«… Иман Жүсіп кешегі Кеңес заманында колхоздастыру кезеңі келіп, Созақта сайқал саясатқа қарсы көтеріліс болғанда, сол көтеріліс көсемдерінің біріне айналған ғой. Көтеріліс күшпен басылғанда, Әулие-Атаның маңында большевиктердің қолына түсіп, қала шетіндегі Қарасу бойында «халық жаулары» атылған орда есіл ердің сүйегі қалды.
Басына барып, дұға оқитын белгі жоқ: Қарасу бойы қаптаған үйлер. Қай үйдің астында қалғанын Құдай біледі…»
Шерхан МҰРТАЗА,
«Бір кем дүние»,
Алматы ,«Жазушы», 2008.
Совет өкіметі орнаған алғашқы он-он бес жыл бойы ірі-ұсақты қарулы қарсылықтарға тап болғаны тарихтан белгілі. Кең байтақ «РСФСР» деп аталған елдің барлық аумақтарында жаңа құрылымға қарсылық көбейіп тұрды. Өзгелермен салыстырғанда тыныш жатқан қазақ халқы да өкімет пен үкіметтің 1927-1930 жылдары байларды тәркілеу туралы қабылдаған әр түрлі шешімдерінен кейін қолына қару алып, жаңа құрылымға қарсылық көрсетуі өршіді. Қазақ даласының барлық өңірлерінде жаппай наразылық оты тұтанды. Солардың ішіндегі ең ірісі Сырдария округінде болды. Ол кезде округке қазіргі Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстары және Қарағанды облысының Қарсақпай өңірі қарайтын. Осы аймақтардың бәрінде совет өкіметіне қарсы ереуілдер мен наразылықтар қарулы көтерілістерге ұласты. Солардың ішінде Қызылорданың Қармақшы, Қазалы, Шымкенттің Бостандық, Созақ, Қарсақпайдың Байқоңыр, Әулиеатаның Сарысу өңірлерін қамтыған көтерілістер болды. Бұл көтерілістер туралы белгілі тарихшы Талас Омарбеков, жазушы Бейбіт Қойшыбаевтан бастап кітап та, зерттеу мақалалар да жазғандар көп. Осы мақаланы дайындау кезінде солардың барлығына дерлігін оқып шықтым. Олардың мазмұнын айтып шығудан аулақпын. Мен соларда айтылмаған, жазылса да толық жеткізілмеген деректерді ғана оқырмандарға ұсынуды мақсат еттім.
Жамбыл облысының мемлекеттік мұрағатының – 778 және 11, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік мұрағатының 74-қорларында Сарысу-Созақ көтерілісіне байланысты бірнеше құжаттар сақталған. Біріншісінде – көтерілістің басталғаны, ол қалай тоқтатылғаны жөнінде Шымкенттен Алматыға, Мәскеуге жолданған жедел хаттардың мәтіні болса, екіншісінде – 1930 жылдың наурыз айының басында Сырдария округтік ВКП(б) комитетінің жауапты хатшысы Гурин мен Сырдария округтік ВКП(б) комитетінің төрағасы Ақботиннің Сырдария округтік партия комитетінің барлық аудандық комитеттері мен бастауыш партия ұйымдарына, ВКП(б)-ның барлық мүшелері мен кандидаттарына жолдаған жабық хаты.
Көп жағдайларда 1930 жылдың ақпан айының 7-16 аралығында Созақ пен Сарысу жерінде болған көтерілісті тек «Созақ көтерілісі» деп қана атайды. Ал шын мәнінде сол кездегі билік көтерілісті «Созақ пен Сарысу…» деп екеуін қосақтап атаған. Оған жоғарыда аты аталған Сырдария округтік ВКП(б)-нің жергілікті жерлерге және партия мүшелеріне жолдаған жабық хатының «Созақ пен Сарысу тағылымы және біздің міндетіміз» (Уроки Сузака и Сары-су и наши задачи) деп аталуы дәлел. Әрине билік көтерілісті «көтеріліс» деп айтқысы келмегені айтпаса да түсінікті.
