Әлемде 51 мұнай өндіруші ел бар (Annual Statistical Bulletin 2020 ОПЕК мәліметтері бойынша). Қазақстанда мұнай қорларының жалпы көлемі шамамен 30 млрд баррельді немесе әлемдік қорлардың 1,7% - ын құрайды. Осы көрсеткіш бойынша Қазақстан Таяу Шығыс, Латын Америкасы, сондай-ақ Ресей мен АҚШ мемлекеттерінен кейін әлемде мұнай және конденсат қорлары бойынша 12 позицияда тұр.
2020 жылғы 18 қаңтардағы EDIN және Vantage Data деректері бойынша Қазақстан PRMS сыныптамасына сәйкес 2P (ықтимал 2Р (Probable reserves-PRB) санатындағы мұнайдың қалған қорлары бойынша ОПЕК – ке кірмейтін елдердің топ-5-ке кіреді).
Мұнай-газ саласы – Қазақстан экономикасының жетекші секторы. Ол елдің жалпы салық түсімдерінің едәуір бөлігін, сондай-ақ экспорттық кірістерді әкеледі және тікелей шетелдік инвестициялардың көп бөлігі үшін қызығушылық секторы болып табылады. Соңғы онжылдықта Қазақстанның мұнай-газ саласына тікелей шетелдік инвестициялар көлемі $70 млрд астам құрады, энергетикалық индустрияның әлемдік көшбасшыларының кеңінен қатысуы өңірдің инвесторлар үшін тартымдылығын куәландырады.
Отын-энергетика кешені Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі факторларының бірі болып табылады. Мұнай саласы Қазақстан экономикасы үшін бірінші дәрежелі мәнге ие. ОЭК үлесіне Қазақстанның жалпы ЖІӨ-нің шамамен 20,4% - ы және барлық экспорттық кірістің шамамен 60% - ы тиесілі.
Жүз жыл бұрынғыдай, мұнай өндірудің негізгі мақсаты қазіргі уақытта көлік құралдары мен электр генераторлары үшін отын алу болып табылады. Отын алу үшін барлық өндірілетін мұнайдың шамамен 80% пайдаланылады. Мұнайдан мынандай отын түрлері алады:
Бензин
Авиациялық отын, зымыран отыны (керосин)
Дизель отыны (дизель отыны)
Кеме отыны (мазут пен солярка қоспасы)
От жағатын мазут
Мұнай отынының барлық түрлері барлық басқа түрлерге қарағанда артықшылықтарына байланысты кең таралған. Мұнайдан алынған отындардың жоғары жылу шығару қабілеті, олардың салыстырмалы түрде жану тазалығы, пайдаланудан кейін қандай да бір Қалдықтарды кәдеге жарату қажеттілігінің болмауы, отынды сақтау, тасымалдау, көлік құралдарына қосымша май құю ыңғайлылығы. Мұның бәрі мұнай отынын әлемдік көлік жүйесі үшін соншалықты танымал және іс жүзінде таптырмайтын энергия көзі етеді.
Мұнайдан алынған отын, әрине, ішкі жану қозғалтқышының өнертабысы болмаса, соншалықты танымал болмас еді. Бұл таңқаларлық болып көрінуі мүмкін, бірақ XIX-XX ғасырдың басында мұнай отынымен жұмыс істейтін ішкі жану қозғалтқышы автомобиль өнеркәсібіндегі басты кейіпкер болатыны анық емес еді. Автомобиль өнеркәсібінің қалыптасу кезеңі электр станциялары мен пайдаланылатын отындардың алуан түрлілігімен ерекшеленді. XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы ірі қалалардың көшелерінде Әртүрлі электр қондырғыларын, соның ішінде бу қозғалтқыштарын қолданатын автомобильдерді кездестіруге болады; сұйық отынның әртүрлі түрлерін қолданатын қозғалтқыштар; электр батареялары; тіпті гибридті қозғалтқыштар.
Бірақ сол кездегі негізгі бәсекелестік ішкі жану қозғалтқышы мен электр қозғалтқышы арасында өрбіді. Тіпті жаппай автомобиль жасаудың ұрпағы Генри Форд ұзақ уақыт бойы өзінің модельдері үшін ішкі жану қозғалтқышына назар аудару керек пе немесе электр қозғалтқышын таңдау керек пе деген сұрақ туындады.
Ол кезде электр энергиясы көптеген салалардың, соның ішінде автомобильдердің болашағын байланыстыратын жаңалық болды. Әйгілі американдық өнертапқыш Томас Эдисон электромобильге арналған электр аккумуляторын жасауға және жетілдіруге көп уақыт пен күш жұмсады. 1904 жылы ол өзінің күш – жігерінің жемісін - "Е"типіндегі автомобильдерге арналған электр аккумуляторын ұсынды. Ал 1910 жылы-жетілдірілген нұсқасы - "А"түрі. Бірақ мұндай көрнекті инноватордың күш-жігері электр қозғалтқышының шектеулерін жеңуге мүмкіндік бермеді, ал ішкі жану қозғалтқышы бастапқыда өзіне тән кемшіліктерді сәтті жеңді.
