Ұлы даланың ұлы мұраты
Жер жүрегінің жылнамасы
Өткеннің өнегесі – бүгінгінің баға жетпес байлығы. Жеткенін бағамдап, барын бағалаған қашанда жүрісінен жаңылмайды. Сондықтан тағылым түйгендер ғана тарихқа бағыт бере алады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың таяуда Қазақ хандығының 550 жылдығына орай өткен салтанатты жиында: «Біздің қасиетті жерімізді ықылым замандардан Ұлы Дала деп, ал бабаларымызды Ұлы Даланың ұрпақтары деп атаған. Біз – солардың жалғасымыз! Ұлы Даланың мұрагерлеріміз! Бұл – біздің таңдауымыз!» – деп атап көрсеткені белгілі. Биік мінберден айтылған осы сөздің тек қазақ қоғамын ғана емес, тамыры бір, тарихы ортақ туыс халықтар мен түркі тарихына ден қойған ғалымдарды да елең еткізгені анық.
Әрине, бүгінге дейін Ұлы Дала туралы жазған белгілі ғалымдар болды. Мәселен, француз зерттеушісі Ренэ Гроссе 1938 жылы жарық көрген «Ұлы Дала империясы. Атилла, Шыңғыс хан, Темірлан» деп аталатын әйгілі еңбегінде Маньчжуриядан Будапештке дейінгі аралықта ғұмыр кешкен сақтар мен ғұндардың, көк түріктер мен Алтын Орданың тарихына талдау жасайды. Сол сияқты, түркілер тарихына қатысты көптеген құнды еңбектер жазып қалдырған Л.Н.Гумилев те өзінің «Ежелгі Русь және Ұлы Дала» деп аталатын кітабында ұлан-ғайыр аймақта билік жүргізген қуатты империялар туралы айтады.
Жалпы, Лев Гумилев атап өткендей, Еуразия кеңістігінің тарихи қабаттары, мәдени келбеті мен мемлекеттілік дәстүрін Ұлы Даладағы ғұн, көк түрік және Алтын Орданың қалыптастырғаны анық. Сондықтан болса керек, Ұлы Дала ұғымы кейде Еуразия Даласы деп те айтылады. Ал бұл пайымдау негізсіз де емес. Айталық, географиялық тұрғыдан алғанда, Ұлы Дала Байкалдан Балқанға, Өтүкеннен Дунайға дейінгі аралықты алып жатқан ұлан-ғайыр аймақ. Ұлы Даланың түстігі Қара теңізбен, батысы Карпат тауларымен шектеседі. Ал өркениет-мәдениет тұрғысынан алғанда шығысы Қытай, түстігі Иран, батысы Ұрым арасындағы тұтас түркілік кеңістік. Тарих қатпарларын ақтарсақ, сақ, ғұн, көк түріктер мен Алтын Орда иелік еткен, Еуразияның нақ ортасына орналасқан байтақ мекен.
Баршаға белгілі, есте жоқ ерте заманнан бері ғұндардың қара шаңырақ атақонысы, өсіп-өнген түпқазығы осы Ұлы Дала болған! Біздің дәуірімізден бұрынғы мыңжылдықтың соңында тарих сахнасына шығып, Орталық Азияда үстемдік құрған Ғұн империясы Қиыр Шығыс, Қытай мен Шығыс Еуропа, солтүстік халықтары мен Үндістан, Иран сияқты елдердің арасында көпір қызметін атқарып, экономикалық және мәдени байланыстардың дамуына үлкен үлес қосқан. Кейіннен Еділ-Жайық жазығы, Солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің солтүстігінен басталып, Еуропаға жайылған әйгілі Атилла бастаған Еуропа Ғұн мемлекетінің негізі де осы Ғұн империясы кезінде қаланған.
