Бұл жұмбақ жауынгер кім – еркек пе, әлде әйел ме? Оның бас сүйегі қазу жұмысынан кейін қайда кетті? Неге оның бейіті орталық қорым жағында?
2022 жылы 5 қаңтарда Алматыдағы көтерілістер кезінде қарулы қарақшылар Алматының Орталық мұражайына басып кірді. Олар қару-жарақ пен зергерлік бұйымдарды, сондай-ақ «Алтын адамның» түпнұсқасын іздеген.
Тuranpress.kz басылымының хабарлауынша, қарақшылар оны таппаған.
«Алтын адам» және оның бейітінен кеңес ғалымдары тапқан заттардың төңірегінде қашан да жұмбақ көп болған. Бұл жұмбақ жауынгер кім – еркек пе, әлде әйел ме? Оның бас сүйегі қазу жұмысынан кейін қайда кетті? Неге оның бейіті орталық қорым жағында? Қазба жұмыстарын жүргізген археологтар бұл тақырыпта бірнеше кітап та жазған. Бірақ марқұм жауынгердің «шытырман оқиғалары» мұнымен біткен жоқ. Ұзақ уақыт бойы жоғалды деп танылған сүйектерді 2014 жылы «Есік» тарихи-мәдени қорық-музейі қызметкерлері Алматыдағы сот-медициналық сараптама ғимаратында ондаған жылдар бойы жатқан жәшіктен тауып алған. Әртүрлі ғалымдар шешуге тырысқан күміс тостағандағы жазу да сұрақ тудырады.
«Алтын адамды» қазып алуға қатысқандардың бірі қазақстандық археологияның негізін салушы – Қимал Ақышев. Оның ұлы Әлішер де қазба жұмыстарына қатысып, әкесіне олжаны анықтауға көмектескен, бүгінде ол көптеген сұрақтың жауабын біледі. Бірақ, белгілі болғандай, Әлішер Кималұлы үшін «Алтын адам» тақырыбы көңілге қонымсыз екен.
– Әлішер Қималұлы, «Алтын адам» және оның шығу тегі туралы көптеген мақалалар жазылғанын білеміз. Әйтсе де, 2014 жылы сот-медициналық сараптама ғимаратында бір қорап сүйек табылғаннан кейін сұрақтар туындады.
– Табылған кездегі бөлшектелген бас сүйек туралы алғашқы қорытындыны антрополог Оразақ Ысмағұлов берген. Зерттеу кезінде бүкіл қаңқа сол кісіде болды. Менің ойымша, одан кейін «Алтын адамның» сүйектері археологиялық ескерткіштер бөлімінде қалды. Бірнеше жыл бұрын сүйектер Мемлекеттік сараптама ғимаратынан табылған. Ол жерге қалай жеткенін білмеймін.
Содан қорапта Алтын адамның сүйегі бар-жоғын анықтау үшін Бекен Нұрмұханбетов екеумізді (ол кезінде Есік археологиялық тобын басқарған) шақырды. Солар екен. Мұны анықтау қиын емес, себебі бүкіл қаңқа сүйек киімге тігілген тақталардан тотыққан. Өкінішке қарай, бас сүйегі жоқ болып шықты. Өйткені бір тіс сақталса да, ДНҚ талдауын жасауға болатын еді. Менің айтарым, Алтын адамның сүйегі Есік қорымы аумағындағы Есік мұражайында жатыр. Менің бұл оқиғаға қатысым жоқ. Бұдан былай мен бұл туралы айтқым келмейді, өйткені табылған заттардың айналасында фантастика, болжамдар және түрлі алаяқтықтар тым көп.
Айтпақшы, қазір Есік қаласындағы мұражайда қазба материалдарының басым бөлігі, барлық фотосуреттер, сот-медициналық сараптамадан табылған сүйектер сақталған. Мұның бәрі мұражайға қалай жеткені маған да жұмбақ.
– Сот-медициналық сараптама ғимаратындағы жәшікте ондаған жылдар бойы тұрған мүрделердің тағдыры белгілі болған соң, оларды кім, қандай мақсатпен сонда жасырғаны туралы түрлі қауесет тарады.
– Қорғанды қаза бастағанан-ақ бұл іске көптеген ақымақ, надандар араласты. Ақиқатқа еш қатысы жоқ көптеген қайта құрулар, «Алтын Адамның» өзі туралы неше түрлі фантастикалық әңгімелер туындады. Бірақ «Алтын адамның» жалғыз шынайы реконструкциясы Владимир Садомскийге тиесілі. Қалғандары фантастика және Диснейленд.
– «Бас сүйегінің мүлде жоғалып кеткені рас па?»
– Сот-медициналық сараптамада ғимаратынан табылған жәшікте бас сүйегі болған жоқ, мен оны қазба кезінде ғана көрдім. Оны езілген қаңқасымен бірге Оразақ Ысмағұлов зерттеген, менің кітабымда оған сілтеме бар. Ол бас сүйекке қорытынды жасады – ерекшеліктері монголоидтың шамалы қоспасы бар кавказоид.
– Бұл әйел деген гипотеза бар.
