«Жүректің ақыл – суаты...»
(Абайдың «Алла деген сөз жеңіл» атты өлеңіне түсінік)
Әттең, дүние-ай. Ұлы Абайдың рухани көсем екендігі шын мойындалса және ұлттың санасын жаңа сатыға көтерген төтенше еңбегі мен асыл мұрасы әділ бағаланған болса, алдағы он екі ай «Абай жылы» деп аталуға тиіс еді.
Қайдағы?! Қазіргі таңда Абайдың кемеңгерлігіне күмәнді, ал «Абай адамзаттың Абайы» дегеніңе миығынан күле, тіпті мысқылмен қарайтындар қарасы көбея түскенін байқап, көріп жүрмін. Біреулер Абай хақында «орысшыл болған» деп бұлғақтаса, таяуда біреу оған «барымташы да болған» деген қаңқуды үстемелепті. Ей, шырақтар, олай емес. Абай «орысқа есе жіберме, оның тілін, законын біл де, қарсы жұмса!» деп қақсап өткен. Архив деректеріне сүйенсек, Абай «Семей уезінің ең әділетті болысы» атанған шағында (1878 жыл) жеті жылға созылған тергеу қармағына ілінген. Неге? Барымтаны тыймаққа жан таласқаны үшін. Осылай ақтап жатудың өзі, әрине, ұят нәрсе, Абайға ауыр жаза. Абайдан көпшілік қауым, әсіресе, жастар жағының алыстап бара жатқан себебі – абайтану ғылымы терең тоқырауда. Айталық, түсінік деген – әр шығарма идеясын, ондағы ой-танымды қарапайым тілмен ұқтыру ғой. Барлық Абай жинағында «Түсініктер» бөлімі бар, бірақ түсініктің өзі жоқ. Кімге кінә артпақпыз?
Осы олқының орнын азды-көпті толтыру ниетінде түсініктерді қолға алу керек деп шештім. Соның алғашқысы – алдарыңыздағы Абайдың «Алла деген сөз жеңіл» атты өлеңіне түсінік. Төрт шумақ өлең 1897 жылғы, Абай кемеліне келген кезеңдегі туынды. Ислам фалсафасының білгірі Абай екі ілімді – теология (құдайтану) мен адамтануды (антропология) түйістірген. Мәуелі бәйтерек түбірден нәрленеді, сол сияқты адамшылық тамыры құдайшылықта. Хакім Абай бізге осы даналықты ұқтырған.
Құдайтану мен жантану егіз ұғымдар. Оны танып-білудің мүмкіндігі, жолы қайсы? Алланың болмысы – барлық метафизикалық (табиғаттан тыс) һәм эзотериялық (сыры ішінде) құбылыстардың ең зоры. Абай: «Алла тағала өлшеусіз. Біздің ақылымыз өлшеулі. Өлшеулімен өлшеусізді білуге болмайды» (38-сөз), – дейді. Әйтсе де, адам баласы Алла тағаланы тануға ұмтылмай тұра алмайды. Ойлылық пен саналылық талабы осы.
Өлшеулi ақылымызбен Алланы (Абсолютті) танудың жолы – ынталы жүрек, шын көңіл, екінші түрде айтқанда, Тәңіріге махаббат қылу. Міне, Абай осыған үндеп, шын илану мен шын иманның мәнісін ұқтырған.
Түбірі терең өлеңді ойшыл:
Алла деген сөз жеңіл,
Аллаға ауыз қол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі Хаққа жол емес, -
деп бастаған. Көпшілік «Я, Алла» дегенді үнемі ауызға алады. Әдет қылады. Тумысынан бірі мұсылман, енді бірі христиан екендігін қанағат тұтады. Бірақ онан жүректің ағарғаны, мінездің өзгергені шамалы. Төмендегі талдама түсінікті болу үшін айтайық, Абай ой-сана деңгейіне байланысты адамдарды үш сатыға жіктеген: жарым адам, адам және толық адам.
