– Қазақ тілінде жақсы сөйлейсіз. Үйрену қиын болған жоқ па?
– Менің туған жерім Жапонияның Хоккайдо аралы. Кейін Токиоға көштік. Сол қалада оқу бітірдім. Университетті тәмамдаған соң, қазақ тіліне қызығушылығым оянды. Ақырындап үйрене бастадым. Негізі, жапон тілі мен қазақ тілінің құрылымы ұқсас, грамматикасында да көп айырмашылық жоқ. Алғашында сәл ауырлау болғанымен, кейін үйрену қиындық тудырмады. Ықылас қойса, үйренуге болады ғой. Қазақ тілін мен Қытайдағы қазақтар арасына барып үйрендім. Үрімжіде бір жарым жыл тұрдым. Ондағы қазақтар төте жазу әліпбиін қолданады екен. Соны үйрену біраз қиындықтар туғызды. Бірақ, қазір төте жазуды да, криллицияны да жазып, оқи беремін. Әсілі, бастабында Қазақстанға келмекші болғанмын. Алайда, виза мәселесі дұрыс болмай, қытайға бардым.
– Қазақстанда тұрып, жұмыс істеп жатқаныңызға біраз уақыт болды. Екі халықты салыстара келгенде қандай артықшылық-кемшілігі барлығын байқадыңыз? Әсіресе, өркениетті жапон елімен салыстырғанда біздегі жетіспей жатқан дүниелер не дер едіңіз?
– Жапон мен қазақ бір-біріне кейбір тұрмыс-салт әдеттері жағынан ғана емес, түр-келбеті жағынан да ұқсайды. Ал, өзге қырынан қарайтын болсақ, айырмашылық бар екені даусыз. Өзім сезінген, көзге көрініп тұратын бір жайтты айтсам, ол – уақытқа құрмет ету мәселесі. Жапондар бір істі айтқан уақытта, бір минут кешіктірмей атқаруға әдеттенген. Ол жағынан өте қатаң. Ал, мұнда уақытқа байланысты ондай қатаң талап жоқ секілді. Бостау қарайды. Әрине, бәрі олай деуге келмес. Бірақ, жалпылай қарағанда, уақытты онша қадірлемейтіндей көрінді....
– Жапон мен қазақтың бала тәрибесі, екі ел балаларының психологиясына назар аудардыңыз ба?
– Бала тәрбиесін меңзеп отырсыз ғой. Оны бір жақты айта салуға болмайды. Әр екі елдің өздеріне тиісті ерекшеліктері бар. Мәселен, қазақ балалары ашық, еркін көрінді. Қандай бір бастамада белсенді, талаптанып тұрады. Қызыққан дүниесіне деген ықыласы жоғары келеді екен. Бірақ, өте ашықтық пен еркіндік те кейде тәртіп жолынан тайдырып, басқа бағытқа бұрып жіберетіні бар. Қазір Қазақстандағы оқу деңгейі жақсарып келеді. Әсіресе, жаратылыстық, техникалық пәндерге қызығатын, жақсы оқитын балалар көбейген. Керісінше, жапонияда физика, математика сынды жаратылыстық сабақтарды оқу деңгейі төмендеп барады. Себебі, бұрын жапон ұстаздары білімге қатал еді. Кейін, өте қатаң тәртіп ұстану балаға басқаша әсер етеді деген соң, темірдей тәртіп жұмсарған. Алайда, соның салдарынан оқу жүйесі босаңсып, білім алу деңгейі түсіп барады. Сонымен қатар, жапонияда демографиялық жағдай да кері кетуде. Бала туу азайған. Қазақстанда бұл көрсеткіш жоғары. Бала саны артып келеді. Сондықтан, болашақ жақсы болады деп ойлаймын.
– Білім беру бағытында не байқадыңыз? Әсіресе, мектептегі сабақ оқыту әдістерінде өзгешелік бар ма?
– Бұл жағын толық зерттеп кетпесем де, өзім сезінген бір жайды айтайын. Қазақстанда емтихан, сынақ кездерінде ауызша жауап береді екен. Бұл бір жағынан жақсы шығар. Алайда, сөйлеген кезде ойын дұрыс айта алмайтын, тек оны жазбаша түрде жақсы жеткізетін балалар болады. Ауызша жауап беру солардың қабілетін шектейтіндей. Жапонияда олай емес. Емтихан, сынақты жазбаша тапсырады. Соған сай, үйренген білімін толық, нақты, қағазға қаттап береді. Негізі, азиялықтарға сөзден гөрі, жазып жеткізу тән ғой. Сөйлеу шеберлігін жетілдірген де дұрыс, бірақ білім сөзден гөрі нақтылықты, дәлдікті қажет етеді. Ал, жалпы білім беру деңгейі көтеріліп келеді деуге болды.
– Қоғамдық тәртіп, тазалық сақтау да жапондарға тән жақсы әдеттердің бірі деп айтылады? Қазақстанда бұл жағы қалай екен?
