Ұрыс ханның саяси қайраткерлігі және қазақ тарихындағы орны

Ұрыс хан – Мұхаммед Ақ Орданың ең атақты билеушісі болған. Ол билік басында болған кезде ел дамудың шырқау шегіне жеткен.
Ұрыс ханның саяси мен әскери билігі жөнінде ортағасырлық дереккөздерде көп жазылған. Осы жинақта автор ханның негізгі кезеңдерін сипаттап, талас мәселелеріне көп көңіл бөлді. Мәліметтерге қарағанда, қазақ мемлекеттілігінің тарихында осы саяси тұлғаның рөлін анықтауға болады.
Ұрыс ханның ата тегі
Ақ Орданың тарихындағы Ұрыс хан билеу кезіндегі билеуші ақсүйек тобының және Ұрыс ханның ата тегі – өзекті мәселелердің бірі. Бұл мәселенің шешуі Ақ Орданың мен қазақ мемлекеттілігінің тарихы үшін маңызды болады.
Ұрыс хан – қазақ хандары әулиетінің негіздеушісі. Одан қазақ әулиеттерінің үрім-бұтақтары тараған. Тұңғыш қазақ ханы Керей – Ұрыс ханның ұрпағы. Орыс ханнан Тоқтақия, одан Болат, одан Керей хан тараған, яғни Керей хан Болаттың ұлы мен Тоқтақияның немересі болған. Тоқтақия Ұрыс ханның үлкен ұлы мен Ақ Орда тағының мұрагері болған. Жәнібек (Әбу Саид) хан Кереймен бірге билеген, ол Ұрыс ханның кіші үрім-бұтағынан шыққан. Оның әкесі Барақ және атасы Құйыршық [1], Ұрыс ханның кіші ұлы, – екеуі де хандық титулге ие болған. Ұрыс хан немерелері тірі болғанда да көршілес Хорасанда Темір және оның мұрагерлерінің өмірін баяндаған тарихи еңбектер шыға бастады. 1414 жылы Тимуриді Исқандыр мен оның мұрагері Шахрұқ кезінде «Мунтахаб ат-таварих-и Му’ини» («Муйінді оқиғалардың қысқартуы ») тарихи еңбегі жазылған.
Оны В.В. Бартольд ғылыми ортада әйгілі еңбекке айналып кетті. Еңбек «Исқандыр антонимі» атымен белгілі болған. Аталмыш парсы еңбегінің авторы Ұрыс ханға кішкентай бапты арнап, мұнда оны Шымтайдың баласы мен Ақ Орданың ханы деп атаған, осылай әкесі арқылы ханы Орданың (Орда-Ежен, сонымен бірге Жошының үлкен ұлы) ұрпағына жеткен. 12 жылдан кейін, 1426 жылы, Шахрұқ сарайының тұсында "Насаб-наме" шығармасы жазылған. Шығарма жазу керектігін Шахрұқтың өзі байқап айтқан. Кітап «Муизз ал-ансаб фи шаджарат салатин могул» (Моңғол сұлтандардың шежіресіндегі шежірелер мадақтайтын кітап») атымен белгілі болып кеткен. Автор өз атын жасырып жазған кітабында Натанзимен салыстырғанда, басқа мақсаттарды көздеген. Ол Тимуридтер және Чингизидтердің шежіресін сипаттаған. Бізге Тұқа-Темір – Жошының он үшінші ұлы – ұрпағына қатысы бар екендігі қызықтырақ болып көрінеді. «Муизз ал-ансаб» кітабында Тұқа-Темірдің мұрагерлері арасында Ұрыс ханның есімі де кездесіп тұрады, еңбекте оған Бадық (Бадақа) аты берілген. Кейінгі кезде мұсылман шығармаларының басқа нұсқалары да жарық көрген болатын, бірақ олар берілген мағлұматтарды теріске шығармай отырып, оқиғалардың желісін біркелкі сипаттаған. Осы еңбектердегі қайшылықтар ортағасырлық дереккөздерді зерттейтін ғалымдар арасында пайда болған келіспеушілекке де алып келген. Осылай, кейбір зерттеушілердің пікірі бойынша, қазақ хандықтарының әулиетін Орда ұрпақтары незіздеген деп айтса, басқа зерттеушілердің тобы бұл болжамды теріске шығарып, Тұқа-Темір ұрпақтарын көрсеткен.
