Мұнайды ұқсатып пайдалану немесе өз даму жолында Қазақстан қандай үлгіге жүгіне алады?

Әңгіме мұнай саласына ойысқанда, біздің көз алдымызға «мұнай қарғысы», «ресурстық қарғыс» деген ұғымдар келе қалады. Алайда, расын айту керек, ұлттық экономикаларға көмірсутегінің үлкен қоры кері, зиянды әсерін тигізеді деген артықтау әңгіме. Канада, Норвегия, Австралия секілді шикізаттық елдердің мұнайдың игілігін көріп отырған табысты мемлекеттер екенін білеміз. Демек, мұнай – халықтың игілігі. Мәселе тек оны ұқсатып пайдалана білуге келіп тіреледі.

Қайрат КЕЛІМБЕТОВ, «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры басқарма төрағасы:

Бұл арада Қазақстанға тоқталсақ, онда елі­­мізді дұрыс бағытпен келе жатыр деп ай­­туға болады. ХХ ғасырдың 50-70 жыл­да­ры Норвегия жан басына шаққандағы ІЖӨ деңгейі бойынша Еуропаның бірқатар ел­дерінен, тіпті көршілері – Дания мен Шве­циядан да көш кейін еді, қазір бұл ел дәл осы көрсеткіш бойынша әлемде үшінші орын алады. Норвегия – әл-ауқаттылыққа әсер ететін: жоғары сапалы білім, денсаулық сақ­тау, әлеуметтік қамтамасыз ету секілді жайт­тарды қарастыратын ерекше скан­ди­на­виялық үлгіні жасады. Мұнай-газ сек­торы болса, экономиканы жаңғырту кезінде не­гізгі рөл ойнады. Міне, дәл осы жайт тө­ңірегінде Қазақстан мен Норвегияның ара­сын­да ұқсастық түзуге болады.
Норвегияда қалай?
Норвегияның экономикасы көбінесе табиғи ресурстарға тәуелді болғанымен, онда мұнай мен газды барлау және өндіру секілді салаларға басым көңіл бөлінген. ІЖӨ-нің негізгі үлесін мұнай-газ өнімдері және оған қызмет көрсету секторы құрайды. Мә­селен, 2008 жылы Норвегия ІЖӨ құ­ры­лы­мындағы мұнай-газ секторының үлесі 26 пайызды, қызмет көрсету секторының үле­сі – 47,4 пайызға жетті. Ал бұл елдің экс­портының жартысы осы мұнай өнім­де­рі­нен тұрады. Елдің экспортының ІЖӨ-нің 48 пайызына тең екенін және Норвегияның мұ­най экспорттаушы елдердің алғашқы бес­тігіне кіретінін де ескеру керек. Эко­номиканың қазіргі заманғы норвегиялық үлгісі кешегі ғасырдың 60-жылдары қалыптаса бастады. Өйткені дәл сол кезде Солтүстік теңізде мұнай табылған еді. Осыдан кейін-ақ, үш фактор іске қосылды. Оларды мен шартты түрде: макро­эко­но­ми­калық фактор, институционал­дық фак­тор жә­не индустриалдық фактор деп атар едім.
Макроэкономикалық фактор
Макроэкономикалық фактор – мұнай өн­діретін елдің мұнайдан алынған кі­рістерін қалайша пайдаланатынын анық­тай­тын жайт. Бұл оңай шаруа емес, өйткені мұ­найға басымдық беретін экономикада ұзақ мерзімді тұрғыдан қарастырғанда «гол­­ланд ауруы» секілді «дерттер» болып тұрады. Қазақстанда да экономиканың ша­ма­дан тыс «қызуы» байқалғанын білеміз, бі­рақ ол мемлекеттік шығыстардың ар­туынан емес, отандық банк секторының сырт­тан қарыз алуы есебінен немесе сол шет­тен келген қарыздың жеке сектордың шығысын күрт өсіруінен туындады. Ал фискалдық саясат 2000-2005 жылдары ұстамды болды. Норвегияның мысалына үңіл­сек, ел әуел бастан мұнай кірістерін сақ­тауды және дұрыс фискалдық саясат жүргізуді өзіне бағдар етіп алды. Мұнай кірістерін ұзақ мерзімді басқарудың құралы ретінде 1990 жылы Мұнай қоры құрылған. Нақ осы Норвегияның үлгісі бойынша 2000 жылы Қазақстанның Ұлттық қоры құ­рыл­ғаны белгілі, Қорда қазір 28 млрд АҚШ долларынан астам қаражат жи­нақ­талып отыр.