Оқырманға түсінікті болу үшін осы көтеріліс туралы қысқаша ғана мағлұмат бере кетейік. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарының соңында қабылданған байларды тәркілеу және жаппай коллективтендіру туралы орталықтың қаулыларына және 1930 жылдың алғашқы айында өткен мұсылмандардың рамазан айындағы діни салттарға қатысқандарға айыппұл салу жөніндегі шешіміне қарсылық көрсеткен Созақ және Сарысу өңірлерінің азаматтары Сарт Сауранбай деген жерде жиналып, совет өкіметіне қарсы күресу жөнінде шешім қабылдайды. Төрт жүз адамнан аса көпшілік қатысқан жиында «Совет өкіметі жойылсын!», «Хан билігі жасасын!», «Қазақ үкіметі жасасын!» деп ұрандап, бұрынғы болыс Сұлтанбек Шолақұлын (кейбір құжаттарда Шалақұлы) ақ киізге көтеріп, хан сайлайды. Сол кездердегі көптеген мәліметтерді зерделеп қарасаңыз, бұл бір күнде ғана қабылдана салған шешім емес. Себебі, барлық жиындарға шетелден келген діни эмисарлар (кім білсін, дінді жамылғандар ма?) қатысқан. Біздің осылай қорытынды жасауымызға сол жылдары Сырдария округінде болған көтерілістердің барлығына дерлік дін адамдарының қатысқандығын және солардың көтерілістің басында тұрғандығы дәлел. Бұл сөзімізді нақтылай түссек, Сұлтанбекті хан көтерген күні оның сенімді уәзірлері де белгілі болған. Ханның дін істері жөніндегі уәзірі болып Асадулла Ыбырайымұлы (деректерде ол Ираннан келген, лақап аты – «Ауған тәуіп» деп аталған), әскер істері жөніндегі бас уәзірі әрі бас қолбасшысы болып Сағындық Шілмамбетұлы белгіленген. Сол сияқты әр түрлі қызметтерге Досжан Әжіұлы, Мырзахмет Базыкен, Имамбек Әлібайұлы тағайындалған. Ертеңіне жұма күні таң намазын оқығаннан кейін бір-біріне «ханымыз құтты болсын!» дегендер атқа қонып, совет өкіметінің билігін жою үшін ауылдарға аттанады. Нәтижесінде, аудан орталығы Шолаққорғанды басып алып, ауданның он сегіз басшысын өлтіріп, кеңселерді өртеп, құжаттарды жойып, ел еркімен көтерілісшілер жан-жаққа шабарман жіберіп билік хандықтың қолына көшкені жайында хабарлар жіберіп жатты. Тап осы кезде округтің Бостандық және Сарысу аудандарында да көтерілісшілер атқа қонды. Сарысу ауданының орталығы Кент – Аралда билік басында отырған басшылардың басым көпшілігі көтерілісшілер жағына өтіп, партиялық билеттерін өртеп, бастарына сәлде орап, ханға адал қызмет етуге ант беріп, кешегі жауларының жағына шығып кетті.
Сарысулықтар билікке өте қатты наразы еді. Елге өте сыйлы ірі байлармен бірге орта шаруалар да тәркіленуге ілініп кеткен. Оның үстіне көптеген ұлттық салт-дәстүрді діни мерекелерге жатқызып, оған қатысқандарды жазалау белең алған. Мәселен, бір ғана Сарысу ауданынан сол жылы Қаһу Арғынбаев, Түсіпбек Ықыласов (қобызшы Ықыластың баласы), Өкімбай Арынбаев, Сыздық Отыншиев, Үсіп Шахаев, Әліп Көкенов, Әуесбек Қожантаев, Иманбек Қожантаев, Тойшыбек Жаныбеков, Ақберген Кеңкөзов (аты аталған кісілердің аты-жөнін жазуда әріп қателері болуы мүмкін. Себебі, олардың аты-жөні орыс тілінде бұрмаланып жазылған) тәркіленді. Шын мәнінде олардың біразының малы көп болмаған. Мұны мұрағат құжаттары айғақтайды. Неге екені түсініксіз округ орталығы Шымкентке емес Қызылордадағы ОГПУ-ына тікелей желі арқылы жолданған хатта «тәркілеуге жататын байлардың тізіміне мыналарды қосу керек» деп сарысулық екі адамның атын, малының санын атайды. Мәселен, сол жедел хатта тәркілеуге жатқызылған бұрынғы болыс Сыздық Отыншиннің 500 қойы, Ақберген Кеңқөзовтің 250 ірі – қарасы болған. Тап осы хатта Созақ және Сарысумен жапсарлас жатқан Шаян ауданынан Құлтас Мыңбаев пен Шарыбек Шінәсіловті де тәркіленетін байлардың қатарына қосу туралы айтылған. Олардың көп әйел алғандығы жөнінде де мәлімет берген.
