Бөкей ордасы қашан толық зерттеледі?

Қазақ пен орыстың арасына достықтың ізін салған, Қазақ елін Еуразия елі атандырған Бөкей ханның екі ел шекарасының тыныштығын күзетіп жатқанына екі ғасырға жуық уақыт болды. Астрахань қаласы жанындағы елеусіз қалған бейіт басына биыл ғана кесене орнатылды. Осыған дейін ханның саяси өмірі зерттелмегені, Бөкей ханның еліне жасаған еңбегі ұмыт болғаны рас.

Осыдан 210 жыл бұрын иен да­ла­дағы құмды жерге Бөкей хан ел қо­ныстандырды. Патшалықтың иелі­гін­дегі Жайықтың оң жағасын мекен­деген бүгінгі ұлан-ғайыр батыс өңірді Бөкей хан заңдастырды деп сеніммен айтуға болады. Бөкей сұлтан Ресейдің Павел біріншісінен 1801 жылы 11 наурызда рұқсат алады. Дәл сол күні рұқсат берілмесе, тарихтың қалай өрбитіні бізге беймәлім еді. Өйткені 12 наурызда бірінші Павел қастан­дық­пен өлтіріледі. 5 мың түтінмен На­рын құмынан Торғын өзеніне, өзі жерленген Астрахань облысына дейінгі кең далаға иелік етуі, құмды жерге Хан сарайының іргесін қалауы Бөкей ханның көреген дипломатия­сының арқасы болса керек. Бөкей құрған хандықты Шыңғыс хан мем­лекеттік құрылымы үлгісінің соңғы қол­таңбасы деп те атап жүр тарих­шы­лар. 46 жыл өмір сүрген Бөкей хандығы – Еділ-Жайық қазақтарының соң­ғы хандығы. Бөкей хандығының құ­ры­луын әркім әрқалай бағам­дай­ды. Бірі Сырым батыр көтерілісінің жемісі десе, енді бірі Бөкейдің таққа таластығының көрінісі деп болжайды. Бөкей хандығына байланысты бол­жам­дардың ішінде оның сенімді серігі саналған Сейіт бабаның есімі аз аталмайды. Бөкей ханның жер­ленген жері де – Сейіт баба жатқан то­пы­рақтың қасында. Білетіндер Бө­кей­дің өсиеті бойынша оны жол­да­сының жанына жерлеген екен дейді. Жа­йық­тың жағасында 15 жыл Ішкі Орданы басқарған Б­ө­кей сұлтанды хан етіп көтерген Хан то­ғайы деп аталатын жер бар. Елі ескеріп, ұр­па­ғы біліп жүретіндей сол жерге бел­гі орнатылса деген ой тастау ғой біздікі.         
Тұңғыштардың ордасы деген атқа әбден лайық Бөкей Ордасы. Сұрапыл со­ғыстан, бай езгісінен, шапқыншылықтан шаршаған халқына өркениеттің, білімнің, медици­наның қазығын қақты Бөкейдің ұлы – Жәңгір. Бөкейдің заңды мұрагері, әкесінің стратегиясын жалғастырушы Жәң­гір ханның есімі тарихта «тұңғыш» сөзімен егіз іспетті. «Тұңғыш» деген сөзімізге тұз­дық ретінде айтар болсақ, тұңғыш білім ор­дасы, қыздар училищесі, тұңғыш мұра­жай ісі, тұңғыш қа­зы­налық мекеме (банк қызметін атқарған), тұңғыш ветеринарлық бөлім, тұңғыш бас­пахана, тұңғыш дәріхана...
Жәңгір мектебі – қазақ еліндегі еуро­паша білімнің бастауы, «қара шаңырағы». Жәңгір жаңашыл хан, өркениет, білімнің іргетасын қалаушы ретінде ел жадында. Бөкей Ордасының басқа ауылдық аймақтарында да бірсыныптық мектептер ашылып, үлкен білім беру орталығына айналды. 40 жыл ел басқарған Мақаш әкім, ғалым-этнограф Мұхамед-Салық Бабажанов – бұл мектептің Ресейде білім алған алғашқы қарлығаштары.

