Белгілі қаламгер Нәбиден Әбутәлиев (1928-2010 жж.) есімі көзі қарақты оқырман қауымға жақсы таныс. Ол соңына оқырман қауым сүйсіне оқитын көптеген мәнді де, мағыналы шығармалар қалдырды. Олардың қатарында «Наркескен» романы, «Қайран, Нарын», «Өттің, дүние» повестері және басқа да туындылары бар. Жазушы Э.Хемингуэйдің «Климанджаро – қарлы тау», «Мереке қызық мол жылдар» шығармаларын, орыс жазушысы С.Сартаковтың «Тау самалы» деген атпен бірнеше повестерін, моңғол жазушысы К.Чойндонның «Ұлы Гобиде» повесін қазақ тілінде сөйлетті. Біз төменде Н.Әбутәлиевтің кезінде халқымыздың қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлы туралы жазған естелігін оқырман назарына ұсынып отырмыз. Оны редакциямызға қаламгердің зайыбы Күлдария Қанаева табыс етті.
«Қорқақтар батырлардан көп»
Баукеңнің үйіндеміз. Үстіне қазақтың оқалы көк-мақпал шапанын киген батыр ағамыз жайланып отырып, ұзындығы кере қарыс ақ мүштігін аузына жақындатты да, темекі түтінін бұрқыратып, сөзін одан әрі жалғады. Біз отырған бөлмеге полковниктің жұбайы Ғайникамал Бекбайқызы Баубекова кірді. Баукең жұбайын Кәмаш деп атап кеткен. Сұңғақ бойлы, аққұба өңді, кескін-келбеті әдемі кісі. Баукеңмен ең алғаш артистер бригадасымен майданға концерт беруге барғанда 1942 жылы он сегіз жасында танысады. Москва консерваториясын бітірген соң Алматыда актриса болып істеген. Кәмаш тік тұрып қиылып, Баукеңе бірнәрсе айтайын деп айта алмай тұрғандай. Әсте ол Баукеңнің сөзін біреудің бөлгенін жақтырмайтынын жақсы білсе керек, үндемей қайта шығып кетті. Баукең соғыс, әскери қызмет, офицер міндеті, жауынгердің ерлігі хақында айтқанда бос сөз, бояма дерек қоспады.
Болғанын болғандай, көргенін қаз қалпында көз алдыңа мыстан мүсін құя салғандай етіп, нақтап көкейге қондыра айтады. Сол шақта тыңдай біліп, құйып алатындай құйма құлағың, шыдай алатын төзімің болсын.
– Естеріңде болсын, – деді ол, қарсы алдындағы Мекемтас Мырзахметов (ғылым кандидаты) екеумізге қарап, – соғыстың аты соғыс, онда қорқақ та, батыр да тез танылады. Мен психологпын, «алып кел» мен «айдап келдің» командирі емеспін. Сондықтан солдаттың батылдық, ептілік қасиетін, айтқанды екі етпейтін адалдығын, ар-ожданын, неден болса да тайынбайтын ерлігін тез сеземін. Соғыста өлмейтін, өлімге бетпе-бет келсе де жеңіп шығатын ақын Қасымша айтсақ, «Солдаттың етігіндей жаны сірі» жауынгерлер болады. Бір мысал айтайын.
– Мен жас полковникпін, полктерді аралап жүрмін. Орман шетіндегі түйетайлылау жылғадан өтем дегенде, машинаның артқы дөңгелектері айналмай тұрып қалды. Мен түсіп алға қарасам, бір рота бізге қарай шеру тартып келе жатыр. Аяқ алыстары жақсы екен. Соны күттім. Жаныма жақындағанда, рота командирі: «Смирно!» деп айқайлап, саптағылардың бәрінің беттерін маған қаратты.
Менің назарымды аударған – өтіп бара жатқан лектегі бір жауынгердің оң көкірек тұсындағы кереқарыс қызыл белгілер болды. Сол жауынгерді шақыртып алып: – Әй, мынауың не? – дедім әлгі қызыл белгіні көрсетіп.
– Тән жарақаты ғой әншейін, жаным сау, тамақтан қалғаным жоқ, – деді ол.
– Мынауың рас болса, «әншейін» емес, көп мыжымай тұр, – дедім мен оған қатуланып.
Оған өз ротасына кетуге рұқсат еттім. Кешкісін блиндажға қайта шақыртып сөйлестім. Соғыста бұл сирек кездеседі. Бір бойында он алты жарақаты бар. Оның алтауы ауыр. Сонда да «жаным сау» деп қақсап тұр. Дәрігерлерге тексертіп көріп ем, бәрі де рас болды. Әлгі жауынгерге:
– Өліммен он алты рет белдескен екенсің, мен сені он жетінші рет, өлімге жібере алмаймын.