2006 жылы Ұлттық қор ережесіне жаңа өзгерістер енгізіліп, соның арқасында Ұлт­тық қорға мемлекеттің барлық мұнай кі­ріс­тері түсе бастады, бұл – мұнайдың әлемдік ба­ғасының өзгеруінен бюджетті оқшаулауға мүм­кіндік беретін шара еді. Ұлттық қордың әлем­дік қаржы дағдарысы кезеңінде «қа­уіп­сіздік белдігі» рөлін атқарғаны бар­ша­ның көз алдында. Ендігі міндет – Қордың қар­жысын өзіне кері қайтару және оның бас­тапқыдағы рөлінің қаржыны сақтап, тұ­рақтандыру болғанын ескерсек, Ұлттық қор­дың сол рөлін қайта иеленуіне жағдай жа­сау. Ал ол үшін Ұлттық қорға ақшаның же­­дел қайтарылуын қамтамасыз ету ке­рек.

Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қаңтарда өзінің Қазақстан халқына жол­да­­уында Ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдаланудың жаңа тұжы­рым­да­масын әзірлеу міндетін қойған еді. Онда екі мақсат белгіленген: Ұлттық қордың активтері 2020 жылға қарай 90 млрд долларға дейін өсуі тиіс, бұл ІЖӨ 30 па­йызын құрайды және осы онжылдықтың со­ңында бюджеттің мұнайлық емес тап­шылығы ІЖӨ-нің 3 пайызынан аспауы ке­рек.
Нақ осы екі негізгі қағида бойынша жыл сайын бюджетке бағытталынатын (Ұлт­тық қорға залал келтірмей) қа­ра­жат­тың көлемі анықталады. «Мұнайлық емес тапшылық» секілді өзгерістер енгізу арқылы елдің фискалдық саясаты өзгереді. Мұнайлық емес тапшылық де­геніміз – бұл мұнайдың табысын есепке ал­мағандағы табыс, демек, мұнайдан тыс сектордан түсетін табыс.
Фискалдық саясаттағы «мұнайлық емес тапшылықты» азайтуға бағытталған бұл ниет мемлекеттің мұнайсыз өміру сүруін қамтамасыз етеді. Демек, мұ­най­дың табысына қол жайып отырмай-ақ, өзге салаларды дамытуға мүмкіндік бе­ріледі.

Институционалдық фактор
Институционалдық фактор туралы айт­сақ, мұнай кірістері, көбінесе саяси спек­у­ля­цияның нысанасына айналып отырады. Бірақ Норвегияда мемлекеттік басқару үлгісі конституциялық монархия болуы өздері ұстанған экономикалық сая­саттың жалғасуына мүмкіндік бергенін ескерсек, Қа­зақстанда экономикалық саясаттың жал­ғасуына президенттік басқару үлгісі ық­пал етеді. Алайда бұл арада елде тек пре­зиденттік басқарудың болғаны ғана емес, сонымен бірге, мемлекетті жай пре­зи­дент емес, ұлт көшбасшысының бас­қа­руы да маңызды рөл ойнайды.
Тарихи тәжірибеге қарасақ, қандай да бір экономикалық саясаттың сәтті немесе сәтсіз болуы мемлекеттің саяси көш­бас­шы­сы­­ның тұлғалық қасиетіне байланысты. Се­­­бебі ол қоғамды тұрақтандырып, эли­та­ны қалыптастырып, ұлтты біріктіріп, ел­дегі бар ресурстарды жұмылдыру ар­қы­лы мем­лекеттегі қозғалысты қамтамасыз етіп, эко­номикалық дамудың қандай да бір үл­гі­сінің табысты болуын айқындайды. Елдің ұзақ мерзімді даму бағытын ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан 2030» стра­те­гиясында белгіледі. Мақсаттар мен жүзеге асы­рылуы тиіс іс-шаралардан тұратын бұл эко­номикалық даму стратегиясы табысқа же­туге әзірше толық кепілдік бермейді, ол үшін осы экономикалық саясатты әлі де жал­ғастыра түсу керек. Ал ұлт көшбасшысы осы саясаттың жалғасуын қамтамасыз ете алады.
