Әуезов туралы деректерді жинауға бүкіл қазақ атсалысуы керек

Зифа-Алуа ӘУЕЗОВА, мәдениеттанушы:
Ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің немересі, шығыстанушы ғалым, Орталық Азияның интеллектуалды тарихы жөніндегі ең ірі мамандардың бірі Зифа-Алуа Әуезова Голландияның Хертоген Бос қаласында тұрады. Амстердам университетінің Еуропа оқулары институтында ғылыми жұмыспен айналысады. Біз асылдың сынығы  Зифа-Алуа Мұратқызымен ғаламтор арқылы тілдесіп, бірнеше сауалымызға жауап алдық.

– Атаңыз  Мұхтар Әуезов ұлы Мұ­рат­тың қытайтану саласына маман­дан­ғанына ықыласты болған екен. Реттік саны бойынша №3 Әуезованы Шығыс әлемі несімен қызықтырды?
– Орта мектепті 16 жаста бітірдім. Мек­тепте мені гуманитарлық ғылымдардан гөрі физика, химия, математика секілді түсінікті, нақты салалар анағұрлым қызық­ты­ратын. Соған орай математика мен физикаға жан-жақты дайындалып, осы сала бойынша Мәскеудің жо­ғары оқу орындарының біріне түспек ойым бар еді. Бірақ бітіру емтиханы кезінде әкем екеуміз ұзақ сөй­лестік. Ол кісі маған отба­сылық дәстүрдің жібін үзбей, шығыс­тану ғылы­мын таңдауыма кеңес берді. Нәтижесінде Ленинград мемлекеттік университеті шығыстану факультетіне қабылдандым. Араб әлемі, араб  және қазақ мәдениеті арасындағы байланыс, қазақ мәдениетінің әлемдік өркениетпен интеграциялануы, бұл үрдістің бүгін немесе кеше емес, сонау орта ғасырларда басталуы жүрегіме  экзи­стенциалды оптимизм ұялатты. Осы тақы­рып­ты тереңдеп зерттеуге ден қойдым. Бұл шешімімді ұстаздарым да қуана қолдады. Көмектесті.
– Ленинград университетінде 1930-1940 жылдары атаңыз Мұхтар Әуезов оқыған.  Сіз атаңызбен мистикалық байланысты сезе алдыңыз ба?
– Шығыстану факультетінің қабырға­сында Мұхтар Әуезовтің суреті ілулі тұр. Ұстаздарым Әуезовтің немересі екенімді білді.  Мен мистикаға бейім емеспін. Ле­нинг­рад мемлекеттік университеті мен үшін өмір мектебі болды. Тілдер мен әде­биет­тер­ді зерттеу, ешқандай бұрма­лау­шы­лық­қа және идеологиялық ықпалға түспеген, тарихи оқиғалар­дан шынайы хабар бере­тін ежелгі деректермен танысу, олар­дың терең иірімдеріне бойлау айрық­ша ұнады.
– Қазақтар мен Орталық Азияға көршілес халықтардың өткені кеңестік тарих пен әдебиеттерде қандай тұжы­рымдарға сүйеніп қалып­тасты деген сұраққа жауап таба алдыңыз ба?  Ол туралы шетел мұражайларында сақ­талып қалған деректер не дейді?
– Меніңше, оған толыққанды жауап беру қиын. Себебі ХХ ғасыр қатал  һәм орта­лық­тандырылған цензураның құр­сауында болды: одан әдебиет те, тарих та, саясат та азат бола алмады. Тіпті   балалар әдебиеті идеологиялық қару  көзіне айнал­ды. Біз бұл салада күні бүгінге дейін өзі­мізді-өзіміз іздеп жүрген сияқтымыз. Та­рих­қа идеология ықпал ете алмайды. Интеллектуалды тарихымызды түбірімен қайта жазатын кез келді. Қазақтар мен Орталық Азияға көршілес халықтардың өткені кеңестік тарих пен әдебиеттерде қан­дай тұжырымдарға сүйеніп қалып­тас­ты, қандай тақырыптар мен қадамдар жаңа идеологиялық құрылымдарға сәй­кес, жарамсыз болып саналды және ығыс­тырылған материалдардың орнын нелер толықтырды деген сауалдарға жауап іздеп жүрмін.
