Марқұм анам, Құнанбай қажы шөбересі Қапиза Ахметбекқызы Ысқақтегі көзі тірісінде: «Балам, мен фәни дүниеден бақи дүниеге аттанарда дастарқаның жүдемесін, мына сүйікті Күлжікен келінім екеуің, ағайын, жұрт болып дұрыстап шығарып салыңдар. Кейін шамаларың келіп жатса, анда-санда құран бағыштап, естеріңе алуды, қабірімнің басында болып тұруды да ұмытпассыңдар», – деп отыратын...
Анамыздың аманаты бір сәт жадымыздан шыққан емес. Желтоқсан айы. Күн жұма. Ардақты анамның қабірі басында болып, білген аятымды оқып, енді көлікке қарай бет алғанымда жол жиегіне тоқтаған таксиден екі-үш адам түсті.
Орта бойлы, ашаң жүзді, талдырмаш денелі азамат: «Көке, ассалаумағалейкум!» – деп сәлем берді. Қысқа ғана амандық-саулықтан соң, аздап жөн сұрасқандай болдық... Ойымда қалғаны: «Оңтүстік өңірден келіп едік, мен Қайрат деген ұлыңыздың әкесі едім...» «Жаманның ақылы артынан кіреді», – дегендей, сол сәтте бұл сөзге мән бермегеніме өзімді-өзім кінәлай бастадым. Несіне асыға қалдым. Неге дұрыстап жөн сұраспадым екен?. Қайрат, ә, ... Нағыз Қайрат Рысқұлбековтің әкесі болса, онда әбден ұят болды-ау? Япыр-ай, ә... Үйге, дәмге шақыру да менің жөнім еді ғой», – деп іштей күбірлеймін де. Қысқасы, кәдімгідей мазасыздық пайда болды. Желтоқсан көтерілісінің батырлары – Қайрат, Ләззат тәрізді ұлтжанды ұл-қыздарды еске алған сайын менің өкінішім үдей түсті.
Сөйтіп жүрген күндердің бірінде, нақты есімде жоқ, әйтеуір бір шаруамен облыстық прокуратураға бардым. Үшінші қабатқа көтеріле бергенімде, Қайраттың әкесі Рысқұлбеков Ноғайбайдың дәл алдымнан шыға келмесі бар ма?! Ұмытпасам, бұл 1991 жылдың қысы. Және де Қайраттың аты аталып жүргенімен, оның Желтоқсан батыры бола қоймаған кез.
Адасып қала жаздап, Алла табыстырған Ноғайбай бауырыммен үш күндей бірге жүрдім. Бір күн үйде қона жатып, шаңырағымыздың қадірлі мейманы болды. Біраз әңгіме-дүкен құрдық. Басы қаралы, жаны жаралы азаматымның қотырын қаси бермейінші деген ниетпен дастарқан басындағы әңгіме желісін өтіп кеткен қайта құру саясатына, Семей тарихына, Алаш көсемдері, ұлт зиялылары төңірегіне қанша ойыстыруға тырысқаныммен, әке жанын күйзелтіп, жүрегін сыздатқан, жыл аспай жатып шашын ағартқан аяулы да боздақ жан Қайрат Ноғайбайұлын ауызға алмай отыра алмадық.
– «Әке, Мұқағали көкем Абай атамды көп оқыған-ау, ә», – деуші еді құлыным, – деп күрсінеді серіктесім. Енді бірде ұлы Абайдың өлеңдерін оқып отырып: «Абайдай алыбы бар ел ардақты да аруақты ғой деймін», – деп көзіне жас алады қонағым. Моншақтап түскен ыстық жас маған да оңай тимеді. Арасында қонағымды өзімше жұбатқан боламын...
– Байқаймын, Қайратымыздың шамалы ақындығы да болған-ау, – деймін сөз арасында.