Ұлы далада Ғұн мемлекетінен кейінгі ең ірі империя ретінде тарих сахнасына шыққан Көк түрік қағандығының Хангайдан Шығыс Еуропаға дейінгі аймақта созылып жатқан Ұлы Далада орасан зор ықпалын жүргізгені белгілі. Қысқа мерзімде Қиыр Шығыстан Қара теңіздің солтүстігіне, Оңтүстік-батыс Сібірден Солтүстік Үндістанға дейінгі ұлан-ғайыр жерді бағындырған Түркі қағандығы Еуразия кеңістігіндегі экономикалық-мәдени байланыстардың дамуына дәнекер болған. Қазіргі Қазақстан жерінде құрылған Қимақ, Қарлұқ және Оғыз елдері мемлекеттік құрылымы жағынан Көк түрік қағандығының жалғасы ретінде Алтайдан Атырауға дейінгі жерлерге қоныстанды. Шығыс Түркістаннан Таяу Шығысқа дейін созылып жатқан Ұлы Салжұқ мемлекеті және Алтай мен Шығыс Еуропа арасындағы шексіз кеңістікке билік жүргізген құдіретті Алтын Орда дәуірі Еуразия кеңістігіндегі орасан зор өзгерістерге түрткі болды. Демек, Ұлы Дала ұғымын Еуразияның түркілік сипаты, қазақша атауы деуге болады.
Оксфорд университетінің профессоры Хэлфорд Дж.Маккиндер 1904 жылы біз сөз етіп отырған Еуразияның солтүстік-шығыс бөлігін «Хартленд», яғни «Жердің жүрегі» деп атап көрсетіп, жаңа термин енгізді. Геосаясаттың атасы саналатын ғалым: «Жердің жүрегіне» ие болған тұтас Еуразияға иелік етеді, ал Еуразияға сөзі өткеннің әлемге билігі жүреді», деп пайымдады. Осы ұғымды одан әрі қаузаған америкалық оқымысты Роберт Каплан 2012 жылы жарық көрген «Географияның кегі» деген еңбегінде: «Маккиндердің Хартленді – ол қазіргі Қазақстан. Батыс Сібірден Каспийге дейін созылып, Орталық Азияның басым бөлігін алып жатқан қазақ даласы Еуразияның дәл ортасына орналасқан», деген тұжырымы ойға оралады. Бұл байлам қазақтың Жерұйық түсінігімен де сәйкес келеді.
Қашанда ізгілікті мұрат еткен қазақ жұрты жаңа ғасырда егемендік алып, Жиделібайсын-Жерұйығын тауып, Арқа төсіне ордасын орнатты. Күлтегіннің мұрасы келіп, көк түріктің рухын тірілткен, алтын самұрығы аспан тіреп, Бәйтерегі көкпен таласқан елордада «Мәңгілік Ел» мұраты қайта жаңғырды. Алтай мен Атырау, Арқа мен Алатаудың арасындағы алып аймақта дүркірей көтерілген жасампаздық рухы Ұлы Далаға серпін берді.
Бұл орайда Ұлы Дала мен Мәңгілік ел – егіздің сыңарындай, бірін-бірі толықтыратын ұғымдар болса керек. Баһадүр бабаларымыз Мәңгілік ел сияқты ұлы мұрат арқылы Ұлы Даланы бағындырған немесе Ұлы Даланы мекен еткені үшін мәңгілік сарынға ден қойған. Бұл туралы Күлтегін жазуында: «Өтүкенде билік құрып, Орда тігіп, Табғашқа керуен аттандырып отырсаң, халқыңда мұң болмас. Өтүкенде отырсаң, құрған елің мәңгі өмір сүреді», деп мәңгітасқа мұқалмастай қашап жазған.
Қыран ұшса қанаты талатын, құлан жортса тұяғы тозатын шексіз кеңістікте ғұмыр кешкен түркілер тоқпақ жалды тарпаңды ерттеп мініп, арғымақтың тұяғы жеткен жерде «Мәңгілік Ел» орнатуды армандағаны белгілі. Осылайша асыл арқауы қадымнан бақиға үзілмей жеткен өміршең мұраттарын ұрпақтан-ұрпаққа табыстап, Ұлы Дала өркениетін қалыптастырған. Көне Қытай, Үнді, Иран, Мысырмен иық тіресіп, өзіндік мәдениетімен оларға балама өркениет құрған Түркі әлемі Шығыс пен Батыстың, түстік пен теріскейдің арасын жалғаған «Ұлы Жібек жолы» арқылы әлемдік сауданың күретамырына, дүниежүзілік дипломатияның дәнекеріне айналған.