Бір жауынгер сендей-ақ шайқассын, – дедім.
– Жолдас полковник, – деді ол тілін орысшаға келтіре алмай бұрып.
– Айта бер, – дедім мен.
– Менің өлімнен қорықпайтын әдетім бар. Соғыста қорқақтар тез өледі. Мен өлмеймін. адай Сүйінғара батырдың тұқымымын. Алғы шепке жіберіңіз. Соғыста жүріп соғыспау, мен үшін қайта сол өлім, «ерді намыс өлтіреді» деген, деп жік-жапар болды әлгі.
Маған оның батылдығы ұнап, үндемей қалдым.
Ол біздің дивизияда біраз болды. Соғыста бүркіттей өжет, намысы күшті, тәуекелшіл солдат болады. Ол дұшпанның қаптаған қалың қолын көрмейді, оқ ысқырығын естімейді. Тек қолындағы қаруына мықты боп жауды жайрата береді. Атыраулық азамат Әжігерей туралы әңгімесін кең көсіліп айтып келе жатты. Екеуміз де аса сақтықпен одан көзімізді алмай тыңдап отырмыз.
Содан кейін:
– Енді, осыған керісінше бір оқиғаны айтайын, – ол да қажет болар сендерге, – деді.
– Лядова қыстағы үшін қырқыса соғыстық. Генерал Чистяковтың өзі жағдайды әлсін-әлі біліп тұрды. Бір қадам да шегінбедік, адамымыз азайып барады. Сол кезде дивизияға резервтегі бір батальон келді. Жігіттер мықты екен, бәрінің де көздері жайнап тұр. He тапсырсаң да орындауға әзір. Бұларды оң қанаттан шабуылға қосатын болдым.
– Жолдас полковник, сізге біреу жолыққысы келеді, – деді осы сәтте комиссарым.
– Кешкісін келсін, – дедім. Қойын дәптеріме «Батыр бір өледі, қорқақ мың өледі» деген сөзді жазып отыр едім. Еңгезердей біреу кіріп келді блиндажыма. Екі беті қып-қызыл, тырсиып тұр.
Адьютантым Синченкоға – аспазым Жанды шақыр дедім. Ол Файзиев деген өзбек жігіті, Алматыда армияға алынарда таңдап алған адамым еді. Соған тамақ әкел мынаған, – дедім. Ол жүгіріп тамақ әкелді.
Әлгі қомағай екен, тамақты көп жеді, одан кейін шайды да жетерліктей ішті. Тамақ ішіп болған соң, не айтасың, – дедім.
Ол:
– Аға, мен сіздің немере туысыңыз Әбдірәсілмен қиын жағдайда бірге болдым. Ол сізге «көрсең сәлем айт, барып жо- лық» деді.
Осынысы ұнамай, мен қысқарта сөйле, – дедім.
– Асханада кезек күтіп көп тұрамыз, әзер-әзер жеткенде бір ожау сұйық көже құяды. Ол не болады біздерге, ас та болмайды, бойға да жұқпайды. Соны ретке келтіріп, тамағымызды тойғызуға себепкер болсаңыз. Мені сол асхананың айналасына от жағып, отын жаруға орналастырсаңыз, тіпті тәуір болар еді. Ең болмаса тамағым тоқ боп жүреді ғой.
Менің түсім бұзылып кетті. Синченконы қайыра шақырып алдым.
Мынаны батальон командиріне тапсыр, дереу алғы шептің ең қиын жеріне жіберсін, ет, қазы-қарта – бәрі содан табылады. Бұл онда соғыс тамағына тоятын болады, – дедім.
Енді әлгінің өзіне қарап:
– Соғыста туысқандық, жерлестік деген болмайды. Мен дивизия командирімін. Маған дивизиядағы он сегіз мың жауынгердің бәрі бірдей. Бәрі өз туысымдай, сен біздің халықтан шыққан надан екенсің, – дедім.
Ол үн қатпастан сұп-сұр болып кетті. Мен де оған үн қатқан жоқпын. Қиян-қырғын соғыста қорқақтар батырлардан көп болады. Ертеңіне кешкісін Синченко маған: – Кеше сізге келген жауынгер алғы шепте оққа ұшты, – деді.
– Соғыста кім өлмейді, обалы неміс фашизміне, ол өлімге өзін-өзі айдап келді, – дедім мен оған.
Баукең аз үзілістен кейін: – Мен өз өмірімнің жиырма бес жылын армия қатарында өткіздім.
Солдаттармен бір шинельдің астында ұйықтап, олармен бір ыдыстан ас ішкен адаммын. Зуылдаған оқ ішінде, арпалысқа толы жағдайда жүріп кімнің кім екенін, өмірдің не екенін, ерліктің не екенін жақсырақ түсінген адаммын. Сондықтан мен өзім «Ақсайдың алаңғасар құлиы» (өзінің руын айтып отыр) бола тұрсам да, шындықты, шындық болғанда боямасыз шындықты бетке айтқанды ұнатамын, – деп Баукең әңгімесін аяқтады.