Асыра сілтеушілік, жалған мәліметпен қолдан бай жасау сол кезде барлық жерде орын алған сияқты. Бұған совет өкіметі орнаған алғашқы жылдары Лениннің «Астық үшін күрес – тап шайқасы» деген сөзін басшылыққа алып, атқарушы органдардың алдына нақты міндеттер қою әсер еткендей. Мәселен, 1929 жылы 11 қыркүйекте «Советский степь» газетінде Қазақ ССР Халық Комиссарлары Советінің төрағасы Ораз Исаев: «Әрбір бай, кулак, орта шаруа бәрі 1929 жылдың 1 қазанына дейін артық астықтарын тапсырулары керек. Астық тапсыруға қарсылық білдіргендердің үстінен қылмыстық іс қозғау қажет» деп жазса, Қазақ ССР Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Елтай Ерназаров 1929 жылдың 7 қазанында «…бай мен кулакты түбегейлі жою капитализмнің тамырына балта шауып, ауыл шаруашылығын қайта құруға негіз қалайды» – деп нақтылады.
Міне, осындай нұсқаулықты басшылыққа алған жергілікті өкімет астық өспейтін Созақ, Сарысу сияқты өңірлердің шаруаларына да астық тапсыру туралы тапсырма берді. Бұл міндетті жүзеге асырудың жолдарын да көрсетті. Астықты малға айырбастап алу жөнінде нұсқау берді. Мұрағат құжаттарында бір қойға – алты келі, бір сиырға-жиырма төрт келі, бір жылқыны бір қап астыққа айырбастауға болатындығын айтты. Міне, осындай нұсқаулардан кейін жергілікті жерлерде орталықтың қамбасын толтыру үшін шаруалар қораларындағы малын еріксіз астыққа айырбастай бастады. Осы істе үлкен белсенділік танытқан Сырдария округі сол жылы астық тапсыруды асыра орындады. Тіпті, сол үшін орталықтан сыйлыққа бірнеше ауыл шаруашылық техникаларын алғандығы жөнінде мәліметтер бар. Бұл өкіметке жаққанымен халыққа ұнамады. Байлармен қоса орта шаруаларды, дін адамдарын қудалау, жазалау белең алды. Осының бәрі халықтық қарулы көтерілісіне ұласты. Көтерілістің шығуына бұдан да басқа себептер бар. Оны биліктің өзі айтқан және мойындаған. Ол жөнінде жоғарыда аты аталған жабық хатта нақты айтылған. Оны кейінірек айтамыз. Сонымен не керек, ереуілшілерді Ташкенттен, Түркістаннан, Шымкенттен, Әулиеатадан Алматыдан, Кентаудан, Қызылордадан жеткен жазалаушы отрядтар аяусыз қырып, жойды. Оқиғаның басы-қасында Қазақ ССР Халық Комиссарлары Советінің төрағасы Ораз Исаев жүргенін жоғарыға жолданған жеделхаттардан білдік.
Көтерілісті басуда биліктің іс-әрекеті туралы Созақ көтерілісін зерттеп жүрген журналист-жазушы, халықаралық Алаш әдеби сыйлығының иегері Өтеш Қырғызбаев, шымкенттік өлкетанушы Дулат Тұрантегі, белгілі ғалым, тарихшы Талас Омарбеков нақты деректер келтіре, бір емес бірнеше рет жазған. Облыстық және республикалық басылымдарда жазушы-зерттеушілердің көзқарастары мен пікірлері жарық көргенін біз жақсы білеміз. Сондықтан да оларды қайталап жатудың реті жоқ. Дегенмен де мына бір деректерді айта кетейік. Созақ көтерілісіне қатысқан 400-500 адам атылды десе, енді бір деректерде 2000 адамның атылғандығы айтылады. Ал, Сарысу, Бостандық көтерілістеріне қатысқан адамдардың жазалануы туралы нақты дерек жоқ. Меніңше бұларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Олардың бәрі бір кезде басталғандығы олардың бір-бірімен байланыста болғанын айғақтайды. Дегенмен де, нақты деректер бізде әзірге жоқ. Нақтылығы сол, Сарысу ауданының сол кездегі орталығы Кент-Арал (бұл атақты қобызшы Ықылас Дүкенұлының рухы мәңгі сая тапқан Қуарал белінен 25 шақырым жерде болған ауыл. Қазір ол жерде мекен жоқ) адамсыз қаңырап бос қалса, халықтың басым көпшілігі малынан айырылды. Адамдарды билік «көтеріліске қатыстыңдар» деп атты, асты, бір сөзбен айтқанда, жойды. Бас сауғалап қашқандары қаншама?! Соның салдарынан ақыры Кент-Арал бос қалып, аудан орталығы Саудакентке көшірілді.
