ЛАУХЫЛ- МАҺПҰЗ ДЕГЕНІҢ ОСЫ МА ЕДІ?!.

…Таңда бар да, кеш те жоқ,
Ажал бары есте жоқ –
Өзің үрлеп тұтатқан,
Өшпепті әлі пештегі от…

Жанып кетті жас ғұмыр,
Қызыл көзін ашты іңір.
Байғыз қонған қорымда,
Тұнжырайды тас тұғыр…  (Нұрлан Мәукенұлы)

***

Қоңыраулатып өткен қоңыр күзде Гүлмира (марқұм Нұрланның жары) тосын өтініш білдірген: жо-жоқ, мүлдем олай емес, турасына көшсем құлаққағыс қылып, елеусіз түрде ескерткен.
– Ұмытпаған шығарсың, алдағы жылы Нұрланымның туғанына алпыс жыл ­толады ғой. Араларыңнан қыл өтпеген тату дос едіңдер, бірге талай жүрдіңдер жазған бастарыңды тау-тасқа соғып. Сол туралы жазшы бір, Жаңабек, – деген қараторы жүзінде жан шыдатпайтын ішкі қиналыс, аза мен мұң, ілкі сағыныштың мөрі ­сызаттанып. Әредік қана құлағына ілетін көзілдірігін ыңғайсыздана сәл қозғап, ернін тістелеген. Көмейіне еркінен тыс өксік тығылып, Нұрлан ылғи да мойылға теңеп өткен, арнап талай жыр жазған жанарына төгіліп келіп, кірпігіне іркіліп қалған бір тамшы жасты саусақ ұшымен елеусіздеу ғана сүртіп алды. – Ол өмірден қыршын кеткелі де он жеті жыл болыпты.
Қаскөй әлдекім төбемнен мұздай су құйып жібергендей тұла бойым дір етіп, жүрегім еркімнен тыс суылдады.
Дәп қазір, осы мәурітте не айтарымды біле алмай тілімді тістеп тұрмын. Мігірсіз тірліктің бұлаңдаған қыл құйрығына жармасып, жалған ұсақ-түйекке жас баладай алданып жүргенімде арада бақандай он жеті жылдың өтіп кеткенін аңғармаппын ғой. Абзал азамат, арқалы ақынның жарық жалғанмен қоштасқанын қарабасып ұмытқандаймын. Ұмытпаса, асыл жары Гүлмира, аяулы қыздары Гүлрең мен Гүлден, арыстың артында қалған жалғыз алтын тұяқ – Наздан ұмытпаған шығар. Немерелері тым жас емес пе, ақын аталары болғанын әл-әзір біле де қоймаған шығар.
Әкри (Нұрлан жиі айтатын сөзі еді), өт­кенді жылдам ұмыту, жадынан жоғалту тірілерге ғана тән қасиет емес пе?! Әр күнін бөтенге қырық бір құмалақ ашқандай қам­сыз, мұңсыз өткізетін пенде байғұс ненің парқын білгендей. Әйтпесе, Нұрланның 2000 жылы шыққан «Хұснихат» жыр жи­­на­ғындағы сол өлеңіне ойланар едік, сақ­танар ек. Досты аман сақтауға күш салар ма едік?

Жүрегімді қысқан, әлдене,
Жақсылық жаса пендеңе.
«Күніңнен бұрын өл» деме,
Сілем де қатты сенделе.

Жүрегімді қысқан, әлдене,
Қасық қаныма шөлдеме.
Көзімде тұнды көл неге? –
«Көліңді көсіп бер» деме…

…Жүрегімді қысқан, әлдене,
Жарық дүнием тар неге?
Омырылып түсер ме екенмін
Ойымды бөліп әрнеге…

Жүрегімді қысқан, әлдене,
Ертерек келдің сен неге? –
Салауат айтып шығайын,
Сабырың сақта әлде де…

