Сапарбек ТҰЯҚБАЕВ, Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің орынбасары:
– Сапарбек Құрақбайұлы, жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында облыста жаңадан ашылған 15 кәсіпорын жұмысының тоқтап тұрғаны туралы жазылуда. Осы қаншалықты шындыққа саяды?
– Шындығын айтар болсақ, бүгінде көп адам мәселенің байыбына бармастан тез шешім шығаруға құштар болып бара жатқандай. Иә, оңтүстікте 15 кәсіпорын тоқтап тұр деген ақпардың тарағаны рас. Дегенмен түсінбейтінім, олар ешқашанда зерттеу жүргізбеген, тіпті өңірімізде қанша кәсіпорын бар екенін де білмейді. Түптеп келгенде, кәсіпорындардың жабылып қалғанына ол адамдардың жүрегі ауырып тұрған жоқ. Егер өз елінің шын жанашыры болса, әуел баста осы мәселені дер кезінде неге көтермеген? Мәселен, «Елімізде экономикалық дағдарыстың белгілері жүріп жатыр. Мемлекет кәсіпорындарға неге көмектеспейді?» деп 2011 жылы неге жазбады? Менің ойымша, «15 кәсіпорын тоқтап тұр» деп жерден жеті қоян тапқандай жар салған мақалалар арнайы тапсырыспен жазылған. Оны мен әу баста айтқанмын. Жалпы алғанда, олардың дәл бұлай байбалам салуына ешбір негіз жоқ. Қысқаша айтар болсам, ол кәсіпорындар түгелдей дерлік өз орнында. Тіпті өңірімізде кәсіпорындардың саны арта түсуде. Оған себеп, оңтүстікте Кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталығы ашылды. Атап айтқанда, Кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталығы аумақтағы жас мамандарды жұмыспен қамтып, жергілікті мекемелерді жоғары санатты мамандармен қамтамасыз ету мақсатында «Оңтүстіктің кадрлық ресурстары» атты жаңа жобаны іске қосты. Жобаға сәйкес, Кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталығында оңтүстік өңірдегі әртүрлі саладағы бос жұмыс орындары туралы дерекқор құрылды. Осыған байланысты орталық облыстағы жұмыс жасап жатқан мекемелер мен ірі компания бөлімшелерінің басшыларын серіктестікке шақырады. Осылайша орталық өңірдегі мекемелерге жоғарғы санатты мамандарды таңдауға көмектеспек. Енді олар жазып, айтып жүрген ақпардың зерттеусіз жазылғандығын осы фактілер дәлелдеп бермек.
– Әрине, Шымкент қаласының іргесінде орналасқан индустриялық аймақ өңір тұрғындарын жұмыспен қамтып отырғаны белгілі. Осы жайлы айтып өтсеңіз...
– 2011-2012 жылдары Индустриялық карта бойынша облысымызда біраз жоба жүзеге асырылған. Жылдың соңына дейін оларға тағы біраз жоба қосылады. Табысты өндіріс орындары қатарында Кентау трансформатор зауытын атап өткен жөн. Сондай-ақ «Далатранс» пен «Скат» компаниялары да өз саласында жетістікке жетті. Жақында «Экофарм» жаңа кәсіпорны ашылмақ. Ол қан алуға арналған құрылғыларды шығаратын болады. Өндірістің өнімдеріне «Экофармация» тарапынан келісім түзіліп, тапсырыс жасалған. Химфармның да аясы кеңеюде. Жаңа кәсіпорындардың ашылуы нәтижесінде жұмыс орындары көбейіп, бюджетке кіріс молаяры сөзсіз. Алайда барлығы ойдағыдай емес. Телекөпір барысында Елбасы ашып берген арнайы экономикалық аймақтағы «Окси текстиль» өндіріс орны қазіргі таңда жұмыс істемей тоқтап тұр. «Окси текстиль» жеке инвестордың қаржысына салынған. Алайда ол біздің өңірде болғандықтан, біз қолдау көрсетудеміз. Қазіргі таңда серіктестікке қосымша несие ұсынылды. Тағы бір тоқтап тұрған кәсіпорын — «Азиякерамик» ЖШС. Түрік инвесторлары құрылысқа қажетті керамикалық плиталардың өндірісін жолға қоймақ болып әрекеттенген еді, алайда шикізат тапшылығы салдарынан ойларын жүзеге асыра алмады. Қазіргі таңда облыс әкімдігі басқа инвесторды іздестіруде. Италиялық «ИталКерамомарацо» компаниясы жобаға қызығушылық танытып отыр.