Осы мақаланың авторы мәселені жан-жақты талдап, Ұрыс ханның тұқа-тимурлық ата тегі жөніндегі пікір дұрыс емес деп көрсетеді [2]. Онымен келіскен ғалымдар: К. А. Пищулина [3], Т. И. Сұлтанов [4], А. П. Григорьев[5], Зардыхан Қинаятұлы [6] мен басқалар. Шығыс Дешті-Қыпшақтың бірігуі. Ұрыс хан тірі болғанда, ол елдің саяси өміріне белсенді қатысып, елдің сыртқы саястына да араласып жүрген. Ол Төменгі Поволжье жерлерінің арқасында, Ақ Орда аймағын кеңейтуге болады деп көрсеткен. Ұрыс хан ел билеуге осылай келген: XIV ғасырдың 50-60 жылдарындағы мемлекеттің сыртқы жағдайы қиын болғандықтан, Шығыс Дешті-Қыпшақ жерлерінде Шымтайдың билігі әлсіреп кеткен, ал кейінгі өлімінің салдарынан мемлекет Сырдария маңындағы қалаларынан айырылып қалған. Ханның өлімі ақсүйектер мен басқаратын топты жаңа әміршіні іздеуге мәжбүр еткен. Осылай, әкесі тірі болғанда өзінді жақсы жағынан көрсетіп үлгерген Ұрыс енді хан лауазымына ие болған.
1361 жылы Сарыарқаның кең-байтақ жерлерінде ол Ақ Орданың ханы болып тағайындалды, бірақ бұрыңғы Ақ Орданың жерлері мен Сырдария маңындағы қалалардың қайта қосылуы, Ақ Орданың бұрыңғы астанасына – Сығнақ қаласына – қайта келуі мен билікті бөліктендіретін үрдістерді тоқтатуы – соның барлығы XIV ғасырдың 60-ші жылдарында ғана жүзеге асырылған. Ұрыс ханның билеуге келген кезін анықтау мәселесі пайда болғандықтан, біз негзгі қорытындыларымызда қайтадан естеріңізге салып өтейік [7].
Біріншіден, 1368 жылы (бәлкім, 1366, 1369, 1371) Ұрыс хан билеуге келген, бірақ осы жыл дұрыс емес шығар, өйткені болжамдар бойынша Сығанақ қаласында Ұрыс ханның алғашқы тиыны да осы жылы шығарылған; сондықтан Му‘ин ад-Дином Натанзи көрсеткен 1361 жылдан бірден бас тарта алмаймыз. Дегенмен, дата да шартты түрде берілген. Екіншіден, Ақ Орда тұңғыш қазақ хандығы [8] ретінде Ұрыс ханның билеу кезін айқындап, «Қазақ хандығы пайда болған мезгілінен 100 өтіп кеткен» екенін ескеру қажет [9].
Сондықтан, А. И. Исиннен кейін [10] ұлттық қазақ мемлекетінің түптұлғасы жөнінде ғана айта аламыз [11]. 60-ші жылдардың соңына ұрыс хан Ақ Орданың құрамына Арал маңындағы және батыс Қазақстан жерлерін қосқан. Ұрыс ханға қарсы тұрған хандардың ішінде Тұқа-Темір – Тоқтамыштың әкесі. Оның иелігі Дешті-Қыпшақтың батысында орналасқан. Ұрыс хан Тұқа-Темір жерлерін Ақ Орданың иелігіне қосу туралы ұсыныс жасап, Тұқа-Темір бас тартқан. Сол себептен оған өлім жазасы жарияланған. Осымен Шығыс-Дешті Қыпшақтың батыс жерлері Ақ Орданың иелігіне айналып кеткен. Ақ Орданың аймағына сырдария маңындағы жерлері де қайта қосылған, батыста мемлкеттің шекарасы Алтын Ордаға жақындады; Ақ Орда мен Алтын Орданың шекарасын Жайық өзені айқындаған.