Әттең тәңір, түк ойланбаппыз-ау сол шақта.
– Ығытына қарай көрермін. – Жауапты шолақ қайырдым да, кілт теріс бұры­лып, шығар есікке қарай қабырға жағалап кете бардым. Ұзын, алакөлеңке дәлізде жапа-жалғыз состиып тұрып қал­ған Гүлмира ізім­нен үн-түнсіз көз алмай қарап тұрғанын жауырыныммен, бар жұлын-жүйкеммен сезіп келемін.
Өзіме ызалымын. «Жаназа күйін ­жазшы бір, Моцарт!»1. Арада жылыстап өткен жылдарға, арқалы ақынның арда бейнесін, бойында қызу қан, өмір ойнаған жырларын көмескілендіріп, ойымнан шығара бастаған уақытқа өкпелімін. Сынаптай сырғыған уақыттың сусымалылығына, тым қатыгездігіне наразымын. 43 жасында пәни жалғанмен қош айтысқан Нұрлан арамыздан кеткелі бері де өмірдің ақ пен қарасы айқасып жатыр. Бұл айқас мәңгі тоқтай қоймас, ақырзаман болғанша, әсілі.
Басым салбырап, Абай даңғылының жиек жолымен баяу ілбіп келемін. Әлденеге жүрегім уылжып, алыста қалған жылдарға деген сағыныштан ба, әлде мына жалғанның дерексіз кеткен көп жылдарына деген өкініштен бе, тамағыма ыстық түйін тіреліп, күйдіріп өтсін. Көзімнің алды ­буалдыр ­тартты бір сәтте. Бұлдыр-бұлдыр елес…
Алатаудың әйгілі биігі – Найзақараны шуда-шуда бұлт қамап, тұнжырай түскен. Жабағыдай жалбыраған қара бұлттар сәт сайын етекке қарай сырғып, Алматыны да тұмшалап, қараңғылықпен қымтамақ. Қара бұлттардың құрсағында күзгі суық жаңбырдың тамшылары қалаға төніп келеді. «Мына қала тура тажал, нағыз апан ғой: әлі талайдың тағдырын талқандап, түбіне жетер» деп күбірледім өз-өзімнен. Манадан өкпемді ыс қаптырып, үсті-үстіне сорғыштап келе жатқан сарытіс темекі де табан асты у татысын. «Тфу! Қара құрдым ғой бұл қала!».
Жиек жолда алға озыңқырай берген еліктің лағындай сүйкімді, талдырмаш екі бойжеткеннің бірі кілт тоқтай қалып, үш-төрт қадам кейіндеу келе жатқан мені тосып алды да, қабағын қатулана түйіп:
– Ағай, көшеге неге түкіресіз! – деп тақыл­дады әлдеқандай жек көру, өшпен­ділікпен миыма майда-майда өткір шеге қаққандай болып. – Үп-үлкен басыңызбен ұялмайсыз ба? Әркім көшеде түкіре берсе, қала күлсалғышқа айналмай ма?
Табан асты тосын сауалға көңілге қонымды жауап таппай состиып тұрып қалдым. Не айтамын? Мына бойжеткеннің сөзінде де жан бар. Бірақ бұл сұлуға арманда кеткен ақынның жайын қалай айтармын? 43 жаста өмірден озу, ойға алған армандарын орындай алмай кету шексіз өкініш, ауыр қайғы екенін қайтіп түсіндірмекпін?
– Қалқам-ай, көшеге түкірген түк етпейді, – дедім ызақорлана бір езулей ­ыржиып. – Мынау тойымсыз аждаһа, қапас қаланың бетіне түкіру керек-дүр.
Сұлу бойжеткеннің ботадай көздері дөң­геленіп кетсін: ағы мол қара көздің түбінен түсініксіз үрей, белгісіз қорқыныш қашты.
– Өлә, мына кісі жынды шығар, – деді табан асты бойы қалтырап. – Сау емес қой деймін…
– Жүр, – деп құрбысының білегінен тартқылаған екінші қыз дігерледі. – Сүйікті қаламызды осындай кісілер сұмпайы етеді.