– Жамбас сүйектеріне қарап оның ер адам екені оңай анықталды. Әйел дегенді журналистер ойлап тапқан. Бірақ қазір соны бәрі қайталайды. Одан кейін алыс шетелден ғылымға еш қатысы жоқ қызыққан адамдар келіп, түрлі теориялар шығарды. «Қорған Есік» кітабында, «Сақтардың мифологиясы» деген кітабымда бәрі жазылған. Қалғаны фантастика, фантастика.
– 1970 жылы сүйектің нақты жасын анықтау үшін генетикалық сараптама жүргізу технологиялары қазіргіден мүлде басқаша болғанын мойындау керек.
– Расында да, радиокөміртекті талдау әртүрлі зертханаларда – ресейлік және американдық – салыстырмалы түрде жақында жүргізілді. Ал бұл талдау мен берген Есік қорғанының мерзімін растады – б.з.б. IV-III ғ.
– Сүйекке қатысты сұрақтардың жауабын қайдан табамыз?
– Кен орны туралы «Қорған Есік» кітабында бұрыннан жазылған. Мен қорған нысандарының сипаттамасын жасадым, бұл туралы кітапта айтылған. Антрополог Исмағұлов та ген туралы қорытынды жасады. Бұл 18-20 жастағы жас жігіт. Ол толық жетілген, бойы ұзын – шамамен 180 см, кавказдық ерекшеліктері бар адам болды. Демек оның қазаққа қатысы жоқ. Мен мұны талай рет айттым. Тіпті Республика алаңында «Алтын адам» ескерткіші орнатылған кезде де.
– Орталық қорғанның жанына, бүйірлік бейітке жерленген. Содан кейін орталықта кім демалды және орталық марқұмның «Алтын адамы» кім болды?
– Орталық қорған талай рет тоналғандықтан, ешкім ештеңе білмейді. Орталықта жерленгені мүлдем дәлелденбеген. Керісінше, ертеде бейітті сақтау үшін кейде осылай жерлеген. Көптеген қорғандардан археологтар жерленген сүйекті таппай жатады. Бұл жерде табиғаттан тыс ештеңе жоқ. Өз басым бұл жерде екінші жерлеу болмағанына сенімдімін. Ал «Алтын адам» негізгі жерлеу болып табылады. Оның қорғаны үлкен сақ қорғандарымен салыстырғанда шағын. Демек, «Алтын Адам» кішігірім көсем, ябғу болған.
Өкінішке қарай «Алтын адамның» кім екенін білетін, осы тақырыптағы салмақты сарапшылар баяғыда қайтыс болды. Қазіргілер бас-аяғы жоқ аңыз айтып жүр. Айтпақшы, «Алтын адам» терминін журналистер ойлап тапты. Біз оны тапқан кезде олай атамадық.
– Демек бұл олжа оған берілген тарихи құндылыққа сай емес деп ойлайсыз ба?
– Археология тұрғысынан табылған олжаның тарихи маңызы зор. Ғылым әлдеқайда күрделі нәрсе. Ғылым үшін «Алтын адам» таңғажайып жаңалық болды. Оны жанжалды еткен замандастарымыз.
– Бейіттен табылған алтын бұйымдардың жартысын біреу ұрлап кетті деген қауесет па?
– Мұндай мәліметтерді мен де естимін. Бірақ бұл туралы мұражай қызметкерлерінен сұраған дұрыс.
Мен осы олжа бойынша диссертацияммен жұмыс істеп, барлық өнімдерді сипаттап жатқанда, мен құлып пен кілттің астындағы шкафта отырдым, мені полиция күзететін. Қоймаға кіру мүмкін емес еді. Осылардың бәрі бір мұражайдан екіншісіне тентірей бастағаны көңіліме жақпады. Қазір ненің, қай жерде екені маған түсініксіз. Түпнұсқаларды соңғы рет өткен ғасырдың 80-жылдары Данияға көрмеге барғанда көрдім.
– «Алтын адам» тарихынан неге алшақтап кеттіңіз? Әлде сіз жұмыстан уақытша шеттетілдіңіз бе?
– Мен өзім кеттім, сол кезде қалыптасқан жағдайда жұмыс істегім келмеді. Бұған Ғылым академиясында ғылыммен айналысқан ұжымның құрамы да әсер етті. Атап айтқанда, Археология институтында. Мен ол жерде жұмыс істегім келмеді. Иә, бастапқыда бұл – алтын үшін бейіттерді қазу менің тақырыбым емес еді.
– Ал кеседегі жазу ақыры шешілді ме? Аударманың 26 түсіндірмесі бар сияқты, бірақ мәтінді ешкім аударған жоқ.
– Ол баяғыда шешілген. Оны сонау 1999 жылы ұлы венгр лингвисті Янош Гарматта жасады. Онда «Кеседе дұғаға арналған қасиетті өлместік жүзім шарабы бар» делінген. Оны жерлеу рәсімімен байланыстырды, болды.
Мұндай жазу бірнеше жерде – мысалы, Ауғанстанда да жазылған. «Алтын адам» бейітіндегі тостағандағы хаттың руна жазуына да, көне түркіге де еш қатысы жоқ. Бұл хат кушандардың жазуына қатысты.
Десе де «Алтын адамның» тарихына қызығатындардың барлығына Есік мұражайына хабарласуға кеңес беремін. Соңғы жаңалықтарды оны сақтап отырғандар ғана біледі.