Ақыр соңында, Генри Форд өзінің әйгілі танымал t моделімен бензинмен жұмыс істейтін ішкі жану қозғалтқышы сол кездегі автомобиль жүргізушілерінің жүрегін жаулап алды. Сайып келгенде, Қозғалтқыштар мен жанармайдың әр түрлі түрлері ең қолайлы нұсқаға жол ашты. Құны, ыңғайлылығы, пайдалану сипаттамалары, жүгіріс қашықтығы – ұзақ уақыт бойы ішкі жану қозғалтқышын және онымен бірге Әлемдегі жолдарда басым болатын мұнай отындарын жасаған артықшылықтардың жиынтығы.
Пайдалы қазбалар қорлары жөніндегі мемлекеттік комиссияның деректеріне сәйкес, Қазақстанда сұйық көмірсутектер (Мұнай және газ конденсаты) қоры 5,3 млрд тоннаны құрайды, оның 4,8 млрд тоннасы мұнай қорына, ал қалған бөлігі (445 млн тонна) газ конденсатына тиесілі. Қазақстанда ресми түрде 332 кен орны бар (271 мұнай кен орны және 61 газконденсат кен орны).
Қазақстанда 250-ден астам мұнай және газ кен орындары жұмыс істейді, оларда 104 кәсіпорын өндіруді жүзеге асырады. Соңғы 10 жылда өндірудің жыл сайынғы өсуі жылына 1% - дан 5% - ға дейін болды. Соңғы екі жылда газ конденсатын қоса алғанда, жылына 90 млн тоннаға жуық мұнай өндіріледі. Бұл өндіру көлемі 2000 жылдардың көрсеткіштерінен 2,5 есе артық. Биылғы жылдың қараша айында 2020 өндіру 78,5 млн тоннаны құрады.
Мұнайдан түсетін табыс көп. IHS Markit базалық сценарийіне сәйкес, Қазақстанда шикі мұнай өндірудің өсуі болжануда: 2040 жылы жыл сайын 148,3 млн тоннаға дейін жетеді деген болджам бар.
Қазақстанда мұнай өндірудің жалпы серпіні бұрынғысынша елеулі шамада Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған сияқты үш ірі ауқымды жобаға байланысты болады. Сондай-ақ шикі мұнай өндірудің негізгі орталықтары жоғарыда аталған кен орындарынан басқа үш "мегажоба" болып табылады, оларды пайдалануды ТШО, КПО және НКОК компаниялары жүзеге асырады және осы Халықаралық жобалар шын мәнінде Қазақстанда мұнай өндірудің өсуінің басты көздері болып табылады.
IHS Markit болжамы болжамды кезең ішінде салыстырмалы түрде шағын ауқымдағы жаңа жобалар санының өсуін, сондай-ақ жаңа технологиялар мен жұмыс әдістерін неғұрлым кеңінен қолданудың арқасында Қазақстанның жұмыс істеп тұрған ескі кен орындарында өндірудің салыстырмалы түрде баяу төмендеуін болжайды.
Экспорттық кірістің 60% - ға жуығы шикі мұнай мен газға тиесілі, 2019 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан мұнайын импорттаушы елдердің көшбасшылары Италия, Нидерланды және Франция болды. Бұл елдердің біздің мұнайдан өндіретінін ескере отырып, біз капиталды көп қажет ететін индустрияларды дамыта аламыз және елімізде мұнай өңдеудің соңғы өнімдері өндірісін дамыту үшін инвестициялық мүмкіндіктер ашамыз.
Қазір Қазақстан аумағында үш мұнай өңдеу зауыты - Атырау, Павлодар және Шымкент базалары орналасқан. Олардың барлығы Кеңес заманында салынған және осыдан екі жыл бұрын елдің мұнай өнімдеріне деген қажеттілігін жаппаған. Сол кезде билік өткен жылы аяқталған жұмыс істеп тұрған зауыттарды жаңғырту туралы шешім қабылдады. Оған $6,3 млрд жұмсалды, жаңғыртудан кейін 2018 жылы Атырау МӨЗ 5,27 млн тонна, Павлодар мұнай— химия зауыты— 5,34 млн тонна, Шымкент МӨЗ-4,73 млн тонна мұнай өңдеді.
Роснефть мамандары жүргізген зерттеулерге сәйкес, мұнайдан ең көп таралған өнімдер отын түріне жатады. Бұл дизель отыны, мазут, авиакеросин және, әрине, ең танымал мұнай өнімі - бензин. Дәл оған әлемде өндірілетін мұнай өнімдерінің жалпы көлемінің 50% - ы тиесілі. Екінші орында танымал пластмассалар. Қазір әлемде жыл сайын 180 млн тонна пластик өндіріледі.
Қазақстанда жағдай мынадай. Мұнай өңдеу өнімдерін сатудың негізгі үлесі жанар-жағармайға, атап айтқанда дизель отынына тиесілі. Бірақ тұтастай алғанда, өндірісінде мұнай компоненттері қолданылатын тауарлар өнеркәсіпте қолданылады, тұрмыстық заттар мен тұтыну тауарларын өндіруде, медицинада, косметологияда және адам өмірінің барлық салаларында кеңінен қолданылады. Біз мұнай арасында тұрамыз, мұнай сатамыз, одан киім киеміз.
Мұнайдан жасалған өнімдер саны мен алуан түрлілігіне еріксіз таң қаламыз. Жылдар бойы адам осы қоңыр түсті майлы сұйықтықтың құрамындағы элементтерді әртүрлі тәсілдермен қолдануды үйренді, Осы салада әлі талай жаңалық ашылары сөзсіз.
Айнұр Нұрсабет