«Мына пәлекеттердің өткірін-ай, – деп ойладым мажығып тұрып. ­– ­Шын-ау, Алматы бұдан былай осылардың қаласы. Ал мен расымен жындымын! Ең бастысы, біз, жындылар, тым көппіз, қатарымыз қарақұрым. Өткен күндерін ұмытқан, ­албырт достарын жадынан шығарғандардың бәрі ­жынды емей, ­немене?! Бір күндік жылтқа, өтер де ­кетер сәулеге алданып, қызығуар тірлікті малданып қана жүргендердің бәрі де жындылардың қара тізімінде… Ей, Нұрлан, қалай ғана аңдамағанбыз, өзің жатқа оқитын жырларыңда сыздаған жүрек ­туралы тым көп жазған екенсің ғой енді ­ойласам. Жүрегің шын ауырған екен қоғамға, заманға, адамға. Әсілі, ақи жындылардың ғана жүрегі ­ауырмайды бұл пәниде. Сұрқай тірлік, сұм қаланың зіл салмағын титтей жүрек көтере ­алмас қайтсе де. Мен бірге жүрген күндер ­жайында, қолымыз жетпей кеткен арман туралы жазғанмын. «Жотада жанған от» деп ­жаздым. Талант пен торығу, арын мен ашыну туралы сөз қозғағым келген. Өйткені… иә, өйткені сен:
Жүрегім тозар, жүйкем де,
Тіршілік, мені икемде.
Өле алмай жүрген, ей, өлең,
Өлетін жанға сүйкенбе! – деп жазған­сың жүрегіңнен мұң төгіле торығып. Сөйтіп, ей, Нұрлан, екеуміз жотада от жаққанбыз. Сол есіңде ме!?
«… – Япыр-ай, сен де өлең жаттайсың, ә?! – деді әлгіде ғана жерден іліп алған екі-үш малтамен шекемтас ойнап отырған Нұрлан қабағын кілт түйіп, уысындағы ұсақ тастарды шашып жіберді. – Мына қорқау заманда өлең жазғандар да, өлең оқитын адамдар да кемақыл ғой. Адамдар өлең түгілі, өзін құрметтеуден де қалды қазір.
– Жақсы жыр өзінен-өзі жатталып ­қа­лады. Оның үстіне жұрттың бәрінің кеудесі көр, жүрегі көн болып кетпеген шығар…
– Сонда да, сонда да… Тыңдашы, есіктің алдына, анау қақпаға дейін ­раушан гүлдерін отырғызсам деймін. – Сөзін кілт үзіп, Найзақараға жалт қараған Нұрланның қиықша қара көздерінің аясы кішірейіп, сұлу бидай өңінде мазасыздық табы білінді. Сосын сөзін қайта жалғаған. – Гүлдестесі сұлу болады ғой шіркіндердің. Қып-қызыл, сап-сары, күлгін бутондар… келген бетте егемін. Дұрысы, қоңыр күзде отырғызамын.
– Шаруакештігіңнің шамасы белгілі болды, – деп күлдім сарытіс темекіні құмыға сорған қалпы. – Қазір жұрт ­ауласына ­раушан гүл емес, шемішке егеді. Шықылдатып шаққанға да, көшеде сатқанға да жақсы.
Мырс етіп күліп, қолын иығыма артты: алақаны ауыр бейнет, баспана салудан мүйізгек-мүйізгек болып апты.
– Осы биіктерден қорқамын, – деді тағы да тауларға аса мажығып, көңілсіздене көз салып. – Биыл көкбеттеніп, тұман ба, әлде бұлт па, ылғи мұнар жамылып жата беретін болды ғой. Ылғи сұс, мұңға толы азалы кейіп… Көкірегімде жырлар көп, іссапардан кейін қаламды шындап қолға алмақшымын…
– Әй, қос мұңлық, тамақ ішіңдер, – деп күле дауыстады Гүлмира жаңа ­салына бастаған, әлі толық аяқталмаған үш бөлмелі үйдің ашық есігінен басын сыртқа шығарып. – Өсекші әйелдердей күбір-сыбырларың таусылмайды екен екеуіңнің.
– Ә-ә, раушан гүлдерін отырғызаты­нымды айтып, мақтанып тұрмын. – Нұрлан тағы да тауларға назар салған. Найзақара бума-бума бұлттардың арғы жағынан көрінбей тұр. Ол терең күрсінді.
– Найзақараға көп қарадың ғой, Нұрлан. – Ілкіде әлгі күрсініс жүрегімді суылдатсын. – Жайшылық па?
Жүрек тұсын ақырын, білдірмей уқалап тұрған ол бетіме жалт қарады да:
– Тау суық тартып жүр, – деді ақы­рын ғана сыбырлағандай болып. ­– ­Табан асты қар жауып қалса, бала-шағам қатты әбіржиді-ау. Айтқандай, мен ­ісса­пардан келген соң жотаға шығып, алау жағайықшы…
Ол осыдан біраз уақыт бұрын өткен жайтты еске алып тұрған еді.
– Жотаға шығып, от жағып ­қайтайық­шы, – деді Нұрлан жылыстап өткен тамыз­дың күні талықси құлап, баюға құрық бойы қалғанда. Құбылада тізбектеле томпиған жоталарға қамығып әрі үзіле қарасын. – Биіктерде от жақпағанымызға біраз уақыт боп қалыпты. Үй салу да қажытты әбден.