Біз бұл мақаламызда көтерілісшілердің және жазалаушылардың әрекеттері туралы айтудан аулақпыз. Ол туралы талай айтылып, талай жазылған. Біз Жамбыл облысының мемлекеттік мұрағатында сақтаулы болғанымен 1997 жылға дейін құпия болып келген жоғарыда аты аталған жабық, құпия хатта айтылған мәселелер туралы сөз қозғамақпыз. Бұл дерек Созақ, Сарысу және Бостандық көтерілістері туралы деректер мен дәйектерді толықтыра түседі. Хат аудандық партия комитеттеріне, ұяларына және барлық коммунистерге жолданған.
«Жолдастар!» деп басталған хаттың алғашқы бөлігінде округте соңғы екі жылда байлар мен жартылай феодалдардың мүлкін тәркілеу, советтерді қайта сайлау, астық, мақта дайындау, көктемгі егіс науқанына дайындық жұмысын жүргізу, ұжымдастыру (коллективтендіру) және кулактар мен байларды тап ретінде жою сияқты жұмыстардың жүргізілгендігін айта келіп, округтік комитеттің партияның басты бағытын дұрыс жүргізуіне барлық капиталистік элементтер партия мен совет билігіне қарсы шабуылға шығып, кедергі келтіруде дейді. Одан соң хатта соңғы күндерін өткізіп жатқан капиталистік элементтер советтердің билігіне бар жан-тәнімен тегеурінді қарсылық көрсету үшін қолына қару алып, қастандық жұмыстарын жүргізгендігін, белсенділерді өлтіріп, социалистік меншікті өртегендігін айтады. Мұндай көріністер округтің Бостандық, Созақ, Сарысу аудандары мен Түркістан ауданының Қарнақ қыстағында орын алғанын, олар ашық түрде қарумен қаруланып, Алашорданың «қасиетті» ұранымен совет билігіне қарсы шыққанын жазған. «Бостандық, Созақ, Сарысу аудандарында болған оқиғаларды саралай келіп, ВКП (б) округтік комитеті мынаны мойындайды» – деп өздерінің тарапынан жіберілген партиялық ұйымдастыру-көпшілік жұмыстары саласындағы кемшіліктерді санамалаған. Осы хатта Сарысу ауданында партия ұйымдары бұқара арасында партияның шешімдерін түсіндіруде нақты жұмыс жүргізбегенін атап көрсеткен. ВКП(б)-ның қараша пленумының ұжымдастыру туралы шешіміндегі орта шаруаға қатысты бөлігі бұқараға түсіндірілмегендігін сынайды. Орта шаруалардың өздері туралы ұстанымды білмеуін байлар мен ишандар өз мүдделері үшін пайдаланып кеткені де айтылған.
Хатта партия ұйымдарының интернационалдық тәрбиеге мән бермеуі салдарынан коммунистердің тарапынан өрескел қателіктерге жол берілгендігінің де тиегі ағытылған. Мәселен, Түркістан әскери отрядының командирі Қарнақ кыстағының кулак-бандыларының қарсылығын тоқтатуға жібергенде отрядқа қазақтар мен өзбектерді алмайтындығын ашық айтқан. Ұлы державалық шовинистік және ұлтшылдық көзқараста болған командир қазақтар мен өзбектер бандылардан да қауіпті деген. Осыған ұқсас тағы бір мысалды келтіруге болады. Созақ операциясы кезінде орыс коммунарлары шайқас кезінде «тек орыстар ғана өлді» дегенді алға тартып, өздерінің наразылықтарын білдірген. Ал, қазақтардың өлімі, көрген зорлық-зомбылығы туралы ауыз ашпайды дейді. Мұндай кереғар көзқарас қазақ коммунарлары тарапынан да орын алған.