– Шамалы емес, ақындыққа кәдімгідей құмар-ақ болды. Іңір түсіп, мал жайланып болған сәттің кейбір кештерінде балалардың бәрі үйде, ал Қайратты таппай қаламыз. Сөйтсек, ол ауыл қарттары бас қосып, әңгіме-дүкен құрған ортада, әдебиет сүйгіш мектеп оқушыларының тең ортасында жүреді екен. Бір пісуі ішінде дей ме, әйтеуір өз көңілі толмайынша, қандай да бір туындысы болсын, оны дауыстап оқуға асықпайтын, – дейді Ноғайбай үлкен бір мейіріммен.
Баласының балғын шағы, бал мінезі, өнегелі істері жайлы сөз қозғаған сайын Ноғайбайдың ақ сары жүзі нұрланып, бойынан кәдімгідей мақтаныш сезім билеген нышан сезіле бастады. Мұңды бір сәтке ұмытқандай әсер байқалды. Байқаймын, қонағым әңгіме желісін енді мүлдем үзгісі келмеді.
– Ауыл мектебі әдемі бір кеш өткізді. Арнайы шақырған соң бардым. Кеш мазмұны ұлт тарихы, ұлттық рух, ұлттық сана төңірегінде болғандықтан, маған да бірер ауыз сөз айтуға тура келді, – деп әңгімесін онан әрі жалғастырды Ноғайбай інім. – Бұрын қазақ халқы қандай еді, еркіндік аңсаған ұлтымыз жөнінде не білеміз дегенді түсіндірмек болып:
– «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау шаппасын деп, найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз. Асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды. Анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды» деген екен Қаз дауысты Қазыбек би бабамыз. Көрдіңдер ме, қалай?! Міне, қазақ деген қандай болған! – дедім.
Отырыс, басқосу орайына қарай айтқан осы бір жолдарды қойын кітапшасына тәптіштеп көшіріп алып, жаттап алғанша Қайратымда маза болмады ғой.
Бірде көңілді, бірде көңілсіз әңгімеге ауыса отырып, үш күндей дәмдес, сырлас, мұңдас болған жайда Қайраттың 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы, алаңда болған қақтығыстар кезінде Савицкий деген жасақшыны өлтірді деген жалған жала жауып, Жоғарғы сот коллегиясының 1987 жылғы 18 маусымдағы үкімімен өлім жазасына кесіліп, артынан кешірім жасалып, ол 20 жыл бас бостандығынан айыру жазасымен ауыстырылғандығын, ал келесі жылдың 21 мамырында «Қ.Рысқұлбеков өзіне-өзі қол салумен өлді» деген ресми жорамал жасалғандығынан хабардар болдық. Бұл, әрине, мейлінше түсініксіз жайт.
Содан да болар, сұрқия саясаттың қорлауы емес пе, бақи дүниеге аттанған Қайраттың қашан, қайда жерленгені де құпияға айналды. Марқұмның ата-анасына жай көз қылып қана жеделхат жіберілгенімен, үш әріптің үндеместерінің шарт қойып қорқытулары және қатаң бақылауы нәтижесінде үстемдік құжат жасалып, мәйітті жерлеуге не елге алып кетуге ешкім бара алмайтын болып шығады.
Тоталитарлық жүйенің сорақылығы, бодандық құрсауының қазақ халқын соншалықты қор, мазақ етуі емес пе? Қайраттың қабірінің басына баруға ата-анасы, бауырлары, ағайын-туыстары келгенде, қатаң тапсырмамен шырмалған құқық қорғау органы қызметкерлері ақылға қонымсыз сылтау айтып, мәйіттің жерленген орны жөнінде тіс жарып ештеңе айтпаған. Ал кейінірек кейбір сол кездегі билік басындағылар (аттарын атап, түстерін түстеп жатудың дәл бүгін қажеті жоқ шығар) марқұм Қайраттың қала сыртындағы зиратына барып қайтуға көлік сұрай барған анасы Дәметкенге:
– Уақыт басқа, заман өзгерді, соны түсінбейсіз бе? – деп құрғақ сөзбен шығарып салған да болатын. Бұл жай Дәметкеннің есінде болар...