Жаңағы «Я, Алла» деп ауызбен жай айта салып, бірақ күнделікті өмірде қиянатқа қаймықпай баратындар – жарым адам. Оны мұсылмандық лексикада «мұнафиқ» (екіжүзді) дейді. Кімде кім Хақты, яғни Алла тағаланы білімі, ақылы я сезімі арқылы таныса, соның аты адам болады. Құдайды танығандығының нышаны – оның ақылына сәуле қонбақ. Есті, саналы, иманды деп үлгі қылатынымыз осы адам, әлбетте. Ақылға сәуле қонбаған, көңілі ашылмаған пенделер естілер тобы есігінен кіре алмайды.
Енді сананың үшінші, ең биік деңгейіне келер болсақ, ол – Алланы жүрекпен сезу. Бұл Жаратушыны ақылменен танумен шектелмей, оны жаннан тәтті сүю деген сөз. Екі арада тек қана жүрек сезетін байланыс жібі есілмекші. Міне, Абай осы биік деңгейге, яки көркем мінезге жеткендерді «толық адам» деген. «Тасдиқ» (қазіргіше 38-сөз) атты трактатында ойшыл: «Жәуанмәрттілік үш хасләт иелерінің алды – пайғамбарлар, онан соң – әулиелер, онан соң – хакімдер, ең ақыры – кәміл мұсылмандар» деп толық адамдардың төрт тобын атап өтеді. Бұдан бөлек, Абай Құдай жолына қадам басқан, басқаша айтқанда, жүрегі тазарған, ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстаған адамдардың күллісін «толық адам» дейді. Кемелдік шыңына жетерсің я жетпессің, ол қайғы емес. «Көрінген таудың алыстығы жоқ» демекші, ең бастысы, адастырмайтын тура жолды танып, соған түсе біл! Абайдың «толық адам» ілімі бағыт сілтеуімен ерекше. Сонысыменен құнды. Суфизмнің «кәміл адам» ілімімен салыстырғанда оның ауқымы әлдеқайда кең. Естілік пен саналылықтың үш деңгейі туралы сөзіміз әзірге тәмам.
Енді өлең мазмұнына қайтып оралайық.
Сананың екінші сатысы – Алла тағаланы ақыл, сезімменен тану дедік. Осының өзі де Оның хикметін сезініп, шуағына бөленуге жол ашады екен. Адамның денесіне күш-қуат бітеді, өнері де өрге баспақ. Бұл ой-танымды Абай екінші шумақта:
Дененің барша қуаты,
Өнерге салар бар күшін, -
деп жеткізген. Бұл жаңа айттық, ой-сананың адам атына лайық сатысы.
Келесі екі өлең жолында Абай:
Жүректің ақыл – суаты,
Махаббат қылса Тәңірі үшін, -
дейді. Бұл жерде Құдай жолына қадам басу, яғни толық адам болу шартын айтқанын аңғаруға болады. Өйткені, көріп отырмыз, Абай Тәңірі үшін махаббат қыл, сонда ақыл жүректің суаты болмақ деген ой тастаған. «Суат» дегені, әрине, нәр, азық алатын бастау. «Ақыл мен жан – мен өзім, тән – менікі». Адам болмысы небары осы үш-ақ нәрседен. Адамда ақылдан өзге құрал жоқ. Құранда: «Мені таныған ақылменен таныр» деген аят мәнісі сол. Қазіргі таңда адамзат дамуының моторы әрі асыраушы болып отырған құдірет – Ғылым да ақылдың құнарлы жемісі. «Ғылым – ақылдың бір аты» (Абай).
Ақыл категориясына байыппен тоқталғаным, сөз болып отырған өлең жолын оқушыға өз бетінше ұғу қиынға соғады. Мысалға кейбір жинақтарда «Жүректің ақыл – сауыты» деп басылған. «Сауыты» деу қате, онда ақылдың функциясын шектеп, тарылтып алмақпыз.
Сонымен, толық адам Тәңіріге ғашық, Оны тануға құмар идеал. Оның осы ғашықтығы ақыл жүректің суаты болып, рух биігіне жол ашуына кепіл.