Индустриалдық фактор
Мұнай-газ секторы Қазақстан эко­но­ми­­­касының дамуында екі міндетті шешуді қам­тамасыз етуге тиіс, бірақ бір қарағанда, бұл екі мақсат бір-біріне қайшы келетіндей бо­лып көрінуі де мүмкін. Бір жағынан, мұ­най-газ өнеркәсібі алдағы онжылдықта (мүм­кін алдағы жиырма жылда) ұлттық эко­номиканың негізгі өзегі, экономикалық да­мудың локомотиві болып қала береді. Сон­дықтан мемлекет мұнай өндірудің кө­ле­мін арттыруға, мұнай-газ өнеркәсібін елі­міздің экономикасында жетекші по­зи­ция­ны иеленетін жоғары технологиялы сек­­торға айналдыруға күш-жігерін бағ­ыт­тай­тын болады. Елдің ІЖӨ-де мұнай-газ өнер­кәсібінің үлесі ұлғая түспек және тиі­сін­ше өңдеу өнеркәсібінің үлесі төмендейді, алайда бұл процестен бәрібір өтуіміз керек.
Дәл осындай құрылымдық өзгерістердің біз салыстырып отырған Норвегияның да басынан өткенін ескерген жөн. 1970 жылы Норвегияның экономикасында мұнай-газ өнер­кәсібінің еш үлесі болмаған, ал 10 жыл­дан кейін бұл саланың үлесі 13,4 па­йызға артты, ал былтыр 26,1 пайызды құ­ра­­ды. Өңдеу өнеркәсібінің үлесі 30 жыл ішін­де (1970-2000 жж.) екі есеге азай­ған.
Екінші жағынан, нақ осы мұнай-газ сек­торы әртараптандыру саясатының ті­регіне ай­­налуға тиіс. Экономиканы әр­та­ра­п­тан­ды­руды мұнай-газ секторынсыз жасай ал­маймыз.
Міне, дәл осы тұрғыда Норвегияның тәжірибесін қарастырсақ: мұнай-газ сек­то­рын дамытып, оны алдыңғы по­зи­ция­ларға шы­ғаруға «Статойл» ұлттық компаниясы негізгі рөл атқарған. Норвегия үкіметі оны 1972 жылы құрды. Ал оған дейін мұнайды бар­лау және өндіру жөніндегі негізгі жұ­мысты «Норск Хидро» (Norsk Hydro) ком­па­ниясы жүргізген еді, 1905 жылы құ­рыл­ған ол компания мұнай-газ секторында бір­неше француз ком­па­нияларымен Сол­түстік теңізден мұнай мен газ іздеу үшін бі­рі­гіп, 1965 жылдан бастап жұмыс істей бас­тады. Осы үшін «Петронорд» (Petronord) бір­лескен кәсіпорны құрылған. Ал «Хай­дро­ның» ондағы үлесі 20 пайыз ғана еді. Нор­вегияның мұнай секторын барлау үшін ше­телдік компаниялар көптеп жұ­мыл­ды­рылды. Мысалы, Солтүстік теңіз­дегі бір­інші кен орнын 1966 жылы Phillips ком­паниясы ашқан. Норвегиялық мұнай ин­дустриясын құру идеясы пайда бол­ған­нан кейін ғана «Статойл» ком­пан­ия­сы­ның негізі қаланды. 2001 жылдың мау­сы­мында компания ашық акционерлік қоғам атанып, ішінара же­кешелендірілсе, 2007 жылы «Статойл» мен «Хайдро» мұнай бизнесі бірікті. Нор­ве­гия Үкіметіне «Статойл» мен «Хайдро» ак­цияларының бақылау пакеттері тиесілі еді, енді ол «СтатойлХайдро» жаңа ұйы­мы­ның 62,5 пайыз иесі атанды. 2009 жыл­ғы мамырда компания «Статойл» деген ата­уын кері қайтарды.

2009 жылы «Статойл» бүкіл әлемдік мұ­­най компаниялар арасында ауқымы бойынша 36-шы орынды ала отырып, табысы жөнінен әлемдік мұнай-газ компаниялар арасында 13-ші орынға табан тіреді. Компанияның негізгі ак­цио­нері мемлекет: ол компания ак­ция­лардың 67 пайызын иеленіп отыр. Қа­зіргі «Статойлға» кіретін ком­па­ния­лар тобында 23 елде 18 мың адам жұ­мыс істейді. Бірақ «Ста­тойл­дың» не­гіз­гі жұмысы норвегиялық кон­ти­нент­тің шельфінде.

