Бүгінде мемлекет ішіндегі түрлі мәселлердің ұтымды шешімдері мемлекеттік басқару мен жұртшылықтың бірлесіп әрекет етуінің арқасында іске асырылып келеді. Қоғам азаматтық қоғам ретінде тікелей қоғамдық ұйымдар арқылы мемлекеттік мәселелерге атсалысып отыр. Бұл қоғамның өкілеттіктерін мемлекеттік құрылымдар мен қоғамдық бірлестіктер арасындағы байланыс деңгейін көрсетеді.
Азаматтардың өзін-өзі реттеу мен жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту арқылы шешімдер қабылдау процесіне қатысу мүмкіндігі жылдан жылға кеңейіп келеді. Мемлекетке тән емес функцияларды бәсекелес ортаға және өзін-өзі реттейтін ұйымдарға беру арқылы өз жүктемесін азайтты. Үкімет мемлекетке тән емес және басы артық функцияларды қысқарту есебінен ықшамдалады. Бұл бес институционалдық реформаны іске асыру жөніндегі 100 нақты қадамнан 97-қадамында көрсетілген.
Бүгінде кейбір мемлекеттердің әлеуметтік-демократиялық белсенділігі үш секторға бөлінеді: бірінші сектор – мемлекеттік институттар, ұйымдар; екінші сектор – бұл пайдаға бағытталған бизнес құрылымдар, ал үшінші сектор-пайдалы емес сектор, бұған мемлекеттік құрылымға жатпайтын ұйымдар кіреді. Алайда Қазақстанда "үшінші секторға" қарағанда үкіметтік емес ұйымдар термині көбірек қолданылады, заңнамада үкіметтік емес ұйым Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ортақ мақсаттарға қол жеткізу үшін азаматтар және (немесе) мемлекеттік емес заңды тұлғалар ерікті негізде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси партияларды, кәсіптік одақтарды және діни бірлестіктерді қоспағанда) ретінде айқындалады.
Елдегі үкіметтік емес сектор мынадай заңдар шеңберінде әрекет етеді: "қоғамдық бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 31 мамырдағы № 3-I Заңы; "коммерциялық емес ұйымдар туралы" Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы № 142-II Заңы; "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс, үкіметтік емес ұйымдарға арналған гранттар және сыйлықақылар туралы"Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 12 сәуірдегі № 36-III Заңы.
Тәуелсіз Қазақстанның таңында азаматтық қоғамды дамытудың алғышарттары Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін қалған қоғамдық бірлестіктер, үкіметтік емес ұйымдар, кәсіподақ ұйымдары болды. Сондай-ақ, елдің тәуелсіздігі қабылданғаннан кейін азаматтық қоғамды дамыту үшін қаржы ресурстары бар шетелдік халықаралық үкіметтік емес ұйымдар ашыла бастады.
1994 жылы 500 ҮЕҰ болса, 2001 жылы 1767 ҮЕҰ, қоғамдық бірлестіктер мен қорлар болды, 2005 жылы 8 268, 2010 жылы - 12785, 2016 жылы 18 092 үкіметтік емес ұйымдар болды. 2019 жылғы маусымдағы жағдай бойынша тіркелген ҮЕҰ саны 22 763 құрайды, оның ішінде жұмыс істеп тұрғандары тек 15 954 (3 241 бизнес-сәйкестендіру нөмірлері жоқ, 993 әрекетсіз деп танылды, тарату сатысында 349, қызметін тоқтатқан 2 226). Елде тіркелген үкіметтік емес ұйымдардың сандық есебін жүргізу кезінде ҮЕҰ-ны санауға нақты негіз жоқ болғандықтан қиындықтар бар.