Жабық хатта діни сенімге қарсы насихат өте нашар жүргізілгендігі айтылады. Аудандық партия комитеттерінің көпшілігі поптар мен молдалар, ишандар совет өкіметіне қарсы насихат жұмысына діни мерекелерді тиімді пайдаланса, партия қызметкерлері ондай жұмыс жүргізе алмаған. Созақ ауданында молдалар мен ишандар «рамазан айының» көмегімен диқандарды көтеріліске тарта білген деп жазылған хатта. Кейбір кездері билік басындағы адамдар дінмен күресті дұрыс жүргізбейді. Мәселен, Келес ауданының Тоболино неміс селосының ВКП(б) партия ұйымының хатшысы өзінің шешімімен діндарлардың сыйынатын үйін жауып тастаған. Беловод ауданында аудан басшылары астық жинау қызып тұрған кезде шіркеулерді жабу және олардың қоңырауларын алу жөнінде жарыс өткізген. Сол кездердің тарихи құжаттарын зерделесеңіз, өткен ғасырдың 30-шы жылдарының басында шіркеулерді жабу, олардың қоңырауларын алу жұмысы белең алғанын байқайсыз. Тіпті, 1930 жылдың 2 наурызында «Правда» газетінде Сталин шіркеу қоңырауын алу бұл ешқандай революция емес деп айтуы да бекер емес сияқты. Мұндай «жарыстардың» салдары өкінішке толы болды. Шіркеу қоңырауларын алуға ұмтылған комсомол мүшелерін ұру, ату деректерінің кездесуі осыған дәлел. Көптеген аудандарда билік басында отырған партия қызметкерлері халықты тобыр ретінде ғана білген деп атап көрсеткен сол хатта. Саяси-көпшілік жұмыстың мәнін түсінбеген партия қызметкерлері көп екендігі де аталып өтілген.
Шындықты айтқан қарапайым адамдарды жазалау да орын ала бастаған. Мәселен, Бостандық ауданында селолық советтің қызметіне сын айтқан кедей шаруаны селолық советтің төрағасы байлардың қатарына әдейі қосып жіберіп, жазалануына жағдай жасаған. Партия ұйымдарының басшылары таптық күрестен туысқандық қарым-қатынасты жоғары қойып, социализмнің негізгі қағидаларын ұмытып кеткен. Осының салдарынан бай мен ишандар іс басында отырған адамдарға туысқан екендерін алға тартып, өздерінің мүдделерін жүзеге асырғандығы да хатта көрініс тапқан.
Созақ пен Сарысуда болған көтеріліс кезінде Созақ аудандық партия және комсомол комитеттерінің, аудандық милиция бастықтары партия мен совет өкіметіне сатқындық жасап, бандиттердің жағына өтіп, тіпті, қолына қару алып, бізге қарай соғысты деп жазылған хатта. Олар, тіпті, банданың сапына өтіп, ханға ант беріп, исламды қабылдап, ханмен бірге намаз оқып, бастарына сәлде де орады деп жазылған хатта.
Партия ұйымдары мен коммунистерге жолданған құпия хатта жекелеген басшы коммунистердің тарапынан келеңсіз істер орын алғандығы да жазылған. Мәселен, көтерілісті басу кезінде қаза тапқандарды жерлеу қаралы митингісінде округтік партия комитетінде жауапты, басшы жұмыс істейтін Құлмұхамедов деген коммунист өз еркімен Созақ ауданына қызметке баратынын айтса, ертеңіне партия мен совет билігіне қарсы қаралау және жала жабу сөздерін айтып, Созаққа бармайтындығын мәлімдеген. Сондықтан да, ол жедел түрде партия қатарынан шығарылып, артынша ісі әскери-революциялық трибуналға тапсырылған. Сол сияқты Казгосторг басқарушысы Баллод пен Казхимтрест басқарушысы Усов өздерінің қарамағында жұмыс істейтін жауынгерлік операцияға қатысқан коммунарлардың бірінің отбасын қазына пәтерінен шығарса, екіншісі – коммунарларды жұмыстан босатқан.
Хатта Сарысу ауданында қалыптасқан жағдай да айтылған. Аудан басшылары көтерілістің басталғанын ести салып, қызмет орындарын тастап, қашып кеткен. Соның салдарынан аудандық партия ұйымының мүліктері тоналған. Сондықтан да, хатта оларды көп ойланбастан-ақ қорқақтар мен сатқындардың қатарына қосуға болады деп жазылған.
Міне, осындай мәселелерді айта келіп, округтік партия комитеті алда тұрған міндеттерді нақтылаған. Хатты былай түйіндеген: «Сырдария округтік ВКП(б) комитетінің барлық ұйымдарына осы хат арқылы қайырыла отырып, округтік комитет Созақ пен Сарысу оқиғаларынан олар сабақ алып, ұйымдарда большевиктік тәрбиені жүргізуде шешуші рөл атқарады».