Батыстағы соғыс
XIV ғасырдың 60-70 жылдарында Ақ Орданың ішкі саясаты тұрақтанып, Ұрыс хан сыртқы саясатқа қатысы бар жоспарларын жүзеге асыра бастаған.
1372 жылы жорыққа шығып, 1374 жылы ғана Еділ өзеніне жетіп қалған. 1374 жылдың көктемінде Ұрыстың әскері Сарайышық қаласына беттеген. Осы қалада Шибаниды Елбек тұрған, ол монеталарды шығарған. Шамалы осы кезде Ұрыс хан өз монеталарын шығарған. Кейін ол Поволжье мекенін тастап, Сарай қаласында өзінің әскерлерін мен мұрагерін қалдырып кеткен. Мұрагері Тоқтамышқа дейін билеген [12]. Ұрыс хан Поволжье жерінен Сырдария маңындағы аймағында болған оқиғалардың салдарынан кетіп қалған. Темірдің көмегімен жас Тотамыштың күші өсіп бара жатқан. Ұрыс ханның қол астындағы адамдары Алтын Орданың иелігінде болған Поволжье жерлерін тастап, Ұлытау жерлеріне мен Сырдария маңындағы аймаққа қайтып келеді. Оқиғаларға Тоқтамыш себепкер болған. Ақ Орда үшін Тоқтамыш сондай қауын төндірмеген, бірақ оның артында тұрған Темір... Осы кезге дейін екі ұлы замандас бір-бірінің іс-шараларына араласпай жүрген болатын. Дегенмен, Ұрыс хан жаулаушылық саясатты жүргізбеген. Ұрыс хан билеу кезінде мемлекетінің оңтүстік шекарасы Сырдария маңындағы қалаларын (Сығнақтан, Сауран, Жасы, Отырар арқылы Сайрамға, Таразға) онсыз да қосқан еді, сондықтан соғыс бастау оның мүдделеріне кірмеген. Тоқтамыш пен оның «бастығының» болашақ таластары тарихтан белгілі. Осы кезде жазылған шығармалар мен еңбектерді оқығанда, келесі бір дерект көзге ерекше түсіп тұрады: көптеген жағдайда соғыстың барысы шағатайлар үшін өте қауіпті болған. Темір Ақ Орданың ханымен ашық шайқастан қашқан. Темір үшін осы күрес қиын болып, көптеген жеңілістер алып келген.
Бастапқыда Темірдің жасақтары ғана жеңілке ұшыраса, кейінгі кезде Темірдің өзі және оның қолбасшылары (XVII ғасырлардағы деректерге қарағанда) сұмдық жеңілістерін көрген [13].
Ұрыс ханның өлімі
Шамидің «Зафар-наме», Али Йаздинің «Зафар-наме», Натанзинің «Мунтахаб ат-таварих» еңбектеріндегі берілген деректерге сүйеніп отырсақ, Ұрыс хан 1377 жылдың бірінші жартысында дүниеден озған. Гаффаринің «Нусах-и-Джахан-ара» және Хайдар Разинің «Тарих» еңбектерінде де осы дата берілген, мұндағы ақпараттарға мұқият қарасақ, онда «Мунтахаб ат-таварих» еңбегіне басқа бір дереккөздің бар екенін көзге түсіп тұрады. Осыған С.Л. Волин де өз назарын аударған. Темір мен Ұрыс хан арасындағы қарым-қатынастардан хабарлы болған парсы дереккөзі нимизматикалық мәліметтерге қарсы шығады. Осы кездегі жошылық нимизматикалығы (XIV ғасырдың екінші жартысы), Е. А. Давидович көрсеткендей [14], арнаулы қарауды «күтіп тұр». Алдын-ала жасалған болжамдары бойынша мақаланың авторы Т. И. Сұлтанованың пікірімен келіседі. Оның көзқарасы бойынша, Ұрыс хан 1377 жылы қайтыс болды, ал бітпейтін соғыстарға қатысқан оның мұрагерлері ескі үлгідегі монеталарды әрі қарай (пайдаланып жүрген монеталардай) шығарған болатын [15]. А. И. Исиннің жұмысында Ұрыс ханның аталған өлім датасына күмән келтірілген. Тарихшының пікірінше, осы әмірші 1378 немесе 1379 жылы дүниеден озған [16].