Көне түркілік түсінікте «Ел» кең ауқымда, ұлыс, мемлекет, өлке, халық деген мағыналарда қолданылған. Сонда Мәңгі Ел – халықтың «күн сөнгенше сөнбей» мәңгі жасауы деген ұғымға да келеді. «Мың өліп, мың тірілген» халқымыздың қадым заманнан бері қаншама рет елдігінен айырылса да, халықтық қалпы мен айнымас салтын сақтап, бүгінге жетіп отырғаны да осы Мәңгі Ел идеясының өміршеңдігін көрсетсе керек. Бұл туралы Елбасы: «Қандай қиындықты да қайыспай қарсы алуға лайық өршіл рухты, азат ойлы, жасампаз халықтың ізгі мұраты Ұлы Дала төсінде өзі құрған мемлекетті Мәңгілік Ел жасау!» деп атап көрсетті.
Бұл жерде «Мәңгі ел орнату» ұғымына көне түркілік түсінік бойынша, аш халықты тойындыру, жалаңаш жұртты киіндіру, аз халықты көп ету, елдікті сақтап, бәріне мейіріммен, Жаратқанның шапағатымен қарау, дүниенің төрт тарапына, атқан күн мен батқан күннің арасындағы шексіз аймаққа Тәңірінің әділетін жеткізу сияқты кең ауқымда да қарауға болады. Қол астындағы тайпаларға тең қараған түркілердің ат тұяғы жеткен жерлерде ешбір халықтың өз тілі мен дінінен, дәстүрі мен салтынан бас тартпағаны, керісінше өрістеп, өркендеп отырғаны бұған дәлел бола алады. Бұл тұрғыдан алғанда, Мәңгілік ел орнату мұраты – Тәңірінің қағанға берген, несібесіне бұйырған, пешенесіне жазған қасиетті міндеті. Осыған байланысты болса керек, тамыры тереңдегі текті жұрт өз билеушілерін «Тәңіріден тапқан, Тәңіріден үлес алған, Тәңірі көтерген, құт қонған, Тәңірқұт» деп атаған. Ендеше, мәңгілік те, ел ету де, қағандық беру де – бәрі Тәңірінің бұйрығымен, Көктің әмірімен болатын киелі іс! Олай болса, Тәңірі қаласа, Көктің жарылқауымен жиылған елдің, құралған мемлекеттің дүние тұрғанша жасай берері анық. Сондықтан мәңгілік сипатын Тәңіріден алған түркілер өздерін көк түріктер, яғни дәлірек айтқанда Көктен, Тәңіріден тараған, аспан сипатты, Тәңір тұрпатты түркілер деп атаған. Көк түсті киелі деп санаған, Көктің әміріне ғана бойұсынған. Осы орайда Мәңгі ел мен көк түрік деген сөздердің сыңарлас ұғымдар екеніне, екеуінің де Тәңіріден тарайтынына назар аударғымыз келеді.
Белгілі қытай ғалымы Цэн Чжунмяньның жазуына қарағанда, тіпті қытайлықтар да өздерін «аспанасты елі» деп әспеттегендегі аспан, көк ұғымдарын көрші түркілерден алған сыңайлы. Бұл Елбасымыздың 14 қыркүйекте «Қазақстан» ұлттық телеарнасына берген сұхбатындағы: «Ұлы Дала ұғымына Алтайдан Қара теңізге дейінгі даланы атайтын болған. Оның негізгі аумағы – біздің қазақтың жері. …«Ұлы Дала» мен «Көк аспан» деп те айтуға болар еді. Кең дала – біздің жеріміз. Осы жерде мемлекет құрып, оның шаңырағын биік етіп, көк тудың астына жиналып отырмыз. Біздің байрағымыздың өзінде көк аспан, жарқыраған күн бейнеленген», деген сөздерінің ғылыми тұрғыда қаншалықты дәл екенін айғақтай түседі.