1972 жылы «Статойл» ұлттық мұнай компаниясы құрылғаннан кейін мұнай-газ саласындағы мемлекеттік бас­қа­рудың жүйесі құрылды. Оның құрамына «Статойл», Мұнай және энергетика ми­нистрлігі (мемлекеттік саясатты жүр­гізуші), Норвегия мұнай директораты (мұнай компанияларының үстінен әкім­шілік, қаржылық және техникалық ба­қы­лауды және өндірістік процестерді жү­зеге асырушы) кірген. Норвегияның Мұ­най және энергетика министрлігі са­ланы басқарумен айналыспайды, ол са­л­аның дамуының негізгі бағыттарын қарастырып, реттеп отырады, мұнай және газ қорларының геологиялық барлау мен әзірлеу барысын әкімшілік және қаржылық бақылауды ұйым­дас­тыру жауапкершілігін мойнына алады. Өндірістік және қаржылық бақылауды үйлестіруші функциясына ие Норвегия мұнай директораты мұнай-газ сервистік индустриясын құру, қосылған құн тіз­бек­терін қалыптастыру, жергілікті қам­ту­ды ұлғайту саясатын іске асыру ар­қы­лы елдің мұнай-газ саласы мен қалған эко­номикасы арасында орнықты бай­ла­ныстарды қалыптастыруға міндетті. Осын­дай үш жақты өзара іс-қимыл шең­­берінде «Статойл» компаниясына қыз­мет көрсететін инновациялар ағыны ұйым­дастырылып, өңдеуші өнеркәсіп пен ғылым арасында, «Статойл» мен ірі ком­паниялар арасында қарым-қатынас арналары мен тетіктері қалыптасып, ор­та және шағын компанияларға ин­но­ва­циялар бағыттала бастады.
Мұнай-газ секторын мемлекеттік бас­қарудың осындай жүйесін қолдана отырып, Нор­вегия қарама-қайшылықты бағыттарға қарамастан, елеулі табыстарға қол жеткізе алды. Мәселен, бәсекеге қабілетті мұнай-газ саласын құрды және елдің мұнайлы емес экономикасын да­мытты, экономика­ны жаң­ғыртты. Стра­те­гиялық маңызы бар са­лалық про­бле­мал­арды кешенді шеше оты­рып, біржақты ғана жүргізілетін ведом­ство­лық тәсілдерден құтылды. Норвегияның ре­сурстық саясаты мемлекеттік басқарудың бар­лық деңгей­лерінде өте мұқият пы­сық­та­лып, іс жүзінде елдің күллі зияткерлік әлеуеті маңызды мемлекеттік шешімдердің әзірленуіне қа­тысты. Мысалы, Норвегияның нақ осы мұнай өнеркәсібі – кеме жасау мен мұнай химиясы сияқты экономиканың ара­лас салаларының өнеркәсіптік өндірісін да­мытуға әсер етті. 70-жылдардың орта­сы­нан бастап, Норвегияның көптеген компа­н­ия­лары әртүрлі арнайы теңіз жаб­дығын шығара отырып, мұнай өндіру мен оны қайта өңдеу объектілеріне қызмет көр­сетіп, жұмыс істей бастады. Егер 1975 жы­лы арнайы теңіз жабдықтарындағы Нор­вегия компанияларының үлесі 28 пайызды құраса, 1982 жылы – 55, ал 2000 жылдан бастап 80 пайыздан асты. Қазір Норвегия – теңіз мұнайы және газ кен орын­дарын барлауға және игеруге арналған тех­ни­каның, технологияның және қызметтердің әлем бойынша ірі экспорт­таушысы.
Қазақстанның мүмкіндіктері
Мұнайды тереңдетіп қайта өңдеу, осы саладағы өндірістерді дамыту және жоғары қосылған құны бар өнім алу арқылы Қазақстан дайын өнімдер мен синтетикалық материалдардың көптеген түрлерін өндіруді қоса алса, мұнай химиясы бойын­ша әлемнің жетекші елдерінің біріне айнала алады. Мұнымен қатар, дәстүрлі секторлар мен экономиканың өзге салалары ара­сын­дағы тұрақты байланыстарды қам­тамасыз ету үшін жұмыс істеу қажет. Бастапқыда мұ­най-газ секторына сервистік қызмет көрсету ар­қылы дамитын бірқатар жаңа салаларды қалыптастыра аламыз. Бұл шикізат са­ласындағы кәсіпорындардың айналасында ша­ғын және орта бизнес кластерлерін құру үшін қолайлы жағдай туғызуға көм­ек­те­седі.