Абайдың Аллаға жақындап, Алланы жар еткен хәлі мен көңіл-күйінің айнасы есепті әйгілі өлеңнің үшінші шумағына келейік.
Ақылға симас ол Алла,
Тағрипқа тілім қысқа аһ!
Барлығына шүбәсіз,
Неге мәужүт ол куә.
Алланың заты түгіл, сипатын жеткізуге (тағрипқа) де тіл қысқа. Бірақ Алланың бар, бір екендігі шүбәсіз («Барлығына шүбәсіз»). Дүниеде не нәрсе бар (мәужүт) болса, сол «Алла бар» деуіміздің куәсі. Міне, соңғы екі жолдың мағынасы осы.
Өлеңді хакім Абай былайша қорытады:
Ақыл мен хауас барлығын
Білмейдүр, жүрек сезедүр.
Мүтәкәллимин, мантикин,
Бекер, босқа езедүр.
Осы төрт жол да зейін қойып оқуды талап етеді. Ақыл мен сезім Алла хикметін тани алса да, барлығын білмейдүр (біле алмайды). Неге? Әлде бұл жерде қайшылық бар ма? Тану мен білудің айырымы неде?
Мәселе – ақыл дүниенің көрінген сырына жүйрік, бірақ рухани әлемге келгенде көк тұманға кіргендей адаса бастамақ. Құдайды жүрек қана сезедүр. Жүрекпен сезу – исламның жаны, суфизмнің негізі делінеді. Себебі Алла тағала таза рухани деңгейде. Заттық деңгейдегі ақыл мен хауас (сезім) Оны қайтіп білмекші. Тек жүрек сезе алады, себебі жан жүректе орналасқан. Абай жүрек тазалығына үндеп, соны нықтағанын аңғаруға болады. Алланы тану мен білу дегенді осылай түсінер болсақ, қайшылық та жоғалмақшы.
Сөйтіп, шын иман, шын илану мәнісі – Алланың өзіңе деген махаббаты мен қамқорлығын жүрекпен сезіну. Сондықтан бұл ақылмен танудан жоғары саты. Абай ашқан мәнді ақиқаттың бірі осы. Кемеңгердің жүрек концепциясы мен культін ілім деңгейіне көтергені де осымен өз түсінігін табады.
Соңғы екі жолға келейік. Онда хакім Абай ақыл мен хауасқа шектен тыс сүйенген ілімдерді сынаған. Біріншісі – «мүтәкәллимин» Кәлам ілімін (арабша «ильм әл-Кәлам»), екіншісі – «мантикин» Логика ілімін (арабтың «мантық» сөзі «логика» деген мағынада) таратқан мұсылман ғалымдары. Қос ағымның да өкілдері Алланы жүрекпен ғана емес, аят-хадистер арқылы һәм ақыл, логика тәсілімен тануға болады деп тұжырған. Абайдың «Бекер босқа езедүр» деп түйрегені расқа шықты. Себебі, олардың көп томдық еңбектері кейінгі барлық «изм»-дерге (салафизм, уахабизм және т.б.) құнарлы топырақ болды. Философ ғалымдар туралы да осыны айтамыз. Шырғалаңға толы өткен ғасыр олардың құрған сан алуан жүйелері де – «бекер босқа езедүр» екенін анықтап берді. Мұны қазіргі таңда көріп-біліп отырмыз. Ал, Абай болса, Хақ жолы деген мәселеге хакімдік көзбен үңіліп, 19-ғасырда-ақ адамзатты адастыратын шатақ діндер мен философиялық жүйелер қайдан дегенді дөп танып, ескертіп отыр. Осыған қайтіп таң қалмассың...