Үкіметтік емес ұйымдардың сандық өсуі олардың қызметтеріне деген сұранысты көрсетеді, өйткені ҮЕҰ өзгеретін жағдайларға бейімделе алады, икемді, бастамашыл және көбінесе жергілікті жерлерде іс білімімен танымал, олар сонымен бірге адамдардың әлеуметтік бастамасын белсендіреді, бұл әлеуметтік немесе саяси қақтығыстың туындау ықтималдығын азайтады. Кестені негізге ала отырып, біз үкіметтік емес ұйымдардың басым бөлігі өз қызметін мемлекеттік әлеуметтік тапсырыспен 29,3% және халықаралық гранттармен 23,6% қаржыландыру есебінен жүзеге асыратынын көріп отырмыз. Біз көріп отырғанымыздай, 15 жыл ішінде 2003 жылдан бастап 2018 жылға дейін ҮЕҰ санының өсуі, сондай-ақ үкіметтік емес секторды қолдау мақсатында әлеуметтік тапсырыстарға мемлекет бөлетін қаржыландыру сомасы 10,7 млн теңгеден 20,3 млрд теңгеге дейін ұлғайды.
Бұл тек мемлекеттік қаржыландыру, сонымен қатар соңғы жылдары айтарлықтай өскен шетелдік қаржыландыру бар. 2018 жылы сол кезде ҚР Қоғамдық даму министрі Дархан Кәлетаев "ҮЕҰ-ды жыл сайынғы шетелдік қаржыландыру шамамен 5 млрд теңгені құрайды"деп атап өтті.
Қызмет бағыттары бойынша бөліністе үкіметтік емес ұйымдардың басым бөлігі жастар саясаты мен балалар бастамаларын қолдауға бағытталған; білім берумен, ғылыммен, ақпаратпен, дене шынықтырумен және спортпен байланысты қызмет; халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау. 2016 жылы да, 2019 жылы да ҮЕҰ ең аз саны демография мәселелерін шешуге бағытталған.
Азаматтық қоғам институттарын дамыту, ҮЕҰ ашықтығы мен транспаренттілігін қамтамасыз ету мақсатында азаматтық қоғам істері Комитеті 2018 жылдың күзінен бастап Қазақстанның ҮЕҰ Дерекқорын енгізе бастады. ҮЕҰ Дерекқорын құру туралы 2016 жылы айтылған болатын. ҮЕҰ Дерекқоры үкіметтік емес ұйымдардың қызметі мен іске асырылып жатқан жобалары туралы егжей-тегжейлі ақпаратты қамтиды, ол қызметтің ашықтығын қамтамасыз етуі тиіс, сондай-ақ ҮЕҰ туралы жиналған ақпарат негізінде Қазақстанда үкіметтік емес сектордың және ҮЕҰ әлеуметтік қызметтер нарығының дамуына талдау жасау үшін жағдайлар жасалады. Деректер базасына тек жергілікті емес, сондай-ақ шетелдік ҮЕҰ ақпарат береді. ҮЕҰ Дерекқоры регламенттейді, ҚР 2001 жылғы 16 қаңтардағы "коммерциялық емес ұйымдар туралы" Заңы (41-баптың 5-тармағы) және ҚР Дін істері және азаматтық қоғам министрінің 2017 жылғы 6 желтоқсандағы "Үкіметтік емес ұйымдарымен өз қызметі жөніндегі мәліметтерін ұсыну және олар туралы дерекқорды қалыптастыру қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2016 жылғы 19 ақпандағы №51 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы" бұйрығы. Талаптардың орындалмауы "әкімшілік құқық бұзушылық туралы" ҚР Кодексімен реттеледі.
Бұл тізілім елдегі ҮЕҰ қызметі туралы жұртшылықтың хабардар болуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, мемлекетке деструктивті сипаттағы немесе тұтастай алғанда елдің ұлттық мүдделеріне қауіп төндіретін қызметті болдырмау мақсатында елде әрекет ететін Ұлттық, сондай-ақ шетелдік ҮЕҰ-ның қызметі мәніне мониторинг жүргізуге мүмкіндік береді.
Жоғарыда баяндалғанды қорытындылай келе, азаматтық қоғам азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы байланыстырушы буын ретінде әрекет ете отырып, елдің табысты әлеуметтік-экономикалық дамуының қажетті құрамдас бөлігі болып табылатындығын атап өтуге болады, ҮЕҰ қызметтердің кең спектрінде елдің дамуына ықпал ететін күшті ресурс болып табылады. ҮЕҰ-ға қаржы салымдарының жыл сайынғы сандық өсуі және тұрақты өсуі олардың қызметіне үлкен сұраныс туралы айтады, бұл бес институционалдық реформаны іске асыру бойынша 97 қадам мен 100 нақты қадамның орындалуын, атап айтқанда, мемлекетке тән емес функцияларды бәсекелес ортаға және өзін-өзі реттейтін ұйымдарға беруді растайды.