– Алатауды өртеп алмасақ, алаулатып от жағуға да болады… тек пысық келіншегің қыртиып жүрмесін әуелі.
– Осындайда тілін тістеп қалар әйбат әйелді қайдан көріп ең? – Нұрланның жанары жылы шуаққа шүпілдесін. – Қара келіншегіммен тіл табысармын өйтіп-бүйтіп.
– Папа, айтқандарыңызды дайындап қойдық, – деді жүгіре басып келген Гүлрең мен Гүлден жарыса сөйлеп. Жотаға алып шығар жөргемдерді тап-тұйнақтай етіп түйгендеріне мәз.
– Сендер жанған отқа неге құмар­сыңдар? – Гүлмира сүйретпесіне түскен титтей тасты ауырсына алып, аулаққа лақтырды. Күйеуінің жүзіне қадаған ­мойыл көздерінде кілегейдей жұқа реніш, әлде ерке бір наз мөлтең­дейді. – Несіне құмарсыңдар, ә! Өз жүректеріңді құр сыздатып, бекер ауыр­тасыңдар ғой.
– Әкелері өлген жарты жетімдер жалынға қарап жүрегімізге жылу аламыз да, – деп ақсия күлген Нұрлан келіншегінің иығынан аялай құшақтады. – Әйтпесе, ­жылуы жоқ сұм дүние кімге қымбат?
– Әй, әй… – Әлгіден есік алдында велосипед айдап, өз бетімен ойнап жүрген айдарлы ерке ұл – Наздан кісіге ұстатпайтын көлігін тастай салып, тапырақтап кеп жүгірсін. Жеткен бойда екеуін екі шетке итере жөнелген. – Әй, мамамды құшақтама! Ұят болады, – деп былдырлады шолжаң тілмен әрі жыламсырап.
– Тауларыңа кетіңдерші өзі. Әуелі балам да жылайын деді ғой, – деп күлген Гүлмира аққұба өңді, өте нәзік, қас пен шашы қап-қара Назданды әйелге тән аса бір ептілікпен әуелете көтерді. – Тентектер-ау, таудың ауасы өткір ғой, өкпелеріңе суық тигізіп алмаңдар. Әй, тіптен боркемік, жан-жүректеріңмен жылауықсыңдар ғой тегінде. Ал әйдік сендерді кім жұбатпақшы? – деп жымиды қараторы жүзіне қызыл арай жүгіріп.
«Хм… м… Қазақ әдебиеті баяғыдан ­солай ғой: жазушысы – жылауық, ақындары – ойбайлауық!».
Мінеки, жотаның ұшарлығына таяу, түнгі желден ықтасын бетте жанған алау тылсым жұлдыздарды тү-у биіктетіп жіберді. Қараңғылық әп-сәтте қоюланып, әлгінде алыста жалбыраған қарағайлар қол созымға анталасып, тіпті жақындай түскен сияқты. Ауада хош иіс, тамыз айында тауда ғана болатын ғажайып жұпар бар. Жеңіл түтін, жанған бұтақтардың күлінен ғана аңғарылар мұрын қытықтайтын иіс ауаны одан әрі аңқытып, саумал ете түскен іспетті.
Жалын қызуымен шырт етіп отын жарылған ілкіде әуеге заулай ұшқан шоқтар титімдей-титімдей жұлдыздардан аумай қалады. Әлдеқайдан пәруана көбелектер ұшып жетті желкен қанаттары желбіреп: бәрі жайнаған алауға жансала ұмтылады жан-жақтан.
Табиғаттың өздерін өлімге байлаған таусылмайтын камикадзелері.
– Әкри, – деп таңғала бас шайқады Нұрлан отқа ұмтылған түнгі көбелектерді қолының сыртымен жасқап. – Кереғар­лықты қойсаңшы, пенде шіркін өмірге құштар, ал мыналар – өлімге. Зады, бай­ғұс­тарға жаның да ашиды… Ал былай ойласаң – бір сәтте жанып кету… ең таза, ақ өлім шығар…
Тау аңғарынан үркектеп, жасқанып жеткен ұялшақ самал етек жақтағы бұта­ларды сусылдай аралап өтті: сүті қатқан шөптер де тезбе-тез сыбдырласып үлгер­ген. Сүрегі қатқан шөптер бір-біріне со­ғылса, сыңғырлаған нәзік үн шыға ма, қалай-қалай…
– Түнгі эфирде өлім туралы айтпас ­керек. Жаман ырым деседі.
– Иә, жаман ырым. Бірақ ­рухани қажыдым, мына қала құр сүлдерімді қалдырды, – деді ол әлденеге кіжініп. – Безбүйрек заманымыз шаршатты.