– Иә, Жапонияға барғандар осы тазалық жағын айтып қызығып қалады. Бірақ, оны қазақтар істей алмайды деген сөз емес. Менің ойым былай. Егер, сіз таза жүретін адам ретінде, лас, бейберекет ортаға барсаңыз, көп өтпей соған бейімделіп кетесіз. Ал, керісінше, тәртібі нашар адам таза жерге тап болса, солардың жақсы үлгісін қабылдай бастайды. Бұл табиғи заңдылық. Қазақстанда жеке отбасылардың үй іші тазалығын сақтауы өте жақсы. Реттеп, тазалап, тап-тұйнақтай қылып ұстайды. Тіпті, бұл жағынан жапондықтарға қарағанда ілгері деп ойлаймын. Егер, осы үйдегі тазалықты сыртта, көшеде де көрсете алса, тіпті керемет болар еді. Жеке мүлкін қастерлейтін сезімді көптің дүниесін, бәріне ортақ көше тазалығын, орта тәртібін сақтайтын жалпылық санаға айналдыра алса бәрі өзгереді. Әйтпесе, адамдардың тазалыққа деген көзқарасы жақсы. Тек соған қоғам болып бірге ұмтылыс жасау керек. Әр адам өзі өмір сүріп отырған қоғамды да жеке үйіндей көргенде ғана ортақ нәтижеге жетеді.
– Біз дамыған ел деп Жапонияға қызығамыз. Өз елімізді де сондай жоғары деңгейге көтерілген мемлекет ретінде көргіміз келеді. Осындай биік өреге қалай тез жетуге болады?
– Даму керек. Бірақ, дамыған сайын ұлттың жоғалтатыны да болады. Кейбір құндылықтарынан, қасиеттерінен айырылады. Еуропа мемлекеттері мен Жапония, Оңтүстік Корея секілді озық елдердің қатарына қосылсам деген ой дұрыс. Алайда, абай болған жөн. Өте тез дамуға ұмтылу да қажет емес. Жапонияның дамуы барысында біз көп нәрседен айырылдық. Мәселен, отбасылық қарым-қатынас, туыстық байланыс әлсіреп кетті. Әркім өз бетінше өмір сүретін, бір-біріне көп қарайласа бермейтін халге жетті. Ал, Қазақстанда туыстар ара мейірім, көмектесу, жан тарту жақсы сақталған. Жапонияда ондай жоқ қазір.
Қазақстан мен Жапонияның тарихы, тағдыры ұқсамайды. Жері де, ауарайы да, менталитеті де әртүрлі. Даму үлгісін алғанда бірден Жапония не Америка секілді мемлекет болуға күш салудың пайдасы аз. Қазақстан өзінің тарихи, мәдени, географиялық ерекшелігіне сай өркендеуі тиіс. Ұлттық болмысын, ішкі рухани келбетін жоғалтып алмауы керек. Керісінше, соны негіз ете отырып дамығаны дұрыс деп ойлаймын.
– Бұл жақтың тағамдары ұнады ма? Жапонияға барғандар күріш пен балық өнімдерін ғана жеуге көндіге алмайтындарын айтады?
– Әрине, ұнады. Күріш бұл жерде де бар ғой. Ақмаржан деген жақсы күріш бар. (Күліп қойды). Жалпы, біз Қазақстанда қиналмаймыз.
– Ал, Қазақстан туралы жапондықтар қаншалықты хабардар?
– Қазақстан жайлы жапондардың көбі әлі білмейді. Бұрын Кеңес Одағының ішінде болды ғой. Бәрін россиялықтар дейтін. Біз тіпті, бұл жақта түрі бізге ұқсайтын азиялық ұлт тұрады деп ойламаппыз. Жапондықтар осында келіп көрген соң таңқалып жатады. Менің өзім қазақ тілін үйреніп жүріп, осында бізге тіл құрылымы жақын халық барын білмеппін.
– Жерлестеріңіздің Қазақстанды толық танымауына не себеп?
– Ол үшін екі арадағы түрлі байланыстарды қоюлата түскен жөн. Мәселен, өткен жылдары қазақстандық волейболшы қыз Сабина Алтынбекова Қазақстанды танытуда үлес қосты. Жапон телеарналарында көрсетілді. Қарап отырсаңыз, бір спортшының себебімен біраз адам Қазақстан туралы сұрастырып, қызығушылығы оянды. Расында, қазақ еліне жапон жерінен келетін саяхатшылар аз. Өздеріне беймәлім ел болғасын ықылас танытпайды. Өзбекстанға қарағанда Қазақстанның тарихи орындары онша танымал емес. Сосын, басты айтатын нәрсе – сервис ойдағыдай емес. Алдағы жылы Астанада ЭКСПО өткелі жатыр. Соған орай, сервис жағын жақсы қолға алса деген ой бар. Бұл кейінгі болашаққа да керек дүние. Қазақ халқының қонақжайлылығы өте жақсы. Енді, соған сай сервисті де дамытса. Келген қонақтарды бірден тарта жөнелетін жақсы деңгейге жеткізсе. Бәлкім, ЭКСПО осы саланың оңалуына мүмкіндік тудыратын болар.