"Мен бозармайтын адаммын"
Бір жылы Баукең Мәскеу түбіндегі «Малеевкада» жазушылардың шығармашылық үйінде демалады. Ол Момышұлына өзінің туған Жуалысындай болып кеткен қасиетті жер екен. Орманның іші, орман болғанда ылғи ақ қайың. Ауасы таза, демалып, шығарма жазуға бір жайлы орын. Баукеңнің өз шығармаларының көбі осы «Малеевкада» дүниеге келген.
Екі-үш күн тынығып, ширыққан соң, биллиард бөлмесіне кірсе, екі жазушы ақ шарларды сарт-сұрт ұрып, ойнап жатыр екен. Өзгелері қоштап жамырасады. Біреуі қолапайсыздау шарды жай домалатады, торға түсіре алмайды. Екіншісі қарсыласын жәукемдеп, тасты бірінен соң бірін тоғытып, азайтып барады.
– Еһ, Давид, дұрыс ұрмадың!
– Коля, топтап соқ, иіре соқ, – деген дауыстар.
Давид деп тұрғандары қазаққа ұқсас можантопайлау қара екен. Екіншісі еркін қимылдайды, толық келген жалпақ сары кісі.
Баукең шыдамай кетіп:
– Әй, сенің атыңды Дәуіт деп тегін қоймаған шығар, бұл пайғамбардың аты, жақсы ойна, бала! – дейді әлгі ду-дуға келіп қосылып.
Тасты бірінен соң бірін топытып жалпақ сары жеңіп барады. Баукең «қап» деп Дәуітке бүйрегі бұрып-ақ тұр. Әрі-берідесін бәсеке бітіп, әлгі сары шын-ақ жеңеді. Жеңілген қайтушы еді. Дәуіт көрер көзге кішірейіп, жүні жығылып мұңайыңқылау болып тұрып қалды.
– Әй, сен осы Күгүлдиновсің бе? – Баукең оны өзіне шақырып.
– Иә, – дейді ол. – Сіз кімсіз?
– Айтпаймын, кейін білесің, көкеңнің кім екенін.
– Айтсаңызшы, ұтылып қап ішім күйіп барады.
– Қазақ, қалмақ бір туған, налыма, бала, – дейді Баукең. – Қазір өшіңді алып беремін, ана сарыдан.
– Ойбай, ойнамаңыз. Тағы масқара боламыз. Ол осындағы жазушылардың чемпионы. Бір айдан бері ешкімге дес бермей жеңгізбей тұр.
– Абыржыма, жеңеміз, одан мықтыларың да бас иген, мына көкеңе.
Осы кезде аяғындағы соғыс салған жарасы шаншып, бөксесі көтертпей ақсаңдап жүрген Баукең келіп қолына кийді алғанда әлгі чемпион менсінбеген кейіппен «менімен бәсекеге түсетін сен кім едің» дегендей өркө-кіректеніп, жоғарыдан қарайды.
– Келіңіз, жеңілсем, өз обалым өзіме, мына трубканы беремін, – дейді Баукең темекі толтырған күміс трубкасын көрсетіп (Бұл Кубаға барғанда Баукеңе Фидель Кастро ескерткішке сыйлаған трубка еді).
Биллиард чемпионы трубканы көріп қызығып кетеді де:
– Естідіңіздер ғой, мына кісінің сөзін, жарайды текке көңіліңіз қалып, Давид секілденіп, бозарып кетіп жүрмеңіз, – дейді тұрғандарға естірте.
– Мен бозармайтын адаммын. Неміс Москва түбіндегі Волокалам тас жолына иек артқанда да бозарған емеспін. Өзің бозарып қалма, сары кісінің бозарғаны жаман болады.
Чемпион бұл сөзге мән бермейді де, киді қолына алып тұрып: «Кезек сенікі» дейді.
– Өзің ұр, жеңген мен емес, сен ғой, – дейді Баукең.
Ол «бәрібір жеңемін, шаппай бергін, трубка менікі» дегендей, маңғазданып, кидін әдемі бір дөңгелетіп қойып ұрып қалды. Торға бір шар топ ете түсті.
– Бастамаң тәуір, – деді Баукең.
Кезек өзіне жеткенде ол сәл ойланып, трубкасын сорып, түтінін будақтатып біраз тұрады.
Панфилов ұрыс алдында дәл осылай істейді екен.