Ана-оу табан астында Алматының үзілмей жалғасқан жаһұт моншақтай ­от­тары тізбектеле жалтырайды. Бар ­қы­зық, ­барша салтанат сол жұмбақ ­си­қыр­лы қала­ның қойнауында жатқандай. ­Әрі­­рек­тегі, ­Боралдай беттің сирек шамдары жалтырауық қоңыздай ғана көмескі сәулеленіп тұр.
Ол қолындағы шыбығымен жанған отты көсеп-көсеп жіберіп, етектегі қалаға өшпенділікпен көз тастап:
– Қарашы, «Ер Төстіктегі» Сорқұдық сияқты ғой бұл қала. Аранын аяусыз ашқан апан. Сұлу да сұрқия, – деді әлденеге қатты торығып. – Бұл қала ма?! Бұл – талайдың бақытын ұрлап, үмітін кескен алдамшы. Сайқал!
– Ей… шаршамайықшы-ы… – Үзіп-үзіп айттым. Тамағымда қырғыш тұрғандай. – Біздің ұрпаққа торығуға тым ерте. Оның үстіне бұл қалада КазГУ-ың бар емес пе?! Ол да кәкай ма?
– Сенікі де дұрыс-ей, – деп күліп жіберді ол аппақ тістеріне от сәулесі шағылып. – Орыс ақыны Иннокентий Анненский «Скажите: «Царьское село» и улыбнемся мы сквозь слезы» деген ғой. «КазГУ» дегенде талайдың жүрегі елжіреп сала береді емес пе?!
Тағы да үнсіздік. Әркім өз жүрек түкпірі, кеудесінде тығулы асылдарын безбендеген ілкі пәс. Сөз деген не – құр дыбыс, толқыған ауа ғана. «Үп» еткен леп. Ал тылсым түн тыныштығының тәтті әрі кілегейдей қою дәмін тамсап, тамсана толғаған хұсни сәт сондай ғажап…
– Менде бір қорқыныш бар. Жүрегімнен қорқамын. Ойларымды түгел аяқтай ­алмайтын сияқтымын… – Нұрлан әлі де торығулы көрінді. – Шіркін-ай, ­жазып үлгере алсамшы жырларымды.
– Кетші-ей… – Тұла бойым тітіркеніп кетсе де, қинала күлдім. О, өтірік күлдім! – Балпанақтай жігітсің. Балтыры діңгектей палуан. Бала-шағаң алдыңда. Саған не жорық. Ал әлгі үрей… әттесіне… ойыңа алма!
– Есіңде ме, Алтайға, біздің елге, өзің биік санайтын Орағаң – Оралханның Шыңғыстайына бірге барып, армансыз аралатамын дегенмін. Біздің тауларды көрсең… Охо-хой… Жан сарайың өз-өзінен жасаңғырайды бір. Әттең, иінін келтіріп, бара алмай да қойдық-ау. «Қысқа жіп күрмеуге келмейді».
Жұмсақ, барқын даусы мұңға кілкіп тұр. Ауыр ойға баттым: «Жақсы ақын мен жемір мұң егіз бе осы?!».
Сергу керек, мынау торығу, ауыр ­мұң­нан тез серпілмеске болмайды. Бірақ… ауыр мұңды алдайтын сөз қайда? Сөйлем қане?..
– Әттесіне нәлет, қияндағы Алтайың­ның аюы ма, диюы ма, бір албастысы жеп қояр әуелі бізді.
– Қылжаққа айналдырма! Біздің ­Зай­сан­ның жұлдыздарын көрсең ғой. Әрбіреуі тай­тұяқ алтындай. Бәрі төбеңе төніп кеп, шү­пірлесіп ойнақ салады, әлде­қайда, тым-тым жыраққа шақырады. Әкри, айкезбедей соңына ілесіп, еріп кеткің келеді сәуле­ле­ріне. Ғажап, сол жұлдыздар баяғыда, біз жоқта да сөйтіп жарқырады ғой. Бізден кейін де…
– Тфу! – Ұртымдағы таран балықтың жартысын жотаның табанына қарай лақтырдым құлаштап. – «Бізден бұрын…», «Бізден кейін…». Қойқапты қозғай бермеші, көкетай! Бір мәнісі болар да. Одан гөрі жаңа өлеңдеріңді оқы. «Ұзын тілі ұзын», ұрандатып оқы!
Ол шынтақтай бір жамбастап жата кетіп, еркінен тыс күліп жіберді. Сосын:
– Әкри, ақымақ желбуаздарға ылғи ұран керек. Шыли ұраншыл ғой сондайлар. Өлеңім түгілі, титімдей мақалаларымды жарыққа шығармайтын «жендеттерді» өзің де білесің, – деді тістене сөйлеп. – Ал мен сондай­лардың ызасына былай десем не дейсің, а?..
Қараңғы түнде қойын дәптерін жанған отқа төсей, мұң тұнған қара көздерін лып-лып еткен жалынға қарықтырып оқыды өлең­ді. Расымен де жанарымен, жоқ әлде жыр тұнған жүрегімен оқып отыр ма, бұл ғазалшы?!

