкім-кесімдері кейінгіге жол болған. Бұл – бізге белгілісі ғана. Абай шешкен ең атышулы даулар ел аузында қалған.
Қазыбек Дауталиев, заң ғылымының кандидаты:
– Абайдың билік айту дәстүріндегі бірнеше ерекшелікті бөлік айтар едік. Біріншіден, Абай өз биліктерінде өз табиғатына сай әйел теңдігіне ерекше көңіл бөлген. Бұл жерде мынаны түсіну керек, әйел теңдігі дегенде Абай ер мен әйелдің бірдей теңдігі емес, әйелге лайықты табиғи теңдікті қарастырған. Мәселен, бір мәрте қалың малы төленген әйел екінші рет сатылмауы керек. «Бір сатылды, екі сатылмақ жоқ» дейді Абай. Әмеңгерлікке күштеп қосуға тыйым салған. Екіншіден, Абай сол заманда өршіп кеткен ұрлық-қарлықты тыюға тырысқан. «Шынын айтқан шығынсыз құтылады» деген Абайдың билігі бар. Жоқтықтан, амалсыздықтан ұрлыққа баратын ұрылар, байлардың қолшоқпары болған ұрылар деген екі түрлі ұрылардың барын білетін Абай оларға әрқалай жаза кескен. Абай жоқтықтан ұрлық жасағандарға кешіріммен қарап, жеңіл жаза белгілеген, тіпті өз малын, інісі Оспанның малын ұрлағандарды «енді ұрлығыңды тый, ел қатарына қосыл» деп алдына мал салып берген. Абай бай-манаптың ұрыларына қатаң жаза қолданған. Жалпы қазақта мал ұрлығына қатты жаза беретінін ескерсек, Абай дәстүрлі үкім-кесімге өзгеріс енгізген. Үшіншіден, Абай ауқатты әулеттің өкілі бола тұра, әлсіздің, кедей-кепшіктердің, жоқ-жітіктердің, жатақтардың соттарына өзі сұранып барып, олардың қорғап отырған. Бұл – Абайдың сот-құқықтық қызметінің бір ерекшелігі. Әлемдік сот тәжірибесінде формальды теңдік және формальды теңсіздік деген ұғым бар. Мысалы, белгілі бір дауда миллионер мен кедейдің мәселесі қаралады дейік. Миллионердікі заңды, кедейдікі заңсыз, бұл жерде миллионердің ештеңесі кетпейді, ал кедейдің бүкіл тағдыры қыл үстінде тұрады. Осындай жайттарды шешуде басқаша бір тәсілдер қарау керек. Осындай өзгеше билік айту дәстүрін Абайдан табамыз.