– Елбасы тапсырмасына сәйкес, жоспар бойынша 2020 жылға қарай жаңартылатын энергия көздері 1040 МВт қуат көлемінде болады деп күтілуде. Ендеше, баламалы қуат көздерін пайдалануда облыс аумағында қандай тындырымды жұмыстар атқарылуда?
– Оңтүстікте электр энергиясына тапшылық 50 пайызды құрайды. Сондықтан жаңармалы қуат көздерін пайдаланып, өңірдегі электр энергиясына деген сұранысты толықтыруымыз керек. Ол үшін облыста күннен, желден және ағынсудан қуат өндіру стансылары салынады. Пилоттық жобаның негізгі орталығы ретінде Бәйдібек ауданы таңдалып отыр. Өйткені онда үш түрлі қуат көзін алуға болатын күн шуағы, су һәм тау бар. Бастамашылар алдағы бес жыл көлемінде ауданнан оннан астам шағын гидроэлектрстансысымен бірге екі ірі жел стансысының құрылысы жүргізілетінін айтады. Ал күннен қуат алатын құрылғылар да облыстың өзге аудандарына орнатылмақ. Баламалы энергия заңы қазір қабылдану үшін түрлі деңгейде талқылану үстінде. Егер кәсіпкер ретінде қуат көзін өндіруші орталық құрар болсаңыз, мемлекеттен тиісті қамқорлықтың бәрі жасалады. Бұл – қабылданбақ жаңа заңның тиімді тұстары. Биылдың өзінде оңтүстікте қуаттылығы 250 мегаватты құрайтын үш желпаркі салынса, бір шағын гидроэлектрстансысы мен бір күн сәулесінен қуат алатын бекет салынады. Жаңармалы энергия көздерін жасауға кеткен шығын бес жылда өзін-өзі ақтайды.
– Өзіңіз жоғарыда айтып өткендей, бірді-екілі кәсіпорын қаржылық қиындыққа байланысты аз-кем кідірген екен. Ендеше, сол кәсіпорындардың қандай себептермен кедергіге ұшырағандығын айтып өтсеңіз...
– Тағы қайталап айтамын, олардың саны 15 дегенді қайдан алғанын білмеймін, бірақ облыста екі кәсіпорынның тоқтап тұрғанын жұрттың бәрі білді. Оның бірі – Кеңес Одағынан бері құрылысы жүрмей тұрған Кентау экскаватор зауыты. Ал екіншісі – шпал шығаратын зауыт. Өйткені олар –кішігірім зауыт емес, өте үлкен кешендер. Бүгінде олардың құрылысы қарқынды жүргізілуде. Менің таңғалатыным, өткен жылдан бері осы мәселені көтергенде БАҚ бізге неге қолдау көрсетпеді? Бұл зауыттарды әкімдік қаржыландырмаған, кәсіпкер мен банк арасында келісіліп, іске асырылған жоба. Тоқтап қалғаннан кейін, әрине, өңірде болғандықтан, тиісті шара қолданып, оларды іске қосып жатырмыз. Жыл соңына дейін жұмыс істейтін болады. Шын мәнінде, бұлар Мемлекет басшысы Н.Назарбаев ашқан кәсіпорындар емес. Жалпы елімізде Кеңес өкіметі кезінде тоқтап қалған ірі өндіріс базалары бар. Оларды қайтадан қалпына келтіру мақсатымен арнайы тізім жасағанбыз. Міне, жұрттың айтып жүрген «15 кәсіпорын тоқтап тұр» дегені – осы. Оның біразын қазіргі таңда іске қосып жатырмыз. Мысалы, тоқтап тұрған Кентау экскаватор базасында үш жаңа жоба бастадық. Оның бірі – құны 10 миллион АҚШ доллары болатын Қазақстан теміржолына қатысты итальян технологиясымен шпал шығаратын зауыт. Бұдан өзге аяқкиім шығаратын өндіріс. Бұл республика бойынша ең бірінші аяқкиім шығаратын кешен болмақ. Міне, осы сияқты жобаларды біз қазірден бастап іске асырып жатырмыз. Бұдан басқа шина зауыты, қорғасын зауыты бар. «Неге осылар тоқтап тұр, бұларды неге қолданбайды?» деп ешкім айқай салмайды. Олар жеке кәсіпкерлер меншігінде, қолдана алмайды, басқаға да бермейді. Ал мемлекеттің меншігінде болған бұрынғы фосфор зауыты базасында 40 млрд теңгеге 57 жаңа жоба іске асырылуда.