Өлгеннен сұра өлеңді,
Тірінің көзі – тірлікте.
Бір діріл жайлап денемді,
Қойылмай қойды бір нүкте.

Өлгендер айтсын өлеңді,
Тірінің сөзі – жалған ғой.
Бұл ой да мүмкін көнерді,
Жүректе жатып қалған ғой…

Өлгендер сөйтіп көбейсін,
Өлең сұрасып өнерміз.
Жан аға, бұған не дейсің,
Болмаса шындап өлерміз.

«Апыр-ай, мынау аспан мүлдем түпсіз, қорыс ұйықтай қап-қара ғой. Тым қорқау, шынымен шыңырау. Он бесінен толықсып туар аппақ ай қайда? Жарық жұлдыздар ше…».
– Ал не дейсің? – деді Нұрлан әлі де кі­жіне түсіп. Елегзіді ме, айналаға жалт-жалт қарады. – Менде азалы өлеңдер аз емес.
– «Құл кетемімен, күң кетемімен қорқытады» деп… – Даусым ащы шықты. Қарадай жыным келген. Қолда­рым­нан икем кетіп, бықсыған отты көсей алар емеспін. – Қойсаңшы-ы… Тірлік тілейік. Бар Алашқа Мұқаң – Мұқағалидың «Реквиемі» жетер…
Әне… өз қолыңмен еге алмаған раушан гүлдері қалды, Нұрлан! Әнеугүні от жақтым жотада жалғыз. Қып-қызыл шоқтар тағы да жоғары әуелеп ұшқан. Зайсанның тайтұяқ жұлдыздарына ұқсаттым соны беймезгіл уақта. Осылай, осылай екен бейопа жалған. Беу, жанған от пен аққан суда тылсым сыр бар бүгіліп жатқан. Көз алмай көп үңілсең, беймәлім жаққа қол бұлғап шақырады, еркіңнен тыс жетелейді сиқыр болып. Әні… қызыл жалын арасынан сенің бейнең бұлың-бұлың… бұлыңғыр боп көрінгендей. Қол бұлғап, белгісіз қиырға шақырған сынды.
Шынымен шошынып, жайнаған отты сөндірдім… Құдайым-ау, сол алаудай сағыныш та ақырындап сөнер ме? Сонда не қалады… Ыза… торығу… түңілу… бәр-бәрінен баз кешу…
«Ж.Ж-ға» деген жырыңды кімге арнап жаздың, ой, Нұрлан?! Дарынды қаламның данышпандық танытар тұсы сол ма еді. Беу, бекерін-ай…

