Жұмабай ШАШТАЙҰЛЫ, «Қазақ әдебиеті» газетінің Бас редакторы, жазушы
- Жұмабай аға, қасиетті мереке – тәуелсіздіктің 25 жылдығы тек той тойлайтын емес, сонымен қатар саяси көзқарастар мен мүдделер қақтығысында азаттықты мәңгілік етудің жолын іздеп, ой ойлайтын да кезең секілді. Жалпы тәуелсіздік бізге не берді? Өз кезегімізде біз не істей алдық?
- Тәуелсіздікті адам көбінесе өз өмірімен өлшейді. Өз өмірінің игілігімен өлшейді. Көп адам. Бізде кейде тәуелсіздікті тым қатты жақсы көретіндей айтатындар да кездеседі. Тәуелсіздікке үлкен еңбек сіңіріп, сол үшін өмірін құрбан қылғандай сөйлейтіндер де жеткілікті. Негізінде, тәуелсіздік деген біздің күнделікті өмірімізден-ақ көрініс тауып отыруы тиіс қой. Мәселен, ешкімге жалтақтамай, көрінгенге кішіреймей, өзінің қазақтық болмысын асқақ ұстау секілді сезімдермен көрсетуге болар еді. Бірақ бізде олай емес. Жалпы тәуелсіздік біздің өмірімізде тілдік, ой, ділдік мәселелер тұрғысынан қалай шешіліп жатыр деген сұраққа жауап іздесек, біраз күмілжитініміз бар. Бізге тәуелсіздік не берді дегенде мен мынаны ойлаймын: ең алдымен тәуелсіздік тілімізге еркіндік берді, ділімізге кеңдік берді.
Тәуелсіздіктің қадіріне жету үшін қазақ жерге деген махаббатын сақтап қалу тиіс. Біз бәріне билікті кінәлай салғанды жақсы көреміз. Негізінде кез келген адам өзінің тәуелсіздігін қорғай білуі керек, менің ойымша.
Тәуелсіз ел болған ширек ғасырдан бері жақсы өмір сүріп келеміз. Жақсы табыс таптық, үлкен-үлкен үйлер салынып жатыр. Тұрмысы түзеліп, жағдайы жақсарған адамдар жеткілікті, нашар тұратын да адамдар бар шығар. Бірақ соның өзінде бізде тәуелсіздік алдындағы ұлттық мәдениетті қалыптастыру кемшін түсіп тұр.
- Тәуелсіз елдегі ұлттық мәдениетті қалыптастыруға әдебиет саласы еңбектенсе керек-ті. Тәуелсіз елдің образын қалыптастырып, сомдай алды ма қазақ қаламгерлері?
- Бұны кесіп айту қиын. Әрине, әдебиеттегі қазіргі жастар бізден гөрі ештеңеге жалтақтамайды, цензура бар деп ойламайды. Тек шыны керек, шеберлік жетіспей жатады. Жалпы бізде еркін ойлау жүйесі бар. Не айтсаң да еркің. Алайда шеберлік жағы, құпия көркемдіктің тылсым мәселесі деген бар ғой... Және бар мен жоқты, жақсы мен жаманды айырып беретін сыншылық ой да бізде көп қалыптасқан жоқ. Сосын балалық ауруымыз да бар. Өйткені тек мақтауға үйреніп алғанбыз. Кез келген адам титтей сынды көтере алмай, шабына от тигендей тулайтын жағдайлар көп бізде. Негізінде осы сын мәдениетін, бетке тура айту мәдениетін игерген жоқпыз. Осы мәселені қалыптастырмай біздің көсегеміз көгереді деп айту қиын.
Жалпы қазақ халқында үлкен көркемдікке ұмтылу, көркем дүниенің мәніне тұщыну деген сияқты талғамдық үдеріс жүріп жатуы керек еді. Мысалға қазақ халқының көрермендік сипаты айтысқа бейім. Өйткені бізде үлкен құбылыс болатын шығармалар жазылып жатқан жоқ. Әркім өз жазғанын жақсы дүние деп ойлауы да ықтимал. Бірақ әңгіме онда емес. Әңгіме бүкіл бір ұлттың жаңа болмысын ашатын, үлкен ой кеңістігіне шығаратын туындылардың жазылмай жатуында. Әрине, үміт басым, ондай дүниелер туар. Бірақ, ол үшін шығармашылық адамдарын ынталандыру тетігі керек. Ынталандыру деген тек материалдық қолдау емес. Әділдік тұрғысынан. Шығарманың уақыт тезіне төтеп бере алатын, алмайтындығын ашып жазып, әділетті пікір айтатын сыншылық ой қажет. Ал енді осының тетігін қалай жасауға болады, қалай жүзеге асыруға болады деген мәселеге келгенде, бұған мемлекеттік деңгейде көңіл бөлінбей, біз алысқа ұзамаймыз.
- Бір сөзіңізде «Абай - бүгінгі тірі жүрген көбімізден мемлекетшіл» дейсіз. Біз неге мемлекетшіл бола алмай жүрміз? Жалпы қазір көпшілік мемлекетшілдік пен ұлтшылдықты ажырата алмай қалды ғой, аға...