– Оңтүстікте соңғы жылдары кәсіпорындардың саны артып келеді. Ал өңірдегі Индустриялық карта бағдарламасына байланысты облысымызда нендей шаруалар жүзеге асып жатыр?
– Ел экономикасына қажетті деген жобаларды Индустриялық картаға енгізіп, бағдарламалар аясында ол жобаларға қолдау көрсетіледі. Тек біздің облыстан осы картаға 150 жоба еніп, олардың екеуі ғана тоқтап тұрған (1,3%). Бірақ олар бойынша да жұмыстар жүргізілуде. Біз ұйықтап жатқан жоқпыз. 2011 жылғы дағдарыс кезінде биржада шикізат бағасы бір көтеріліп, бір түсіп отырды. Мысалы, мақтаның бағасы екі айдың ішінде 1500 АҚШ долларынан 5 мың АҚШ долларға дейін көтеріліп кетті. Сөйтті де, екі айдан кейін баға қайтып құлдырап, кәсіпкерлер не істерін білмей қалды. Өйткені ірі кәсіпорындардың мақтаға жылдық қажеттілігі, орта есеппен алатын болсақ, 50 млн АҚШ долларын құрайтын. Бұл оңай ақша емес. Ал енді мақтаны үш есе өскенде сатып алған кәсіпорындар баға бірден құлағанда оңбай ұтылды. Менің ойымша, БАҚ осы кезде айқай-шу көтергенде, бұл кәсіпкерлердің пайдасына шешілер еді. Кім білсін? Жалпы, оларға несиені банк бергендіктен, бұған әкімдіктің еш қатысы жоқ. Бірақ бір өкініштісі, мұның зардабын кәсіпкерлер тартты. Өйткені олардың айналымдағы қаржысы бітіп, банкке белшесінен қарызға батты. Ашығын айтсам, «Окси текстиль» кәсiпорны әбден тұралап, өздігінен жұмыс істеуге шамасы жетпей қалған болатын. Бірақ біз тоқыма өнеркәсібімен айналысатын зауытқа қолдау көрсететін инвестор тауып, қазіргі таңда келіссөздер жүргізіліп жатыр. Енді бір-екі ай банк жұмыстарының шешілгенін күту керек. Болды. Сондай-ақ алдағы уақытта плита шығаратын «Азия Керамик» зауыты іске қосылмақшы. Оған екі инвестор қызығушылық танытып отыр. Оның бірі жергілікті болса, екіншісі – шетелдік кәсіпкер. Біз аталған зауытқа қатысты барлық мәселені шештік. Қазіргі таңда техникалық жағынан кәсіпорын дайын. Енді банк инвестормен келісімге келсе, сол кезде жұмыс басталады деп күтілуде. Қазіргі уақытта картаға байланысты тоқтап тұрған екі-ақ кәсіпорын қалды. Ол, әрине, «Азия Керамика» зауыты мен «Окси текстиль» кәсiпорны. Бірақ бүгінде оның екеуінің де мәселесі шешілді.
– Бүгінде индустрияландыру бағдарламасының өңірдегі қарқыны қалай? Индустриялық картаға республика бойынша неше жоба енгізілген? Оның облысқа қатыстысы қанша?
– Қазіргі таңда Индустрияландыру картасына республика бойынша 865 жоба енгізілген. Оның ішінде біздің облысымызға тиесілі жоба саны – 150! Бұл көрсеткішті өзге облыстармен салыстырсақ, айтарлықтай көп. Мысалы, бізден кейін екінші орынды 83 жобамен Қарағанды облысы алса, тіпті кейбір өңірлер 20-30 жобамен шектелген. Қазір осы 150 жобаның ішінде іске қосылғаны 58 кәсіпорын болып отыр. Осы 58-дің 56-сы қазіргі таңда жұмыс істеп тұр. Ойлап қарасаңыз, осы 56 зауытқа бақылау жасау оңай шаруа емес. Жақында Үкімет басшысы Серік Ахметовтің төрағалық етумен үлкен жиын өтті. Біз сол басқосудың нәтижесінде ұсынылған жобалардың 39-ына Үкімет тарапынан қолдау алдық. Жалпы республика бойынша 111 жоба қолдау тауып, оның 35%-ы біздің өңірге тиесілі болғанын айта кеткен жөн. Мұның бәрі, әрине, кішігірім зауыттар емес. Нақтырақ айтар болсам, Шымкент қаласында құны 50 млн