Мәңгілік ел ұғымын тек Тәңірлік сеніммен байланыстырып қарауға болмайды. Ол Ұлы Далада әртүрлі кезеңде әрқилы атаумен өмір сүріп келеді. Көк түріктер заманында «Бенгу ил» болған бұл асқақ мұрат соңғы түрік империясы Османлы дәуірінде «Дәулет-и әбәд мүддет» яғни «Мәңгілікке өмір сүретін мемлекет» деген атауға ие болды. Сол сияқты Өтүкенге орнығу идеясы да әр кезеңде «Ергенеқон», «Жерұйық», «Жиделібайсын», «Қызыл алма» сияқты асқақ армандармен ұштасып жатты. Бұл асыл мұраттардың барлығы тамырлас жұрттың бірігуіне, ел болуына, ынтымақтастығына, өрлеуіне қызмет етті. Енді осы идеялар замана желімен өшпей, дәуір доңғалағымен бірге қайта айналып келіп, түгел түркінің қара шаңырағы – Қазақ елінде қайыра «Мәңгі Ел» мұраты ретінде жаңғырып отыр.
Расында көк түркінің атажұртында жас мемлекеттің іргесін қалаған Қазақстан Президенті тамыры бір туыс жұртты түгендеп, үзіліп қалған алтын арқауды қайта жалғады. Алтай мен Анадолының арасын қосқан Н.Ә.Назарбаев түбі бір туыс елдер түгел мойындаған тегеурінді тұлғаға айналды. Түркі әлемінің ынтымақтастығына айрықша мән берген Елбасы іргедегі бауырлас елдермен достық байланыстарды арттыруға баса назар аударып, Орталық Азия ынтымақтастығын құру жөнінде бастама көтерді. Түркі жұртының тағдыры талқыға түскен тұста келелі кездесулерге ұйытқы болған Қазақстан Президентінің Түркі Кеңесін, ТҮРКСОЙ-ды, Түркі Ақсақалдар кеңесін, ТүркПА мен Түркі академиясын құру туралы бастама көтергені баршаға белгілі. Біздіңше, Ұлы Дала және Мәңгілік Ел идеялары да осы тың бастамалардың заңды жалғасы ретінде дер кезінде дүниеге келген асыл мұраттар. Байырғы бабаларға байлам болған бұл бәтуалы сөз, киелі ұғымның бүкіл бауырластардың басын қосқан Түркі кеңесінің мерекелік Саммитінде, Түркі мемлекеттерінің басшылары түгел қатысқан алқалы бас қосуда, Қазақ хандығының 550 жылдығына орай өткізілген салтанатты жиында айтылуы да кездейсоқтық емес деп ойлаймыз.
Түркі тұтастығының таңбатасы
Елбасының бастамасымен Астанада құрылған халықаралық Түркі академиясы биыл Алтай мен Өтүкенге арнайы экспедиция ұйымдастырды. Белгілі археолог-ғалым, профессор З.Самашевтің жетекшілігімен былтыр Алтайдың Қарақаба жазығында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары барысында аса құнды жәдігерлер, соның ішінде, әсіресе түркі дәуіріне тиесілі қобыз табылған болатын. Сол ізбен биыл Қазақстан, Түркия, Әзербайжан және Қырғызстан ғалымдарының қатысуымен ұйымдастырылған экспедиция барысында Берелдің жоғары жағына, биік таудың ортасына орналасқан бұл жазиралы алқаптың атақты аңыздағы киелі мекен «Ергенеқон» болуы әбден мүмкін екені айтылды.
Сол экспедициядан кейін іле-шала арнайы сапармен Өтүкенге аттанған академияның қызметкерлері Моңғолияның Бұлған аймағына орналасқан «Шивээт улаан» деп аталатын ғұрыптық кешеніне барып, зерттеу жұмыстарын жүргізді. Шұрайлы алқапқа орналасқан, төрт тарапы тас қоршаумен қаланған, ортасында ғибадатхана орналасқан ғұрыптық кешенде 8 адам, 2 арыстан, 2 бөрі, 3 қошқар, 1 қой, 1 қозы бейнелерінде бәдіз-тасмүсіндер жағалай қойылған. Осы тасмүсіндердің ортасында биіктігі 2,5 метр болатын, бетіне 60-қа таяу көне тайпалардың таңбасы басылған таңбатас орналасқан. Академия қызметкерлері көк түріктерден қалған осы асыл мұраның ғылыми көшірмесін алып келді.