Сондықтан бұл мәселені шешілмеген сұрақтардың қатарына жеткізуге болады. Ұрыс хан өлімінің жері де белгісіз. Осы мәселеге байланысты түрлі дереккөздердегі мәліметтер бір-біріне қайшы келіп тұр: біреулерге қарағанда, ол Қыштаме қаласында қайтыс болды. Мүмкін, ол ауру салдарынан қайтыс болды, бірақ зорлық өлімнің қатысы жоқ.
Ұрыс ханнан кейін
Ұрыс хан Шығыс Дешті-Қыпшақтың әскери-саяси тарихына өз үлесін қосқан еді. Оның саясатының нәтижесінде Ақ Орданың аймағы қалыптасқан. Оның билеу кезінде қазақ этносы қалыптасады. Ақ Орданың құрамына қазақтардың этникалық жерлерінің көбі енген, солардың бірі – Жетісу де – болған. XIV ғасырдың 70-ші жылдардың ортасында Ақ Орданың жерлері кең-байтақ болған.
Оның иелігінде болған жерлерді былай деп көрсетуге болады: солтүстік-шығыста мен шығыста Ертістің сол жағалауынан бастап, Аягөз, Жайсан арқылы, Балқаштың солтүстік жағалауымен, Шу-Талас жерлеріне мен ортаңғы Сырдарияға (оңтүстік-шығыста) дейін. Оңтүстік аймағында Тараз, Сайрам, Отырар сияқты қалалары орналасқан. Кейбір кездерде Ақ Орданың құрамына Сырдария маңындағы қалалары енген – Үзгенд, Жент. Оңтүстік-батыс пен батыс иелігіне Арал-Каспий аймағы және Еділ-Жайық өзенаралығы (батыстағы Еділдің солтүстік жағалауына дейін) енген. Ақ Орданың шекарасын дұрыс анықтап алу қиынға соққан. Батыс Сібір далалары Шибанидтердің билігінде болған. Ақ Орданың қалыптасқан шекаралары этникалық шекарасымен де бірдей. Шығыс Дешті-Қыпшақтың ерекшелігі оның этносаяси бірлігінде болған.
Басқа сөздермен айтқанда, сол кездегі Ақ Орда жерлерінде тұрған халқының біркелкілігі көзге ерекше түсіп тұрады. XIV ғасырдың 60-70 жылдарында Ақ Орданың әскери-саяси тарихының зерттелулері көрсеткендей, Ордаидтер әулиеті Шығыс Дешті-Қыпшақтың этникалық халқын біріктіру мақсатын көздеген. Ақ Орданың шекаралары Ертіс пен Еділ, Сырдария және Тобол, Есіл өзендерімен айқындаған. Иелігінің орталығы ретінде Торғай мен Сарысу (Ұлытаумен бірге) болған. Осылай, Ұрыс ханның иелігі қазақ ұлттық мемлекеттілігінің алғаш нұсқасы (түп бейнесі) болған. Ақ Орданың құрамында болған халық біріккен – бірыңғай этнос (қазақтар) қалыптасқан. Ұрыс хан өлімінен кейін Жошылардың арасында басталған ішкі саяси күрес пен Темірдің басқыншылығы Шығыс Дешті-Қыпшақтағы қазақтардың ұлттық мемлекеттілігінің табиғи қалыптасуын тоқтатқан.
e-history.kz