Бір сәт туған жері Шақпақ тауының бауырындағы жазықта үйездеп тұрған жылқы үйірі көз алдына келді. Жылқы десе бір түрлі өзінің аруағы қозып кететін. Әсіресе, құлынның кісінеген даусын естісе ғой, шіркін! Биллиард тақтасындағы ақ тастар да бейне сол жылқы сияқты болып көрінді. Қаншырдай қатқан бір ақ байтал шеттеу тұр. Одан қашығырақ екі бие, үш бие қосарлана қалыпты.
Жылқының бәрін үркітуге болмайды, – деп ойлады ол ішінен. Әзірше, маған екеуі жетеді. Анау ақ байталды екі биеге апарып қосамын да қосақтаған қойдай қосарлай жөнелем… Баукең жаратылысында әрі көзмерген, әрі қолмерген еді. Өзі туып-өскен Ақсайда талай аспанда ұшып бара жатқан үйректі көздемей-ақ атып түсіргені бар.
– Иә, сәт, қолдай гөр Дулаттың аруағы!
Сарт еткен дыбыстан жұрт селк ете қалады.
Ақсайдың аспанында бейне шатыр-шұтыр найзағай ойнағандай бірдеме болды. Дәл әлгі ойынан шықты.
Торға екі тас түскен екен. Әлгі екі «биенің» бірі, сонсын оған қосарланған «ақ байтал».
Баукең кий таяғын ұстаған қолын жоғары көтеріп алғанда, тұрған жұрт ду қол соқты. Давид қасына жетіп келіп кидімен бірге құшақтады.
– Асықпа, құттықтауға әлі ерте ағаңды, – деді чемпион Давидтің мұнысын жақтырмай.
– Батыр болсаң үшеу соқ, – деді Бауыржан оған ерегісіп. Әйтпесе, чемпион түгіл маршал болсаң да ойнамаймын.
Әдеттегісінен бәсеңсіп қалған чемпион қарсыласының мысы басты ма, кім білсін, бұл жолы сасыңқырап, шарды асығыс ұрды. Біреуі де торға түспей, тасы айдалаға лағып кетті…
Ендігі кезек Баукеңдікі еді. Жұрт ақсаңдай басқан, жанары өткір, ақ қылаң шашты, мынау қарасұр адамға енді ықыласпен қарады. Ол мұртын бір сипап қойып, алдындағы жаңағы «жылқы үйіріне» бажайлай көз жіберді. Баяғы үйездеп тұрған жылқы жоқ, бәрі кең алқапқа бытырап-бытырап кеткен. Қап, үйірді әлгі сары кісі үркіткен екен ғой… «Айғыры қайда бұл үйірдің» деп ойлады ол. Үйірге сол бас-көз болмаушы ма еді. «Бие – бидің малы, айғыр – ханның малы, кедейге түк те жоқ» деген. Сөйтсе, жалы төгілген бозайғыр дәл өз жағында, үйірдің құбыла жақ шетінде құлағын тігіп тұр екен. «Әр нәрсенің кілті болады, – деді ол естірте даусын шығарып.
– Е, аруақ, мұның да кілті табылды…».
Айғырды биелерге қарай айдаймын, сонда жанасып кетіп көп бие оқыранып қалмайды. Анау бір-бірінің мойнын қасып, айқасып тұрған екі бие, дәу де болса, алдымен солар ереді. Баукең бұл жолы биллиард ойнап жүргелі бергі тәжірибесін бажайлап, көздеп, дәлдеп ұрып еді. Екі бұрыштағы екі торға айырық жасап барып үш тас түседі деп ойламаған болатын. Әлгі кілтін таптым дегені осы екен.
Чемпион келіп Баукеңнің қолын алып:
– Аты-жөніңіз кім, сіздің? – деді.
– Бауыржан Момышұлымын.
Анау аңырап тұрып қалады да:
– Кәдімгі Москваға жауды бір қадам жібермеген Момышұлы ма?
– Иә, сол.
– О, боже, онда сізбен бәсекеге шығып нем бар, мен жазушы Николай Асановпын. Сіз жоқта чемпион атанып едім. Енді ойнамаймын, «Малеевканың» чемпионы бүгіннен бастап сіз боласыз, – деп қолындағы кидін қабырғаға лақтырып жібереді.
– Қазақтар мұндайды «кеме келсе, қайық судан шығады» дейді, – деді Баукең.
– Сіз, Момышұлы екенсіз ғой, – деді Давид келіп.
– Есемді алып бердіңіз, рахмет. Танысқаныма қуаныштымын. Өзіңізге арнап өлең жазамын.
Бір нәрсеге бір нәрсе себепші болады деген, Давид пен Баукең екеуі содан былай достасып кетеді.
Баукең осы жолы «Малеевканың чемпионды жеңген чемпионы» атанып қайтады.
Нәбиден ӘБУТӘЛИЕВ, Ана тілі