– Жапонияда жер тапшы екені мәлім. Ал, кең-байтақ жері бар Қазақстандағы ауыл шаруашылығын дамытудың мүмкіндігі қандай?
– Қазақстанда жер көп. Бірақ, негізгі бөлігі қағыр, су тапшы және сортаң. Сол үшін ауыл шаруашылығын дамытуда өте мұқият ойластырған дұрыс па деймін. Қазақстанда дамытуға қолайлы ең үлкен сала – мал шаруашылығы. Қазақтар етті жақсы көреді, сол үшін сапасына да қатты мән береді. Бұл ет өнімдерін сапаландыруда жақсы рөл ойнайды. Жапонияда бағасы алтынмен бірдей деуге болатын қымбат сиыр еті бар. Ол өзі бір жерден ғана өндіріледі. Бірақ, өте тәтті, дәмді. Оны тіпті, кейбір араб елдері де импорттайды. Ал, сіздерде ет табиғи түрде дәмді әрі құнарлы. Асқанда тек тұз салып қана жеуге болады. Біз балық етінің сапасына қатты мән береміз. Қазақтар да етке сондай талап қояды.
– Қазақстан ет экспортына сүйеніп, әлем нарығына кіре алады дейсіз ғой?
– Әрине. Қазір дамыған елдер неше түрлі технология, техникалық өнімдер жасап жатыр. Мысалға, айфон, тойота деген секілді. Алайда, болашақтағы адамзаттың алдында азық-түлік жетіспей қалу қаупі тұр. Осы орайда, Қазақстанның Қытай, Еуропа, Ресей секілді үлкен нарыққа жоғары сапалы ет, жоғары сортты бидай шығаруға мүмкіндігі бар. Индустриялы ел болған жақсы. Алайда, әлемнің алпауыт компанияларымен бәсеке таласу қиын. Сондықтан, өз ерекшелігіне қарай, ауыл шаруашылығына ден қойса тіптен жақсы. Кім біледі, болашақта ет пен бидайдың бағасы алтынмен бірдей болуы мүмкін.
– Жапониядағы азық-түлік мәселесі қалай?
– Жапония қазір азық-түлік мәселесін импортқа сүйеніп шешуге мәжбүр. Тамақтың шамамен елу пайыздан астамын сырттан кіргізеді. Егер, азық-түлік импорты сәл кідіріп қалса, не бағасы көтерілсе аш қалуымыз мүмкін. Азық-түлік өндірісі ең негізгі кәсіп. Алдымен осы саланы нығайтып алып, сосын өндіріс, индустрия, инновацияны дамытса алаңсыз болады. Жапония тамақтың көбін сатып алып отыр. Өзімізде шығатын өнім мөлшері төмен. Себебі, ауыл шаруашылығымен айналысатын адамдар, әсіресе жастар азайып кетті. Қазір жапон ауылдарының халі төмендеп барады. Ауылда тек кемпір-шал қалған. Иесіз қалған бос үйлер көп. Мен сөз басында айтқанымдай, ел дамуымен бірге жоғалтқан қасиеттер дегенім осы. Жапония дамығаны сол, мәдениетін, демографиялық өсімін және ауыл шаруашылығын әлсіретіп алды. Қазақстан да даму барысында осы нәрселерге қатты сақ болғаны дұрыс.
– Жапондықтардың шетелге қоныс аударып жатқандары бар ма?
– Жоқ десе де болады. Керісінше, шетелге шыққысы келмейді. Сырттан кіретіндер де аз. Оларға тәртіп қатаң. Алайда, қазір адам саны азаюда. Бәлкім, болашақта өзге елдерден адам кіргізу керек шығар. Бүгіннің өзінде Қытай, Оңтүстік Шығыс Азия елдерінен келіп түрлі жұмыс істейтіндер бар. Менің ойымша, қазақтар Жапонияға барып жұмыс істесе қиналмас еді. Себебі, біздің кейбір тұрмыс-салтымыз жақын, түр-бейнеміз ұқсас. Сондай-ақ, қазақтар мәдениетті, жоғары білім алған адамдар көп. Әлгінде айтқанымдай, басқа елді көп жатырқамайды, ортаға үйреніп, жапондықтармен тіл табысып кетеді.
– Қазақстанда жұмыс істейтін жапондық компаниялар, жеке адамдар көп пе?
– Жоқ, аз. Қазір бұнда экономикалық жағдай тұрақты емес қой. Екі ел арасындағы байланыс тауар сатумен шектеліп тұр. Қазақстан шикізат жібереді, ол жақтан машина келеді. Бірақ, қазір жапондықтардың автокөлік саудасы онша емес.
– Екі елдің үлкен жақтағы қарым-қатынасы қалай деп ойлайсыз?
– Өткен жылы елбасы Жапонияға барып келді. Биыл Қазақстанмен Жапонияның дипломатиялық қарым-қатынас құрғанына 25 жыл болады екен. Осыған орай екі елдің қарым-қатынасы нығая түссе екен деп тілеймін.
– Әңгімеңізге рахмет!
Мұрат Алмасбекұлы