– Мұхтар Әуезов қоры «Беймәлім Әуезов» деген жоба бойынша жазу­шының шығармашылығына қатысты Ресей мұрағаттарынан жаңа деректер тапты. Ал қазір ұлы жазушының 1937-1949 жылға дейінгі өмірі туралы деректер толыққанды емес. Мысалы, «Жапония сапары туралы қолжазбасы жоғалып кеткен» дегенді атаңыздың көзін көрген замандастары күні кешеге дейін айтып келді. Аталмыш жобаның іздеу-зерттеу  жұмыстарында сіздің қолтаңбаңыз бар ма?
– Рас,  атамыз Мұхтар Әуезовтің Жапо­ния сапары жайлы көп естимін. Бірақ қол­да нақты дерек болмағандықтан, ашып ай­та алмаймын. «Беймәлім Әуезов» жоба­сы енді ғана басталды. Әуезов туралы деректерді жинау, жұрт назарына ұсыну – оның ұрпақтарының ғана міндеті емес, оған бүкіл қазақ атсалысуы керек. Себебі Әуезовтің тағдыры – 1940-1950 жылдар­дағы бүкіл қазақтың тағдыры. Оны бір-бірінен бөліп қарауға болмайды.
Жақында оның Жапония сапары кезін­де студенттермен кездескенде Қазақ­стан­дағы жарылыстар жайлы айтқанын айғақ­тай­тын деректер табылды. Сол сияқ­ты Мәс­кеуде  жүрген кезі туралы қызықты дерек­тер де Әуезов қорына тапсырылды. Мен 1920-40-50 жылдары жарияланған мақалаларды зерттеп, зерделеп: «Ұлттық жадымызды қай уақытта жоғалтып алдық, Алаш арыстарының идеялары неге жал­ғасын таппады, неге үзіліп қалды?» деген сұрақтарға жауап іздеп жүрмін. Мені қазір мазалап жүргені – осы мәселелер, рухани тарихымыздың ақтандақ тұстары.
– Жолдасыңыз Роберт қазақша жақсы сөйлейді екен. Қазақ тілін қалай үйренді?
– Біз 1995 жылы Голландияда үйленген соң, Қазақстанға барып тұрдық. 1999 жылдан бастап, көбінде Голландияда бол­дым. Арасында үш жыл Қазақстанда тұр­дық. Содан кейін ЮСАИД-те жұмыс істе­дім. АҚШ елшілігінде техникалық көмекші болып, үш жыл жоба менеджері болдым. Қазақстан мен Орталық Азиядан Амери­каға білім беру саласында қысқа мерзімге ма­ман­дар жіберумен айналыстым. Жолда­сым сол кезде қазақша үйренді. Ол да –шығыстанушы. Балаларымыз қазақ мек­те­біне барды.
– Еуропада жүрген жиендеріміз қазір немен айналысады? Елге келіп тұрасыздар ма?
– Өзімді де, балаларымды да  туған та­мырым – елімнен   бөле-жара қарай ал­май­мын. Бөрілі – киелі бесігіміз. Қазақтың, түркі жұртының Мұхтарының кіндік қаны тамған жер. 2009 жылы әкем Мұрат, жолдасым Роберт және балаларымыз, Ләйлә апамыздың ұлы Диар – бәріміз Жидебайда, Ақшоқыда, Кеңгірбай бидің басында, Бөріліде, Сырт Қасқабұлақта болдық. Жидебайда балаларым Абай, Шәкәрім өлеңдерін жатқа оқыды. Абай ау­данындағы тарихи ескерткіштерді арала­дық. Абай мен Мұхтар еліне жыл сайын баруды отбасылық дәстүрімізге айнал­дырғанбыз. Қазір Жәми мен Нәзір мектеп­те оқиды. Роттердам университетінің заң факультетін, магистратурасын аяқтаған Жәнел қазақтың әндерін тәп-тәуір орын­дай­ды.
– Әңгімеңізге рақмет.