Абайша рухани ілім егесі ғалымдар емес, хакімдер. Бұл мәселені «Тасдиқ» трактатында Абай: «Әрбір ғалым –хакім емес, әрбір хәкім – ғалым. Ғалымдардың нақлиясымен мұсылман иман тақлиди (еріп иман келтіру) кесіп қылады. Хакімдердің ғақлиятымен жетсе, иман якини (шын иман) болады» деп ашықтап береді. Және мұсылман, мейлі басқа діннің хакімдері (ұстаздары деген мағынада) «діннің хақ мағрифатына жете алмағандар» деп түйін түйеді (діннің хақ мағрифаты – үш сүю ілімі). Расы, «Адамзаттың бәрін сүй бауырым» деп жар салған данышпаның қайсы? Шүбәсіз, Құдай жалғыз, бірақ әлемдік діндердің әрқайсысы өз құдайын дәріптеп әуре.
Қысқасы, ғалымдар нақлиясынан жамағат шатасты. Ортағасырлық дін ұстаздары «Аятты ақылға салма, ойланбай илан!» деген үкім (пәтуа) шығарғаны содан. Сөйтіп, ислам әлемінде иман тақлиди үстемдік құрды. Жаңа сөз етілген, Абай діттеген хақиқатқа (иманигүлге) жету үшін Құдайға махаббат қылу қағидасы жайына қалды. Жә, сонан не болды?
Абай заманында шариғат күшейіп, ақыл-ойдың ноқталану деңгейі шектен шықты. Алғаш рет реформа (жаңа низам) Түркияда қолға алынды. Жаңаша мәдени қозғалыстың мақсаты – ғылым жарысында Еуропадан қалмаудың жолын іздестіру болатын. Абай: «Бұл күндегі ғылым үйрену ескі медреселер ғұрпында болып, бұл заманға пайдасы жоқ болды. Соған қарай Ғұсманияда (Түркияда) мектеп харбиа, мектеп рушидиалар салынып, жаңа низамға айналған» (38-сөз) дейді. Ресей мұсылмандарының қозғалысы – жәдидизм де ғылым жалына жармасуға үндеп бақты (сол үшін оған да Абай іш тартқан болатын).
Сөйтіп, көріп отырмыз, Абайдың «Бекер, босқа езедүр» деуінің астары терең. Оны дін ғалымдары, мейлі, философ ғалымдар еңбектеріне қатысты сөз дейік, қалай десек те, әділетті сын екендігі хақ.
Ендігі кезекте бір текстологиялық қатені сөз етпекпіз.
Алланың барлығы шүбәсіз, өйткені, дүниеде не нәрсе бар (мәужүт) болса, сол «Алла бар» дегеннің куәсі. Жоғарыда үшінші шумақ идеясы осы дегенбіз. Бірақ идеяны «неге мәужүт» тіркесі ақсатып-ақ тұр. Тамаша ой-таным сауалға айналып, мағынасын жоғалтқан. Бұл, сірә да, көшіруші тарапынан кеткен қиғаштық. Бізше Абай түпнұсқада: «Не – мәужүт, сол – куә», – деген. Себебі, ислами «Әл-ахад (бір) уә әл-ужуд (бар)» деген іргелі теория бойынша бар нәрсенің (мәужүд) күллісі – Алланың барлығына куә һәм Оның көрінісі. Осы теорияға сәйкес өлең жолы алғаш рет өзгертіліп отыр. Абай аталмыш іргелі танымды паш еткен, оған сеніміміз кәміл.
Қорыта айтқанда, «Алла деген сөз жеңіл» жүрекпен жазылған туынды. Онан алар ғибрат: біріншісі, шын иман тірегі – хакімдердің ғақлиясы, тура жолды табудың өзге амалы жоқ. Екіншісі, ой еркін, ғылым кәсіп болсын, онсыз оздым деу бекер. «Тегінде адам баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрселерменен оздым ғой демектің бәрі де – ақымақтық». Бүкіл ұлттың дамуына ауадай қажет ескертпе. Оған қарсы кім дау айтар.
Сөз соңы, Абайда түсінікке зәру өлеңдер көп. Әсіресе, философиялық ой-танымдарын жіті зерттеп, жіліктеп зерделейтін уақыт жетті. Абайды халыққа жақын қыла отырып, қоғамдық сананы сауықтыру – күн тәртібінде тұрса игі. Сіз қалай ойлайсыз, оқырман?
Асан Омаров,зерттеуші.
Аbai.kz