Бұл «Шивээт улаан» ғұрыптық кешенін 1912 жылы фин ғалымы Г.И.Рамстедт анықтап, жалпы сипаттамасын жасаған екен. Моңғол ғалымы Ц.Доржсүрэн 1957 жылы ескерткішті қайта зерттеп, пікір білдіріпті. Ал белгілі орыс түрколог-ғалымы С.Г.Кляшторный ғұрыптық кешенді: «ІІ Түркі қағанатының негізін қалаушы Елтеріс Құтлық қағанға арнап 693 жылы тұрғызған», деп пайымдапты. Біздіңше, осы болжам шындыққа сәйкес келетін сияқты.
Күлтегін жырында айтылатындай, «Ағайынның азғанынан, береке-бірліктің аздығынан, бегі мен халқы дауласқандықтан, ағалы-інілі жауласқандықтан, табғаштың алдағанына сенгендіктен, арбауына көнгендіктен түркі халқы елдігінен айырылған» тұста Құтлық бастаған баһадүр бабалар Таң патшалығына қарсы көтеріліп, «жиырма жыл бойы соғысып, Тәңірі жарылқап, елдігін әлсіретпей ел етті, қағандықты қағансыратпай қағандық құрды». Осылайша 680 жылдары «жауын бейбіт еткен, тізеліні бүктірген, бастыны жүгіндірген» Құтлық Өтүкен өңіріне көшіп келді. Мәңгітастағы баянға сенсек, «данышпан Тұңйұқұқтың кеңесімен түркі жұрты Өтүкенге келді дегенді естіп, түстіктегі, батыс пен шығыстағы алыс-жақындағы тайпалар келіп қосылды». Байырғы ғұндардың құтты қонысына, байтақ ордасына орныққан Құтлық қаған төңірегін түгендеп, дос жинай бастайды. Түркі жұртының ішкі бірлігі мен ынтымағын арттырады. Сыртқы жауға қарсы жұдырықтай бір болуға үндейді. Елді теріп, ел еткені үшін Құтлық қағанға Елтеріс деген атақ беріледі. Елтеріс қаған елу жыл бодан болған жұрттың еңсесін көтеріп, көк түрік қағанатын қайта құрып, оның шекарасын кеңейтіп, айбарлы елге, қуатты күшке айналады. Әуелден одақтас түрік тайпаларын қарамағына алып, төлес пен тардуш сияқты сол және оң қанатты біріктіріп, моңғол үстіртіндегі қарлұқ, ұйғыр, оғыз, сыр (қыпшақ) қауымдарын, оңтүстік Сібірдегі қырғыз, бұғы, аз, чик сынды әлеуетті рулар мен Байкал маңындағы Байырку, Тоңра және Қиыр Шығыстағы татар, қидан, қай сияқты іргелі тайпаларды біріктіріп, үлкен одақ құрады. Құтлық Елтеріс қағанның құтты жолын қаһарлы Қапаған, баһадүр Білге қағандар жалғап, күндей күркіреген Күлтегіннің қолбасшылығымен жорықтар жасап, жауынгер жұрт жеңімпаз елге айналады.
Күлтегін ұстынында ол туралы былай дейді: «Ілгері Қадырхан жынысынан (Хянган жотасы) асып, ол жаққа ел қондырдық. Батыста Кеңтарбанды (Сарыарқа) басып өтіп, түркі халқын қоныстандырдық. Әрі қарай Темір қапыққа (Дербент) дейін жорық жасап, тыныштандырдық. Шығыста Шандұн жазығына дейін жауладық. Мұхитқа сәл жетпедік. Оңтүстікте Таңғұт, Тибетті жауладық. Осылайша түркі билігін орнықтырып, салтанат құрдық. Аш құрсақты тоқ еттік. Шығай (кедей) халықты бай еттік. Дүйім түрік, оғыз халқы, бектері, тыңдаңдар! Қара жер қақ айырылып кетпесе, түрік халқы еліңді, билігіңді кім құртады?!».