Ұлт жоспарын іске асыру бойынша тағы бір практикалық іс-қимыл 5 институционалдық реформаны іске асыру бойынша 100 нақты қадамның 99-ы "қоғамдық кеңестер туралы"ҚР Заңын қабылдау болып табылады. Заң 2015 жылғы 2 қарашада қабылданды, республикалық және өңірлік деңгейдегі Қоғамдық кеңестер (бұдан әрі-ОС) 2016 жылдың басында қалыптаса бастады. ОЖ өкілеттілік мерзімі үш жылды құрайды, яғни ел бойынша 2019 жылы екінші шақырылымдағы ОЖ әрекет ете бастады.
ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің деректері бойынша, 2019 жылдан бастап елімізде 216 жергілікті деңгейдегі жұмыс істейді, онда 2084 адам азаматтық қоғам өкілдері болып табылады және 1221 адам мемлекеттік органдардан, депутаттардан және бюджеттік ұйымдардан сөз сөйлейді. Төменде келтірілген деректер бойынша біз қатысушылардың басым бөлігі үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері болып табылатынын көріп отырмыз, Қарағанды, Қостанай облыстарын қоспағанда, онда бизнес құрылымның өкілдері басым.
Пайыздық арақатынаста біз ОЖ мүшелерінің жалпы санының 32% - ның басым көпшілігі ҮЕҰ өкілдері болып табылатынын, ең азы қоғам қайраткерлері болып табылатынын (қандай салалар басқаларына кіретінін ескермей) көреміз.
Жергілікті деңгейдегі ҚК-де азаматтық қоғамның басым болуындағыдай 70% - дан астамын республикалық деңгейдегі ҚК-дегі азаматтық қоғам өкілдері құрайды.
Өңірлік Қоғамдық кеңестің құрамына қарап, көбінде азаматтық қоғамдастық өкілдері, 31% - ы-ҮЕҰ өкілдері басым екенін көреміз, олар халыққа неғұрлым жақын және халықтың қоғамдық маңызы бар проблемаларымен неғұрлым хабардар болып табылады. Қоғамдық кеңеске мүшелік арқылы олар қоғамдық тыңдаулар мен қоғамдық сараптама арқылы қоғамды тезірек және тиімді түрде ұсына алады.
2018 жылға қарай қоғамдық кеңестермен облыстардың, Астана, Алматы қалаларының, қалалар мен аудандардың 213 әкімінің, 16 орталық мемлекеттік және 1300-ден астам жергілікті атқарушы органдар басшыларының жұмыс нәтижелері туралы есептері тыңдалды; 2016-2018 жылдары НҚА-ның 12 мыңнан астам жобасы қаралды; әлеуметтік маңызы бар тақырыптар бойынша қоғамдық мониторинг шеңберінде 500-ден астам зерттеулер жүргізілді. 2019 жылдың қаңтар-тамыз айларында өзекті әлеуметтік маңызды мәселелер бойынша 1128 отырыс, 219-дан астам зерттеу жүргізілді; 4378 НҚА жобасы қаралды; 344-тен астам қоғамдық тыңдау өтті; сондай-ақ, денсаулық сақтау, Көлік, жергілікті полиция қызметінің жұмысы, Әлеуметтік сала мәселелері бойынша Мемлекеттік органдардың 150 басшысы тыңдалды.
Осылайша, біз қоғамдық кеңестердің жұмысы қарқын алып келе жатқанын, 4 жыл ішінде тәжірибесі аз екенін көріп отырмыз, мүмкін жұртшылық түрлі мәселелерде жылдам шешімдер қабылдағысы келетін шығар, алайда ОС шешімдері ұсынымдық сипатқа ие және бұл кейде өзекті әлеуметтік проблемаларды шешуге кедергі келтіреді.
Айнұр Нұрсабет