АҚШ доллары тұратын трансформатор зауытын Индустриялық картаға енгіздік. Сондай-ақ түрік инвесторларымен бірлесіп кабель шығаратын жаңа кәсіпорын іске кірісті. Бұған қоса құны 4 миллиард болатын тағы да тоқыма зауытын және құны 18 миллиард теңгеге бағаланған «Стандарт-цемент» ЖШС-нің жаңа жобасын Индустриялық картаға енгіздік. Ал италиялық инвестор «Шымкент-цемент» зауытына 60 миллион доллар инвестиция салып жатыр. Бір қызығы, олар көмір емес, оның орнына қоқыс жағады. Және екі кілем-тоқыма фабрикасының құрылысын бастадық. Сонымен қатар үш логистикалық орталық ашуды көздеп отырмыз. Бұл туралы тапсырманы Мемлекет басшысы жақында ғана берді ғой. Бірақ біз мұны бір жыл бұрын бастаған болатынбыз. Мәселен, 20 гектар жерге үш инвестор логистикалық орталық құрылысын салып жатыр. Бұл еуропалық талаптарға сай келетін еліміздегі бірден-бір кешен болмақ. Оның пайдасы бұқара халық үшін шаш етектен. Мысалы, өзге өңірлерге қарағанда, оңтүстікте жеміс-жидек пен әртүрлі көкөніс көптеп өндіріледі ғой. Өкінішке қарай, оларды сақтау жағы әлі де болса шешілмей отыр. Ал егер логистикалық орталық ашылып жатса, шаруалар өздерінің өнімдерін екі есе қымбат бағамен сатар еді. Сонымен қатар біздің облысымызда энергия тапшылығы бар. Өйткені басқа жақтан электр энергиясының 50 пайызын аламыз. Осы мәселені оңтайлы шешу үшін қуаттылығы 100 МВт болатын күн сәулесі электрстансысы мен қуаттылығы 145 МВт болатын екі ірі жел электрстансысының құрылысын бастағалы отырмыз. Бұлар жеке инвесторлар есебінен қаржыландырылып, әрқайсысы 250-300 млн долларды құрайды. Бұдан басқа «Жүз шатыр» деген бағдарламаны әзірлеп жатырмыз. Осы арқылы әрбір үйге күн сәулесі арқылы электр энергиясын алу көзделуде. Мұның құны қазіргі кезде 7-8 мың АҚШ доллары болады. Жалпы, аталған қаржыны бұл күн энергиясы төрт-бес жылда ақтап шығады. Қысқасы, биыл республикада 111 жаңа жоба басталса, оның 39-ы – біздің облыста. Жыл соңына дейін республика бойынша іске қосылуы жоспарланған 146 жобаның үштен бірін біздің өңірде ашқалы отырмыз. Бұл – 5 мыңға жуық жаңа жұмыс орны деген сөз.
– Жоғарыда айтып өткеніңіздей, «кәсіпкерлікпен айналысамын» деген азаматтарға бар мүмкіндік берілген. Дегенмен кәсібін жаңа бастағандар өздеріне мемлекет тарапынан қандай қолдау болатынын білмейді. Мұның себебі неде деп ойлайсыз?
– Өкінішке қарай, көпшілік азаматтарымыз мемлекет тарапынан кәсіпкерлерге қандай қолдау көрсетіліп отырғанын білмейді. Білгендерінің өзі мемлекеттің өздеріне қол ұшын созатынына сенбей, аяқ тартады. Қазіргі кезде Шымкент пен әр аудан орталығында кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталықтары ашылды. Онда өз кәсібін ашамын дейтін азаматтар барып, ондағы қызметкерлерден тегін ақыл-кеңес ала алады. Жалпы, бұл орталық кәсіпкерлерге «бір терезе» қағидасы бойынша қызмет көрсетеді, яғни бүгінгі таңда мемлекеттік органдарды аралап жүрудің қажеті жоқ, барлық құжаттарды және толық ақпаратты осы орталықтан алуға болады. Алты айдың ішінде 5 мыңнан астам кәсіпкерге қолдау көрсетіліп, 12 млрд теңгеден астам жоба қаржыландырылды.
– Оңтүстік өңірге келіп қызмет еткеніңізге көп болмады. Жұмыс барысында қандай да бір қиындықтарға кездестіңіз бе?