Жүректен алған тәтті өлім,
Жүзімде қалды қиналыс.
Әліптің артын бақты елім –
Заманасынан жиған іш.
Жүректен алдың, – жоқ еттің.
Жарымды қайғы өлтірді.
Біз қашан бақытты етіп ек, –
Кеш сәби күндердің қауысы.
Алыста анам аңырады,
Құдайға жетіп дауысы.
Жазмышын әкем танымады –
Жеткені тірлік қауысы…
Әкелер мен шешелер,
Ойланбап едім кетем деп,
Кешіңдер мені, кеше гөр –
Кеңсайды қалдым мекендеп…
Ажал ауылыңа салды ізін
Шараң жоқ бұған көнбеске,
Шараң жоқ бұған сенбеске…

Уай, Кеңсайға келерін білуге асқан кемеңгерлік қажет емес еді ғой, қайран Ақын! Суық жердің қойнына неге асықтың, Дегдар азамат?! Бәрі де бекер…
Алматыда жұлдыздар тым-тым ­кө­мескі… Ал жотада жанған от көрінсе ­қа­сын­да кімдер отыр деп үрейленемін».
Бүгінде «Таугүл» атанып, атағы дүрілдеп тұрған мөлтек ауданда ол жылдары жаңа үйлер енді ғана бой көтеріп, құжыраларының қасында көбіне қазақтар тырбаңдап жататын. Ондай үйлер де тіптен сирек. Сендер жаңа сала бастаған үш бөлмелі үйге ылғи достар жиналуға құмар болатынбыз. Асар жасап, айтулы көмегімізді тигізе қоймасақ та, әйтеуір, әлі толық аяқтала қоймаған шаңырағыңа жиі бас сұғып шығуды салтқа айналдырдық.
Бірде, маусым айының бір күнінде үйлеріңе келдім. Ол кезде бір-біріміздің үйімізге бара салу түк те емес: түс пе, кеш пе, түн бе, қарамаймыз. Кешірім сұрау ойда да жоқ.
Күн сәскеге жетпей ­қыздырып-ақ тұр. Ұсақ малта тас төгілген есік ­алдында кішкентай Наздан өз бетінше ойнап, құнжың-құнжың етеді. Екі беті қызылшырайлана бал-бұл жайнап, ұлдан гөрі қызға бітсе ғой дерлік қарлығаштың қанатындай қиылған қара қасы жұлдыздай жайнаған қарақат көздерін тұңғиық етіп көрсетеді. Аппақ маңдайы шып-шып тершіп алған. Нәп-нәзік, сүйкімді Назданның маңдайынан ақырын сипадым: көмірдей қап-қара шашы жібектей жұмсақ екен. Сол сәтте бір бүйірлей соғылған ­жасыл түсті сарайдың ішінен қолына әлдебір қалта ұстаған Нұрлан шыға келді.
– Оу, бірің құнжың-құнжың етіп, бірің салбыратып шүберек дорба ұстап, не істемек ойларың бар? – дедім күліп. ­– ­Темуджин сияқты Назданның төбесіне тұлым қойыпсың…
– Тарихтан түк хабарың жоқ. Тұлымды Темуджин емес, байырғы ата-бабаларымыз – көк түріктер қойған, – деп ақсия күлді Нұрлан көзінен мейір төгіліп. – Назданым асық ойнаймын деп, тас теріп әуре боп жүр әлгіден. Талайдан бері балама арнап жинаған асықтарым бар еді, соны шұрым-бұрымның арасынан әрең тапқаным… Әй, Наздан, кел, шын асықпен ойнашы енді.
Нұрланның жүзіне аңдатпай көз тастағанмын: қабағы жадырап, көздерінен жылы шуақ төгіліп тұр екен. Әншейінде онша-мұншаға елең ете бермейтін оның жүрегі мүлдем нәзік, шынымен ­балажан екенін ұқтым. Көбіне базардан грек жаңғағын қапшықтап сатып алып, Назданға арнайы шағып беретінін де түсіндім. Нәзік балақай күш-қуат алсын, мықты боп өссін дейді екен ғой. Ол ол ма, үйі әлі толық бітпесе де, әлдеқайдан немістің су тазартқышын сатып алып, ішер суды сонымен тазалайтыны да сол екен. «Балаларымның дені сау болып ержетсін!»