Қазақстан осы бағытта жылжи бастады. Осы жылы ҚР Президенті бекіткен Үдемелі индустриалдық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы (ҮИИД МБ) диверсификация мен модернизация саясатының негізгі стратегиялық бағыты ретінде дәстүрлі салаларға басымдық берді. Мәселен, ҮИИД МБ жалпы сомасы 43 млрд доллардан астам жобалардың 13 млрд доллары мұнай-газ өнеркәсібіне, 10 миллиардтан астамы – көлік пен ком­му­ник­а­ция­ларға, 8 миллиардқа жуығы – тау-кен ме­тал­лур­гия саласына, 7 млрд – энергетикаға жә­не 2 миллиардқа жуығы химия өнеркәсібіне келеді. Осы жылдың наурызында мемлекет басшысы Мұнай және газ министрлігін құр­ған еді, осы шешім «ҚазМұнайГазға» (ҚМГ) оның жұмысына тән емес мем­ле­кеттік функ­ция­ла­рынан құтылып, ком­мер­циялық қыз­мет­ке кірісуіне мүмкіндік берді. Функ­цияларды осы­лай бөлу ҚМГ-ні ком­мер­циялық ком­пания ретінде дамытуға үл­к­ен әрі ауқымды мүм­кіндік туғызады. «Қа­зМұнайГаз» мұнай және газды барлау, өндіру және тасымал­даумен айналысатын нарық ойыншысы. Ірі шетелдік мұнай-газ компанияларының да мұнай-газ барлау, өндіру, тасымалдаумен айналысатыны белгілі. Тиімді әрі ғаламдық бәсекеге қа­бі­лет­ті ұлттық мұнай компаниясы – бұл мем­лекет құрушы мәнге ие бағалы активтердің бі­рі. Бірақ актив тек бұл мақсат үшін құнды емес. «ҚазМұнайГаз» ұлттық экономиканың барлық құрылымын жаң­ғыр­туға қатыса алады.

Табар пайдасын барынша арттыруды көз­дейтін компанияға Үкіметтің әр­та­раптандыру және модернизация жө­нін­дегі жоспары кедергі келтірмеуі үшін не істеуге болады? Мұндай жағ­дай­да: «ҚазМұнайГаз» компаниясының ком­мерциялық қызметі мен мұнай-газ саласын, әртараптандыру мен модер­ни­зациялаудың мемлекеттік саясатының стратегиялық дамуын үй­лестіру керек. «Самұрық-Қазына» басқарушы холдингі – барлық тараптардың мүдделерін ескере отырып, осындай үйлестірумен айналыса алар еді. «Самұрық-Қазына» қорында оған тиісті механизмдер мен құралдар бар. «Самұрық-Қазына» қоры ұлттық компаниялардағы қазақстандық үлесті арттырудағы бірыңғай саясатын жүргізу арқылы мұнай-газ секторына бағытталған отандық тауарлар мен қызметтердің жүйелі біріктірушісі бола алады. Өйткені Қазақстанда «Қаз­Мұ­найГазға» теңесетін осындай функцияны өзіне алуға қабілетті ірі өңдеуші өнер­кәсіп кәсіпорны жоқ. Ал қосылған құн­ның тізбектерін қалыптастырумен даму институттары айналыса алар еді. Әрі «Самұрық-Қазына» қоры даму инс­ти­тут­тары арқылы мұнай-газ секторында ғана емес, сонымен бірге ұлттық ком­паниялар жұмыс істейтін экономиканың қалған секторларында да қосылған құнның осындай тіз­бек­те­рін құра алады. «Самұрық-Қазынаның» қо­ры мұнай-газ сервистік индустриясын құру, қосылған құнның тізбектерін қалыптастыру, қа­зақ­стандық қамтуды ұлғайту үшін жауап беретін үйлестіруші орган болуға мүм­кін­діктері бар. Тұтас­тай алғанда, біз са­лалық министрліктер барлық саланың да­му стратегиясын әзірлеуге жауапты бо­­ла­тын­дай, ұлттық компаниялар өз­дерінің корпоративтік даму стра­те­гиясын әзірлейтіндей, ал «Самұрық-Қа­зына» бас­қарушы холдингі ҚР үкіметінің жалпы ин­­дус­триал­дық саясатындағы ұлттық ком­­паниялардың жоспарларын са­ла­ара­лық үй­лестіру мен біріктіретіндей кон­­­фи­гу­ра­цияға келуіміз керек деп ой­лаймын.