– Шыны керек, осында облыс әкімінің орынбасары болып келер кезде «Сен қайда бара жатқаныңды білесің бе?» деп сұраған адамдар болды. Бірақ та мен оларға Шымкент өзімнің туған жерім екендігін айтып бердім. Әйтсе де мен мектеп бітіргеннен кейін Шымкенттен жырақта білім алдым. Яғни 15 жыл бойы өзге жерлерде жүріп, туған жеріме жаңа ғана келдім. Міне, осы уақыт аралығында заман өзгерді, тіпті заманмен қоса халықтың менталитеті де өзгерген. Ашығын айтсам, қиыншылығы туралы ойланып та жатпадым. Мемлекет басшысы Н.Назарбаев мүмкіндік берді ме, демек, оны абыроймен атқарып шығуым керек. Дегенмен бұл жерде жұмыс істеу күрделі. Өйткені оңтүстік халқы саяси және кәсіпкерлік жағынан өте белсенді. Тіпті біздің кішігірім кемшілік жасауымызға да жол бермейді. Ал шын ниетпен жұмыс істейтін болсаң, халық қашанда қолдап отырады. Менің мақтанғаным емес, бізді БАҚ сынап жатыр ма, жедел түрде мен ол адамға жауап беремін. Ал енді кемшілік жіберсек, оны мойындаймыз және оны дер кезінде түзетеміз. Шындығын айтсам, жоғарыда айтқан істердің бәрін жасап жатқан мен емес. Оның бірде-біреуі мемлекеттік жоба емес. Біз тек қана олардың әртүрлі мәселесін шешіп беріп, қолда бар мүмкіндікті аямай, көмектесіп отырмыз. Жалпы, біздің оңтүстіктің әлеуеті өте жоғары. Басқа облыстар «Мұның бәрін қалай істеп жатырсыңдар?» деп таңғалады. Осы қарқынмен енді екі-үш жыл жұмыс істейтін болсақ, дәстүрлі өнеркәсібі дамыған Қарағанды, Кереку (Павлодар), Шығыс Қазақстан облыстарымен деңгейлес боламыз. Өйткені өткен жылдың қорытындысы бойынша (мұнай мен кенді алып тастағанда) өңдеу өнеркәсібі жағынан Оңтүстік Қазақстан облысы алтыншы орында тұр. Біздің алдымызда Қарағанды, ШҚО, Павлодар, одан кейін Алматы қаласы мен Алматы облысы тұр. Соңғы екі өңірге бүкіл еліміздің статистикасы жиналған. Мәселен, көптеген кәсіпорын Алматы аумағында болмаса да, сол жерге барып есеп береді. Сондықтан да олар төртінші және бесінші орынды еншілеп отыр. Ал жеке өзім Алматы қаласы мен Алматы облысын өнеркәсіп саласында оңтүстікке басты бәсекелес болады деп қарамаймын. Өнеркәсібі дамыған үш дәстүрлі облыстан кейін төртінші болып оңтүстік тұр. Осы қарқынмен 150 зауыттың бәрін іске қосатын болсақ, олармен иық тірестіруге мүмкіндігіміз бар.
– Шымкент әуежайы маңынан ірі халықаралық маңызы бар сауда-логистикалық орталығы салынады екен. Оның құрлысы туралы ой бөліссеңіз...
– Сауда орталықтары мен заманауи қоймалар, көрме залы мен қонақүй және кедендік терминал орнату бастамасы облыс әкімінен шыққан. Жоба іске асқан жағдайда тауарын электрондық жүйелермен жабдықталған қоймада сақтауды шешкен қожайынның өнімінің қаншалықты дәрежеде сақталып тұрғанын әлемнің кез келген жерінен білуге мүмкіндігі бар. Әзірге мұның бәрі шағын үлгіге сыйып тұр. Бірақ таяу уақытта дәл осындай орталық Шымшаһарда бой көтеретін болады. Орталықтың қызметін кез келген тауар өндіруші тұтына алады. Ал өнімнің түріне байланысты арнайы жағдай қарастырылмақ. Яғни фармацевтикалық өнімнен бастап, ауылшаруашылық тауарларына дейін. Сауда логистикалық орталығы үшін бүгіннің өзінде қала әуежайы маңынан 72 гектар жер бөлініп қойылған. Қазір инженерлік желілер жағы реттеліп жатыр. Құрылыс жұмыстары алдағы уақытта жүргізілмек. Жобаның жалпы құны 150-200 миллион АҚШ доллары болады деп отыр. Орталықтың құрылысы екі жылда аяқталады деп жоспарлануда. Мәселен, осы жаңадан бой көтерген орталықтағы ірі қоймаларда өңіріміздің жеміс-жидек, көкөніс тауарларын сақтап, шетелдерге экспорттай аламыз. Мәселен, биіктігі 100-150 сантиметрді ғана құрайтын будандастырылған Түлкібас алмасының әр гектардан түскен өнімін осы қоймада сақтай алатын боламыз.
– Арнайы уақыт бөліп, әңгімелескеніңізге көп рақмет.