- Рас, ұлтшылдық пен мемлекетшілдіктің пәлендей айырмашылығы жоқ. Ұлтыңды сүйсең мемлекетіңді де сүйесің ғой. Біз қазір Абайдан көп төменбіз. Абай жалпы қазақты өзінің әріптесі ретінде алды. «Қазақ былай ойлайды» дейді Абай. Қазақты бөлмей, тұтас қарайды. Ал біздің қазіргі қазақтар тіпті өзінің досын коррупциялық тұрғыдан көп ойлайтын секілді маған. Мысалы, біреудің көңілін жықпас үшін оның кемшілігін бетіне басып, шындығын айтпайды. Егер қазір Абай қайта туып, ортамызға келсе көп нәрсені ашық айтар еді. Абай бізден гөрі мемлекетшілдеу болатын себебі, ол тәуелділіктің бүкіл ащы дәмін сезінді. Сосын өзінің ой-жүйесінде қазақты кейіпкер қылып алды. Тәуелді қазақтың болмысын, ойша образын жасады. Абайдың әулиелігі сол, осы образдың «Абай жолы» романы арқылы жүзеге асатындығын білгендей. Өйткені бүкіл көркемдік образдар «Абай жолы» арқылы қатты ашылды. Ал осыны Абай болжаған сияқты. Міне, ықпалдылықтың өрісі деген осы. Абай туған жерден Мұхтар Әуезов шықты. Енді осындай ұлы тұлғалар бізден де шығуы керек қой. Біздің көркем әдебиетте мықты көшбастаушы керек. Мұз жарғыш кемедей. Өйткені қазақ әдебиеті үлкен құбылысты күтіп жүр.
- «Әттең-айымыз» не деп ойлайсыз аға?
- Кезінде «коммунизм – балалық ауру» деп айтушы еді. Сол секілді біз де тәуелсіздіктің балаң ауруларынан әлі айыға алмай жатырмыз. Біз титтей жетістікке жетсек соны әлемге танылдық деп ұғамыз. Бізде сондай өлшемдер бар. Біздің бірінші мәселеміз әлемге танылу емес, ұлттық ойды, ұлттық ізденгіштікті қалыптастыру тетіктерін табу емес пе. Жаратылыстану ғылымдары бойынша біздің балаларымыз әжептәуір дәрежеге жеткен сияқты. Соны біз насихаттамаймыз. Соларға материалдық көмек көрсетудің орнына біз түк қажеті жоқ басқа мәселелерге көңіл аударып кетеміз. Негізінде бізге ойшылдыққа қарай бет бұратын кез жетті. Күлкі, ойын, ысқақ дегенге көп көңіл бөлетін, назар аударатын ұлтқа айналдық біз қазір. «Қойшы сол бір күлкі деген шіркінді» деп Мұқағали да айтқан ғой. Ойын-күлкі орнымен. Бізге қазір ұлтты сақтап қалу үшін спартандық өмірге, спартандық әрекеттерге барып үйрену керек. Баланы балапан құсатып үлпілдетіп өсіруге, орынсыз күлкіні сөз етіп ыржалақтатуға болмайды. Бұны біз ұлттық тұрғыда ойланайық. Ойын-күлкі, сауық деген ешқандай жақсылық әкелмейді.
- Бірақ та қазақтың мәңгілік ел боларына сенетін шығарсыз?
- Әрине сенем. Егер біз өз еліміздің болашағына сенбесек Әлихан, Ахмет, Мағжандардың алдында өте ұятты боламыз. Әруақтарының алдында күнәһар боламыз. Менің бір таңқалатыным, осы аты аталған, аталмай қалған мықты адамдардың, тіпті әлгі большевиктік көзқараста болған тұлғалардың ұлтты сүю дәрежесі бізден жоғары болғандығы. Мен осыны анық байқаймын. Осындай мәселе бізде жетіспейді. Альтуризм дейміз бе, жанкештілік сезімдердің жоқтығы бізде анық байқалады.
- Тәуелсіздік – бізге берілген аманат дейсіз ғой...
- Ия, аманат. Ал аманатқа қиянат жасау – бұрыс тірлік.- Ал, Алматы қаласының даму деңгейі көңіліңізден шыға ма?- Алматы – қазаққа ыстық қала. Жанына жақын қала. Өйткені тәуелсіздіктің бастауы – Алматы. Егемендіктің іргетасы Алматыда қаланды. Алматы сонымен қатар жастардың қаласы. Жастар деген дамушы, қозғаушы күш. Демек, Алматының дамуы – мемлекеттің дамуы. Асқақ Алатаудың баурайында орналасқан Алматы өз-өзін толық асырай алатын, тіпті ел бюджетінің 20 пайыздан астам қаржысын беріп отырған қала. Ендеше Алматының потенциалы бұдан да жоғары, ол уақытпен таласып дами береді, көркейе түседі. Оған ешкімнің таласа қоймасы анық. Өйткені қаланың географиялық орналасуы, терең тарихы, бай табиғаты, сұлу көркі оның туристік мүмкіндігінің жоғары екендігін айғақтайды. Алдағы уақытта қала басшылығы бұдан да жоғары, қарқынды жұмыс істейді деп сенеміз. - Уақытыңызды бөліп, сұхбат бергеніңізге көп рахмет, аға.
«Алаш айнасы»