Орталықазиялық интеграцияға кедергі қайдан?

Жуырда бірқатар ресейлік және отандық саясаткерлер жиналып, Алматыдағы Саяси шешімдер институтында дөңгелек үстел өткізген болатын. Олар Орталық Азия мен посткеңестік кеңістіктің интеграциясын жан-жақты сөз етті. Ресейлік сарапшылардың сөз алысынан қашанда болса кеңестік дәуірге деген ностальгияны анық байқауға болады. Бұл отырыста да тап сол сарын анық көрініс берді. Отырыс қонақтары «посткеңестік елдер дәл өткен ғасырдағыдай жүйемен болмаса да, соған біршама ұқсас ортақ құрылымның астына бірігуі керек» деген ұранды астарлап та, тікілей де айтып жеткізді. Келмеске кеткен дәуірдің қайта оралмасына шүбәсіз болсақ та, «қалжың астарында шындық жатады» дегендей, ресейлік сарапшылардың айтарын оқырмандардың назарына ұсынып отырмыз.

Владимир ПЛАСТУН, ресейлік саясаттанушы:
– Ауғанстан мәселесі шешілмей, Ор­­талық Азияда қауіпсіздік орнамайды – бұл ак­­сио­ма. Қауіпсіздігі қамтылмаған ай­мақ­тың қан­дай да бір тығыз интеграциясы, ашық-жар­қын қарым-қатынасы жөнінде сөз айту­дың өзі қателік болар еді. Сон­дық­тан мен Ауғанстанның алаңдатарлық жағ­да­­йы­на назар аударғым келеді. Бұл аймақ­қа ха­лықаралық қауіпсіздік күштерінің сеп­­тестігі мен америкалықтардың аяқ бас­қа­­нына 10 жыл толды. Жағдай өзгерген жоқ қой. Америкалықтар алғашында Уса­ма бен Ладенді іздейміз деп кірген еді. Алайда мен­де Усама бен Ладеннің Нью-Йоркте тұ­ра­тыны жайлы, тіпті қай көшеде қоныс­тан­ғанына дейін ақпарат бар. Қыс­қа­сы, батыс саясаты Ауғанстанның тұрақ­та­нуына мүд­делі емес. Ендеше, оның Орта­лық Азияға да әсері толассыз жалғаса бере­ді деген сөз. Салыстырмалы түрде қарай­тын бол­сақ, Ауғанстанды қалпына келтіру үшін Қа­зақстан тарапы әлдеқайда көп еңбек сіңі­ріп жатыр. Өткен жылы да, биыл да мектеп құ­рылыстарына қаражат бөліп берді, жыл са­йын астық жеткізіп беретіні – өз алдына бө­лек әңгіме. Айна­лып келгенде, Ауғанс­тан­ның тұрақ­ты­лы­ғы­на тек посткеңестік ке­ңіс­тік, оның ішінде Ор­та­лық Азия аса мүд­делі. Яғни аймақта ин­тег­рация орна­ту­ға басты қажеттілік бо­лып табылатын қа­уіп­сіздік мәселесін шешу үшін Ауғанстанның ай­н­аласында орналас­қан елдер бірлесіп шара жасауы керек.

Андраник ДЕРЕНИКЬЯН, ресейлік саясаттанушы:
– Орталық Азия мен Ресейдің интегра­ция­сына қандай кедергілер бар дейтін бол­сақ, мен қос факторды атар едім. Ол – ай­мақтағы мемлекеттердің ішкі себептері мен аймақтық деңгейдегі проблемалар. Ш­амамен 2005-2006 жылдарға дейін Ор­талық Азия мемлекеттерінің басқарушы эли­тасы тығыз интеграция керектігін іштей мо­йындағысы келген жоқ. Сондықтан Қа­зақ­стан басшысы, кейіннен Ресей тара­пынан жасалған ұсыныстар қолдаусыз қа­лып қойды. Алайда қазір уақыт пісіп жет­кен болу керек, аймақтағы елдердің қай-қайсысы да еларалық қарым-қаты­нас­тарды күшейтуге кет әрі емес. Мысалы, Ке­дендік одақтық құрамына енуге Қыр­ғызстан мен Тәжікстан әкімшілігі қызығу­шы­лық білдіруде. Болашақта Украина да қо­сылуы ғажап емес. Бірақ оған сыртқы күш­тердің тарапынан кедергі көп болатыны анық. Мұны бізге саясаттанушы Збигнев Бжезинский осыдан ондаған жыл бұрын-ақ ескертті ғой. Посткеңестік кеңістіктегі интеграцияның дамуы АҚШ секілді же­тек­ші мемлекетке бәсеке тудыруы мүмкін. Ме­ніңше, бұл – қарапайым логика. Сон­дай-ақ англосаксондық әлемнің Орталық Азия­ға қатысты саясатының екінші бір сце­нарийі бар. Осыдан бірер жылдар бұрын Еуро­паның салмақты басылымдарында 2017 жылға дейін-ақ Қытайды қуатынан айы­руға (барлық жағынан) болатыны ай­тылып жүрді. Олардың есебінше, Қытайды шай­қалтуға түрткі болатын аймақ Қа­зақстан болуы керек. Осылайша батыс елде­рі шеті-шегі жоқ алып мемлекеттің ық­палын шектеу үшін Қазақстанды алаң ретін­де пайдаланғысы келеді. Меніңше, мұн­да әскери мәселе де негізге алынып отыр. Яғни менің айтарым, батыс елдері біз­дің аймақтың тұрақты болуын қаламай­ды. Аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті тек өзіміз ғана қамтамасыз ете аламыз. Ол үшін посткеңестік кеңістік соны түсінуі ке­рек. Егер біздің аймақта қандай да бір ор­тақ құрылым, одақ пайда болған жағ­дайд­а, ол баяғы КСРО сияқты болады деп ай­туға әсте келмейді. Бірақ ол Еуроодақ сияқты болуы да мүмкін емес. Әртүрлі модельдердің атрибуттарын жинаған жаңа бір көрініс пайда болуы мүмкін. Бірақ ондай жағдайда ол құрылымды бұрын­ғы­дай ресейліктер емес, оған мүше бо­лып та­былатын барлық елдердің өкілдері бас­қаруы керек.

Қанат БЕРЕНТАЕВ, қазақстандық сарапшы:
– Аймақтағы интеграцияның болуы – үлкен қажеттелік. Мысалы, қырғыз сарап­шы­лары «егер біз де Кедендік одақтың құ­рамында болсақ, Алматы мен Алматы об­лысын кемінде 30 пайызға арзан көкө­ніс­пен қамтамасыз етер едік» дегенді айт­ты. Бұл – бір ғана мысал. Жалпы, мен «эко­но­микалық жаһандану» деген терминмен еш келісе алмаймын. Жалпы, аймақтағы ор­тақ проблемаларды шешуде мемлекет­тер­дің мүддесі емес, алдымен сол пробле­ма­ларға қатысты мекендегі халқының мүд­десі ескерілу керек. Мәселеге осы тұр­ғыдан қарау аймақтағы кез келген проб­ле­маның шешілуін жеңілдетер еді. Аймақ­та­ғы интеграцияны дамыту үшін мем­­ле­­кет­тердің мүддесі тоғыспай жатуы ке­д­ергі келтіріп жатыр деген көзқарас қате. Ме­ніңше, мемлекеттердің мүддесі емес, би­лік басындағы элиталық топтардың же­ке мүддесі тоғыспай жатыр. Олар өздерінің жеке мүддесін мемлекеттік мүдде етіп көр­сеткісі келеді.