Он беттен тұратын хатта ащы болса да кейбір шындықтардың бетін билік басындағы партияның өзі айтуы жағдайдың өте күрделі де, ауыр болғандығын аңғартады. Тіпті, партиялық басшылықта жүргендердің де қатарында көтерілісшілерге бүйрегі бұрып, әділетсіздікке өздерінің әрекетімен қарсы шыққанын да осы хаттан білдік. Хаттан біздің білгеніміз түйірдей ғана дерек. Айтылмағаны, жазылмағаны қаншама десеңізші?! Тек қарумен қорқытып, атып, жою арқылы ғана билікті ұстап қалуға күш салғанын аңғару қиын емес. Дегенмен де, хатты билік партияның жазғанына қарамастан аз болса да шындықтан хабардар болудың өзі үлкен қазына. Керексіз тарих жоқ. Сондықтан да, қанша ауыр болғанымен бұл қанды оқиғаны бүгінгі ұрпақтың білгені жөн. Себебі, біз сөз еткен көтеріліс Тәуелсіздікке жету жолының аса бір ауыр кезеңі. Совет билігіне, оның ішінде колхоздастыруға қарсылық халқымыздың тарихында аса ауыр, қайғылы саяси қуғын-сүргінге ұласқанын да білгеніміз жөн.
1930 жылы Созақ пен Сарысуда, Бостандық пен Қарнақта орын алған қанды қырғын өңірлердің көптеген зиялы қауымын жойып жіберді. Құран оқи алатындардың бәрі атылды, қудалауға түсті. Сол есіл ерлердің арасында қазақ халқының белгілі ақыны, әншісі, сал- серісі Иман Жүсіп Құтпанов қазіргі Мойынқұм ауданының Ұланбел ауылында диқаншылықпен айналысып жүрген. Туған жерде большевиктерден тепкі көріп, Бетпақдаланың өтінде көзден таса жүрген Иман Жүсіп Сарысу көтерілісінде ұйымдастырушылардың бірі болғаны тарихтан белгілі. Міне, осы ерді де сол қанды қырғын жалмады. Қазақстанның халық жазушысы Шерхан Мұртаза әркез бұрынғы Жамбыл қаласында түрмеде азапты күндерін өткізіп, ақыры атылған Иман Жүсіптің көмілген жеріне белгі қоюды айтып жүр. Бірде халық жазушысымен бірге Айша бибі ауылының көпті көрген, көңіліне түйгені мол, ауыл ақсақалы Сұлтан Әзімбекұлына барып жолығып, ашаршылық туралы әңгіме қозғадық. Бізбен бірге ауыл әкімі, белгілі атбегі Нәби Момынов та барған. Шераға алдымен Сұлтан ақсақалмен екеуара әңгімелесіп, «халық жауы» деп атылған әкесі туралы сұраған. Сол күні Сұлтан ақсақал Әулиеата түрмесінде Сарысу көтерілісіне қатысқандары үшін атылғандарды және аштықтан қырылғандарды қаланың шетіндегі жыраға көмілгені жөнінде әңгімелеп еді. Естігенін Нәби де әңгімелеген. Содан бері көп жыл өтті. Өмірден Сұлтан ақсақал да, әңгіменің қазынасы Нәби де өткен. Шерағаң міне сол ақсақалдың әңгімесіндегі деректерді негізге алып, Тараздың батысынан қалаға кіре берістегі сайға саяси қуғын-сүргінге ұшырап, атылып, көмілгендерге белгі қоюды айтады.
1930 жылы болған Сырдария округіндегі ұлт-азаттық көтеріліс деңгейіне дейін көтерілген көтерілістің тарихи мәні мен маңыздылығына саяси баға беріп, оның ерлеріне құрмет көрсететін уақыт жетті. Сол жылдары бүкіл елімізде совет өкіметіне қарумен қарсылық көрсеткенімен басы бірікпеген оларды жеке-жеке аяусыз басып, жаншыды. Сол көтерілістер тәуелсіздік үшін арпалысқан шайқастардың бір тарауы. Сондықтан да, әрбір ұлт-азаттық көтеріліс өз бағасын алуы керек.Тарихтың тағылымы мәңгілік болуды ұмытпауымыз керек.
Мақұлбек РЫСДӘУЛЕТ,
жазушы-мұрағаттанушы.