Түскі ас ішіп болған соң, есік ­алдына шықтық. Маусымның күні тым ащы, шекені шағып ­барады. Жаңа ­салынып жатқан кейбір үйлердің жанындағы шарбақтарда ­бастарын бір-бірінің көлеңкесіне тыққан қойлар ­ырсылдап тұр. Кейбірінің жабағы жүндері әлі қырқылмапты. Көз алдыма құм жиегіндегі туған ауылым, сәскеде әр бұтаның түбіне осылай бастарын тығып, көлеңкелейтін отар-отар қой түсті.
– Қалаға қазақтар келсе, құйрығы керсеңдей қойлар да ілесіп келеді екен, – деп әзілдеді Нұрлан күлімсіреп тұрып. – Таңғалма, бәрі де болашақ баспаналардың өтеуі ғой. Қой сатып, одан түскен ақшаға іргетас тұрғызып, қабырға қалаймыз да. Осылайша, түптің-түбінде қалалық болып кетерміз біз де.
– Бәсе, ауыл қалаға түбегейлі көшіп келген шығар деп тұрсам. – Кейбір үйлердің алдында көк түтіні бұрқырап, екі иінінен бу атып тұрған самаурындарды нұсқадым. – Түбі Алматы қазақы қоңыр ауылға айналар. Оған дейін мен Жандосов көшесіне мына тұстан шыға аламын ба?
– Ол дақта дол доқ! – Ұртын томпайта еркелеп сөйлеген Наздан нәзік екі білегін көкірегіне айқастырып, «Х» белгісін салды.
– Апыр-ай, мына бала Тибет тілінде сөйлей ме, қалай-қалай?!
– Әкри, Тибет тілін түсінетіндей болып елеңдеп, танауың қусырыла қалғаны несі? – деп күлді Нұрлан кіршіксіз тістерінде күн сәулесі ойнақшып. – Тибетше емес, тап-таза қазақ тілінде сайрап тұр менің балам. Саған жаны ашып, ол жақта жол жоқ екенін айтқаны ғой.
– Ә-ә, «дол доқ» – жол жоқ екен-ау. Аталарымыз көре берсең, көне бересің, ести берсең, есің кіре береді дейді екен. «Ол дақта дол доқ» екенін бұдан былай біліп жүреміз…
Қаңтардың алғашқы күні қыршын Наздан бұл өмірден ауырмай-сырқамай өтіп кеткенін алғаш естігенде тілім байланып қалды. «Қалай, – деймін есім ауып, теңселіп тұрып. – Өмірден тым ерте кеткен Нұрланның жарты жасына енді-енді ғана жетті емес пе? Соғыс жоқ, ойран жоқ, 26 жасында жігіт адам өлер ме?! Енді аңырап қалған Гүлмираны, інісін іздеп, егіліп өтер Гүлрең мен Гүлденді қалай жұбатармыз? Қайсы сөз, қандай лепес қайғысына, жан жарасына ем болмақшы?».
Сан ойлансам да түк амал таппадым. Тек… балдырған Назданның «Ол дақта дол доқ!» деп мені адасудан сақтаған нәзік үні құлағымда шыңылдайды әлі күнге.
Діндарлар жеті қат көкте бір кітап – Лаухыл-маһпұз – Өмір кітабы бар деседі. Сол кітапта әр адамның тағдыры, ­таланына түсетін ауыртпалық пен түрлі сынақтар жазулы көрінеді. Мүмкін… бәрі де мүмкін, бірақ өндірдей жас жігіт алдағы күннен күткені көп Назданның маңдайына осындай тағдыр жазылуы әділдік пе?! Білмеймін…

Р.S. Нұрлан қайтыс болғанда, түнге қарай сұп-суық жауын тоқтамай құйды. Еңіреп, бұрын-соңды болмағандай езіліп жауды. Терістіктен түйіліп келген қап-қара бұлттардың бауырын найзағай тілді шартылдап. Ал Наздан өмірден өткенде айнала сәл мұнартып тұрғанмен, Найзақараны жапқан аппақ қар қиялай түскен күннің сәулесіне шағылысып, ұшқындап жатқан. Ерекше жылтылдайды көзді қарықтырып. Назданның қысқа ғұмырының мәңгілік белгісіндей еді алыстағы аппақ әлем.

Жаңабек Шағатай,
жазушы, М.Мақатаев атындағы
сыйлықтың иегері

Ана тілі газеті