Қазақстанды әкімшілік-территориялық аймаққа балап, республикамыздың дербес Компартиясын бастауыш ұйым дәрежесінде санап, оның басшылығына осындағы жергілікті ұлттың тарихи даму ерекшелігінен мүлдем бейхабар біреуді отырғызбақ болған үкімет туған жерінің, ата-бабасының, елінің Тәуелсіздігі мен егемендігі үшін шовинистік пиғылға қарсы үн қатып, қыршын жасын құрбан еткен боздақтың жатқан жерінің топырағын сипауға әке-шешесін, ағайын-туыстарын зар етті.
Уақыт қашанда өз заманына, өз дәуіріне төреші емес пе?! Замандар бойына отаршыл озбырлар қанша күш салса да, рухымызды сындыра алмапты. Желтоқсан алаңына шыққан жас буын өкілдері, зиялы қауым атсалыса жүріп, ержүрек ұлымыз Қайраттың қабірі табылды. Ескерткіш орнатылды. Орта мектепке аты берілді. Көше аталды. Әкімшілік әміршілдік жүйенің құрбаны болған Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбековтің басына қойылған белгі тасқа:
Қазақ деген затым бар,
Қайрат деген атым бар.
«Еркек тоқты құрбандық»
Атам десең, атыңдар!
– деген батыр ұланның ұлтжандылықтан, әділет жолындағы күрескерлік сезімнен оянған патриоттық өлең жолдары қашалып жазылды.
Батыр ұлдың әкесімен өз басым үш рет жолығыппын. Ең соңғысы, Алматы қаласындағы Абай мен Достық даңғылдарының қиылысындағы жерасты жолының дәл түсе берісінде. Түсі сынық, өңі жүдеу екен. Мен білген қырауланған шашы мүлдем ағарайын депті.
«Ауруханада ұзақ жаттым. Кеше ғана шықтым. Бірер күнде елге қайтам. Дәрігер таза ауаға, аққа барғаныңыз дұрыс болады дейді», – деді. Ұмытпасам, бұл 1993 жыл болуы керек.
Тәлім-тәрбиелі, ұлағатты, отаншыл, ұлтжанды ұл тәрбиелеген ініммен қазақша төс қағыстырып, құшақ жая құшақтасып қоштастым.
Қайран бауырым, сүйікті ұлыңның орны толмас қайғысы сені әбден сорып, мұжыған екен-ау деген оймен ол көзден таса болғанша көз айырмай қарап тұрдым.
...Артынан естідім, Ноғайбайдың денсаулығы түзеле қоймапты. Көп кешікпей қайтыс болыпты. Өкініші, әрине, көп. Тым болмағанда баласы Қайраттың Халық Қаһарманы атағына ие болғанын ести алмай кетті ғой.
Ауызекі тілде «өкінішті», «өкініші жоқ» дегенді айтып жатамыз. Осы ретте қадай айтарымыз, Халық Қаһарманы Қайрат Рысқұлбеков өмірден жастай кетті. Күресінің жемісін өз басы көре алмады. Бірақ ата-бабаларымыз ғасырлар бойы аңсаған егемендікті, Тәуелсіздікті «мың өліп, мың тірілген қазақ» халқы көріп жатыр.
Тәуелсіздіктің небәрі 20 жылында Қазақстан дүниежүзі таныған және мойындаған мемлекетке айналды. Егеменді еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басшылығы арқасында республикамыз әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына қосылды. Демократияландыру бағытын берік ұстанған еліміз Тәуелсіздігіміздің бүгінгі 20 жылдық мерейтойын ауыз толтырып айтар мерейлі табыстарымен қарсы алып отыр. Республикамыздың түкпір-түкпірлерінде аталып жатқан бүгінгі салтанат сол кешегі Желтоқсан жаңғырығының, көпұлтты республика халқының ынтымақ, береке, күрескерлік берік ұстанымының жемісі, жеңісі деп есептейміз.