Еліміздің ең шалғай аймағы Орда ауылына барсаңыз сол ескі үйлер, көне ғимараттар ХІХ ғасырдың жәдігеріндей. Керек десеңіз, Орда ауылы мұражай-қалаға сұранып тұрғандай. Әр көшесінде тарихтың ізі сайрап жатыр. Ауылдың кере­меті саналатын Бөкей Ордасы тарихи мұра­жай кешеніндегі ғимараттардың әрбірінің тарихы бар. Жәңгір салдырған хан ордасы сол кездегі хан дәуірінен сыр шертеді. Бір ауланың ішіндегі Жәңгір жинаған бабалар қару-жарағынан құрал­ған «қару-жарақ палатасы» да бар мұнда. Бұл – қазақ елінің алғашқы мұражай ісінің бастамасы. Қалпына келтірілген хан мешіті, қазыналық үйі мұражай кешенінің тарихи нысандары. Ханның жеке дәрігері Сер­гачев­тің үйі – мұражай кешенінің әкімшілік қызметін атқарады. Халыққа білім беру музейі де – құнды жәдігерлердің бірі. Мұражайға айналған «Қыздар учили­щесінде» Бөкей Ордасы білім беру жүйесі­не қатысты деректер топтастырылған. Тари­хи маңызы зор ғимараттардың төртеуі ғана мұражайға айналған. Бұл қатарға қосылудан үміткер көненің көзі мол. Қазақ жеріндегі алғашқы баспахана жөндеуден өтіп жатыр. Алаш қайраткері Сейітқали Меңдешевтің үйі де бұл қатарда. Дәріхана ғимаратының да мұражайға айналғанын көрер күн алыс емес шығар. Бөкей Орда­сындағы мұражай кешенінің аяқтан тұруы­на атсалысқандардың басында А.Ах­метжан­­ов тұр. Ш.Сиранов, Т.Махимов, Ғ.Те­мір­бо­латұлы сынды басшылар игі бастаманы жалғастыруда ерен еңбектері­мен ерекшеленді.
Нұржан Төлепов, Жәңгір хан атындағы Тарихи-этнографиялық мұражайдың меңгерушісі:
– Бөкей ханның да өмірін зерттеуге енді кірісіп жатқанымыз рас. Бөкей ханға қа­тысты деректерді Орынбор, Қазан, Астра­хань мұрағаттарынан тарихи кітап­тар­дың көшірмелерін әкеліп жатырмыз. Мәселен, біз Қазан қаласы мұрағатынан Бө­кей хан­ды­ғы қазақтарының мақалдары мен ертегі­ле­рін әкеліп, ғалымдарға ұсынып жатыр­мыз.
Бөкей хандығының құрылуына Сырым ба­баның байланысы барын бірі білсе, бірі біле бермейді. Сырым баба Бөкей сұлтанды қол­дап, Хиуаға кетті деген деректер бар. Бұл жер­де өз бағасын алмаған ақтаңдақтар көп.
Бөкей хан қазаққа қандай жақсылық берді дегенде алдымен айтарымыз: қазақтың жері кеңейді. Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау облыстары болатын осы Бөкей хандығына қараған. Қазір нарық заманында Жәңгірді қалай сынаса да, бірде-бір бастамасын жойып тастаған жоқ­пыз. Әлеуметтік салада құрылған жоспар­ла­рын, өркениет тұрғысынан халыққа керек реформаларды дамытып келеміз.
Жәнібек Исмурзин, М. Өтемісов атындағы Мемлекеттік университеттің аға оқытушысы, тарихшы:
– Кеңестік тарихнамада Бөкейдің саяси өмірі, қызметі зерттеуден тыс қалды. Зерттеушілердің пікіріне сүйенетін болсақ, Бөкей хандығының құрылуы Сырым Датұлы қозғалысымен байланысты: кіші жүздегі саяси шиеленіс; әлеуметтік экономикалық жағдай; Бөкейдің билікке ұмтылысы. Шөке Нұралыұлы мынадай бір жақсы дерек келтіреді. Жайықтың сол жағалауына өтуін қолдаған екі адам болған. Бірі – Шығай сұлтан, бірі – Сырым батыр. Хан өмірін, саяси қызметін мұрағат құжаттарымен айқындап, Ресей федерациясымен байланысып, Орын­бор, Астрахань құжаттарын жинақ ретін­де жарық көрсету қажет. Жанымызға бататыны, әлі күнге дейін Бөкей хан туралы монография жарық көрмеді. Бөкей сұлтан бодандық санадан арылып, жерімізді ұлғай­туға күш салып, хандық билікті жан­дан­дырғысы келді. Қалай десек те біз осы­нау тұлғаны тарихтан бөліп қарай алмай­мыз.