Қазақ тарихындағы Баянауланың Ақкелін аталатын жерінің алатын орны бар. Атақты Шорман бидің әйелі Қуандық ішінде Қареке руынан шыққан Топай сұлуға берілген атау бұл.
Қысқаша қайырғанда Аралтөбеге қыз Шорманды іздеп келеді. Қазіргі Теңдік ауылы тұрған жерде екен. Шоң мен Шорманға хабар жетеді. Бес қаруын асынған аруды көріп абдырап қалады. Көп ұзамай екеуі көңіл қосады. Сөйтіп елінің құтты келінінің атына сол мекеннің атауы беріледі. Атаусыз қалған менің немере атам Боқай би қазан төңкерісіне дейін Ақкелін болысына 9 жыл болыс болған. 1916 жылы "Июнь жарлығы” шығып, қазақтан окоп қазу үшін әскер алуға Омбы жандармериясынан бұйрық беріледі. Елдің игі жақсылары бұл жарлыққа келіспей, көтеріліске шығуға бел буады. Елді патша әскеріне қарсы Боқай би бастайды. Олар ол кезде Есентай байдың Жанәбілінің жайлауымен шектес Бұқар бабамыз жатқан Байзақтан былай 3 шақырым жерде Қақсал деген жерді мекендеген. Бас қосып Алабас тауының маңайына әскер жинайды. Боқай жалғыз інісі Қаратайды алып шығады. Немерелес інісі Түсіпбай Боқайға:
– Сен Қаратайды ертпей-ақ қой, олай-бұлай боп кетсек артымыздағы бала-шағаға ие болады, – дейді.
– Жоқ, атқа жалғыз айыл тартып шабады, өзі мерген, найзагер, кәпірді қырады, – деп жанынан тастамайды. Оқты қарудың не екенін білмейтін кез. Кеуделеріне құрым киізден сауыт тігіп киеді. Бұлардың дайындығын естіген патша әскерінен 80 солдат Омбыдан Баянауылдағы ағаш үйге бекініп дайын отырады. 500 атты оларға лап қояды. Отты қару қойсын ба?! Аттарынан атып, түсіре бастайды. Таяп қалған оқ Қаратайдың маңдайынан тиеді және алғабастық жолдасы Майемеров те оққа ұшады. Ертеңіне орыстар олардың сүйегін қайтарады. Жандармның бұйрығы бойынша елдің игі жақсыларын Керекуге түрмеге қамайды. Боқай атамыз да басшы ретінде түрмеге қамалады. Сонда қызы Мүкал өлеңмен хат жазады.
Жая жатыр, жал кетіп,
Қарағай мен қайың тұр.
Қалтырасып хал кетіп,
Тоғайлар қалды сорайып,
Өрігі мен тал кетіп.
Бала-шаға, кемпір-шалды жеткізіп...
Түрмеде отырған Боқай бұл хатты алып, қамыға отырып былай деген екен:
Дүние өттің-кеттің
опасы жоқ,
Байқаймын, елге менің
керегім жоқ.
Түбіме бай-құлақтар сендер
жеттің,
Мүкалдың жетімдігі
ойға түсіп.
Басымды сүйей алмай
құлай кетті,
Қасқайып, бас көтеріп,
ер Жанәбіл.
Сыланып отыратын сипат
қосып,
Бір уақытта көзім түсті
Түсіпбекке.
Тайсалмас ер еді ғой тұрған
көпке
Ішінде Шәкей, Шәпау
бәрі де бар...
(Бұл сөздерді мен әкем Қоқыштан естігем. Ол кезде әкем 8 жаста екен).
Боқайдың тұрған жерлері Сұңқарқия, Қызылшал, Далба-Қақсал. Інісі Түсіпбай Қақсалда жерленген. 1961 жылы 23 қыркүйек деген жазу тұр басында.
Керекуден 500 орыс солдаты шығады. Прапорщик Чукреев деген басқарыпты.Кеңесшісі Аркадьев болған екен. 1917 жылдың 31 қаңтарында Омбы әскери прокуроры үкіметке қарсы шықты деген желеумен жаңағы оспадар шенділер елдің 44 игі жақсыларын темір торға тоғытады. Соларды құтқарған Мұсаның Сәдуақасы екен.
Арқада бір құтым бар
Мұса Шорман,
Үзілмей келе жатқан
ескі қордан.
Мұсаның бел баласы
Сәдуақас,
Құтқарған сан қыранды
түскен тордан,
– деген өлең жолдарын әкем айтып отырушы еді.
Омбыдағы үлкен шенеуніктің бірі Боқайдың даңқын естіп, сөйлеспекке келеді. Аудармашысы арқылы келе сала киімін, киіз үйдегі жиһазының жоқтығын айтып, кедейлігін бетіне басады.
– Біздің кілеміміз көшкен жерде қалады. Ал, екіншіден көйлек кірі жуса кетеді, көңіл кірі айтса кетеді, сүйек кірі қайтсе кетеді-деп, ұтырлы жауап қайтарады.
Сөзден тосылған сырнай мұрын, қуық бас алды-артына қарамай тайып отырыпты.
Боқай бидің бабасы Қойсары Бұқар жыраудың әкесі Қалқаманмен ағалы-інілі. Боқайдың 3 баласы болған. Ұлы Сейдіғалым (марқұм) өмір бойы Алғабаста тұрды. Балаларының бәрі Ішкі Істер бөлімі қызметкерлері. Мүкал қызы ақын болған. Ұлы Шәкәрім ақсақал Үміткерде, Зәбида қызының балалары Павлодарда тұрады. Менің атам Түсіпбай екеуі бірге туысады. Көп нәрсе ұмытылған. Есте қалғаны осы. Кейінгі ұрпақ бабаларының кім болғанын біле жүрсін деген ниетпен осынау жазбаны газетке беруді жөн көрдік.
Тәбәрак ТҮСІПБАЕВ,
Бұқар жырау ауданы
ortalyk-kaz.kz