Осылайша абыройлары асып, күштері тасқан көк түріктер Ұлы Далада Мәңгілік Ел мұратын көтереді. Бүгінгі Еуразия кеңістігіндегі іргелі тайпалар мен мемлекет құрған ру-бірлестіктердің басын қосып, айырылмасқа анттасып, таңбаларын белгі-тасқа қашап жасады. Түркілер жазуды бітік, таңбаны белгі деп атаған. Мәңгі ел мұратын ұрпаққа жеткізген тасқа да «Бенгу тас» – мәңгітас деп ат қойған. Бұл туралы көнеден жеткен жазбада: «Мың жылдық, түмен күндік бітік, белгімді ұрпағыма қалдырдым», деп айтылған. Құтлық Елтеріс қағанға арнап: «Берік бірлігіміздің белгісі болсын», деп арнайы тасқа таңбаларын өшпестей етіп қалдырып, келешек ұрпаққа өсиет еткен. Міне, «Шивээт улаан» ғұрыптық кешенінен табылған мәңгітас бізге осыны ұғындырады.
Қазір Түркі академиясы халықаралық ұйымының ғалымдары таңбатастағы тайпалардың таңбаларын анықтады. Олардың арасында ашина, ашида, басмыл, байындыр, бұғы, едіз, еймүр, хазар, қарлұқ, қай, қыпшақ, қырғыз, қидан, құн, оғыз, ығдыр, тардұш, тоңра, түргеш, ұйғыр, иазыр, иағлақар және тағы басқа іргелі тайпалар бар. Бұлардың басым көпшілігі өз алдына мемлекет құрған, тіпті, кейін айбарлы империяға айналған іргелі тайпалар. Айталық, хазарлар Хазар империясын құрса, оғыздар Салжұқ және Осман империясының негізін қалады. Түргештер мен Қарлұқтар Орталық Азияда үлкен күшке айналды. Сол сияқты Ұлы Дала да бір кездері Дешті Қыпшақ деп аталды. Міне, осындай ірі бірлестіктердің жиылып, саналы түрде бас қосып, ірге біріктіріп, серттесіп, одақ құруы – шын мәнінде Ұлы Далада Мәңгілік елдің бастауы болатын.
Расында осы ізгі мұратты тұтқан түркілер бұдан кейін де дүркірей көтеріліп, Еуразия кеңістігінде шығыс пен батысты жалғап, бүгінге үзілмей жетті. Талай тауқыметті көрсе де, ХХ ғасырдың соңында, мыңжылдықтардың түйіскен тұсында бірнеше іргелі ел болып, қайта шаңырақ көтерді. Біріккен Ұлттар Ұйымында бірнеше түркітілдес мемлекеттің туы желбіреді. Олар Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен бас қосып, Түркі кеңесін құрды. Сан ғасыр бұрын айырылмасқа анттасқан ағайын жырақтап кеткеніне қарамастан, қайырылып келіп, қайта қауышты. Күллі түркінің қара шаңырағы Қазақстан осы құтты қадамның бастамашысы болды. Елбасының Мәңгілік Ел және Ұлы Дала мұраттары Ергенеқоннан шыққан Елтерістің ұрпақтарын бүгінгінің Өтүкені – асқақ Астанаға қайта жинады.
Түркілік мұраларды түгендеп жүрген Түркі академиясы осы таңбатастың ғылыми көшірмесін жасады. Таяуда оны салтанатты жағдайда ашуды да жоспарлап отыр. Болашақта Өтүкеннен жеткен, Ұлы Даладағы Мәңгілік Елдің белгісіндей болған бұл таңбатас Астананың ең көрікті жерінде орын алады деп сенеміз.
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ,
халықаралық Түркі академиясының президенті, тарих ғылымдарының докторы.