Болашағы жоқ екен деп ауылдарды картадан сызып тастай береміз бе?

Бір кездері алдына салған алалы жылқы, ақтылы қойы болған алапаты асқардай ауылдардың бүгін «болашағынан» айырылып, «жетім» күйге түскені кім-кімнің де шымбайына батады. Тәуелсіздікті берген 90-жылдары қорасындағы қойын бір бөтелке араққа айырбастап жіберген талай ауыл тіпті адал итсіз қала жаздағаны белгілі. Мәдениет ошақтары жабылып, әлеуметтік нысандар қаңыраған кездер де өтті. Одан беріде «Мәдениетті қолдау жылы», «Ауыл жылы» деп жылдарға ат қойып, айдар тағып, етек-жеңімізді жинап алдық, әйтеуір.
Иә, шүкір, даладағы елдің шаруасы шатқаяқтап барып түзелді. Ауылдан қалаға үдере көтерілген көштің де екпіні басылды.
Өкініштісі, сол жылдардың аязы арқасына батып, басынан бағы тайған бірнеше ауылдың бүгінгі халі мәз емес. Бұл ауылдардың 50 адамға жетпейтін тұрғыны бар. Бұлар экономикалық тұрғыда қаржыландыру тиімсіз немесе экономикалық-әлеуметтік даму қуаты төмен елді мекендер. Ал халық арасында бұларға қатысты «болашағы жоқ ауылдар» деген ауызекі термин қалыптасқан. Бұл елді мекендер жақын орналасқан ауылдардың құрамына қосылуға тиіс. Қазақстанда қазіргі уақытта болашағы жоқ 408 елді мекен бар. Шындығында, бұл ауылдар кезінде қамбасы астыққа, қорасы малға толған берекелі бесік болған шығар-ау. Ал енді бұл ауылдардың заты болғанымен, аты болмауы тиіс...
Аттары ұмыт болып, картадан ізім-қайым жоғалады. Мұндай ауылдарға инфрақұрылым жүргізілмейді, жаңадан мектеп, балабақша салынбайды. Қысқасы, бұл ауылдар күлшеден қағылып, күйінен айырылуы мүмкін... Көшкені көшіп, көшпегені көрші ауылдың талының көлеңкесін сая қылып, отына жылынады.
Барлық нәрсе бюджетке тірелетіні белгілі. Реестрден алынып, картадан жойылған ауылға ертеңгі күні тиын-тебен бөлінбей, мүлде ұмыт қалмасына, өз қотырын өзі қасып қалмасына кім кепіл?  
Өңірлік даму комитетінің төрағасы Серік Жұман­ға­риннің айтуынша, ешбір ауыл ұмыт қалмайды. Еліміздегі әкімшілік-аумақтық құрылым туралы заңға сәйкес жұмыс орындары бар жерлерге көшіріледі не жақын маңдағы елді мекенге қосылады. Сарапшы мамандардың айтуынша, не шаруашылығы, не өндірісі, не суы мен газы, инфрақұрылымы жоқ ауылдарды көшіру, басқа ауылға қосу дұрыс. Себебі мұндай ауылдарға инфра­құ­рылым жүргізу, қаржы бөлу өзін-өзі ақтамайды.
Алтай ТАЙЖАНОВ, профессор, ҚР Әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі, философия ғылымының докторы:
— Кезінде бұл ауылдар мемлекеттің қа­жеттілігінен туған болуы мүмкін. Кең­шар, ұжымшар болды уақытында. Ай­да­ла­да малшыларға үй салып берген уа­­қыт­тар да болды. Қазір заман өзгер­ді. На­рықтық экономика қоғамға өз та­лап­та­рын қойды. Кеңшар мен ұжым­шарлар қа­жет болмай қалды. Ауыл­дарда қазір мен­шік формасы өзгерген шаруа қо­жа­лықтары, жауапкершілігі шек­теулі се­рік­тес­тіктер жұмыс жа­сай­ды. Тұрғындары аз, өндірісі де, өсімі де жоқ ауылдар мем­лекет үшін эко­но­микалық тұрғыдан тиім­сіз болып қал­ды. Ал азғантай адам үшін ауылға су, газ тарту, бәрібір жар­тылай бос тұ­ратын әлеуметтік нысандар са­лу өзін-өзі ақтамайды. Сондықтан осы субъек­тив­ті факторларды ескерсек, ауыл­дарды ірі­лендіру, тұрғындарды жұ­мы­сы, өн­ді­рісі бар жерге көшіру өте дұ­рыс. Мы­салы, Атырауда бірнеше ауыл­дың тұрғындарын облыс орталығына кө­шірді. Керемет! Ақтөбеде де жайлап кө­шіріп жатыр. Олардың барлығына жап­пай көмек көрсетсе жақсы, біреуін кө­шіріп, екіншісін «күл болмасаң, бұл  бол» деп қалған жерінде қалдырып кет­­сек, бұл реформаның ақсаған тұсы осы бо­л­ады. Шағын ауылдарды бі­ріктіру ке­рек, орталығы етіп бекіткен ауыл­дан бұ­рынғыдай мектеп-интер­нат­тар тұрғызу керек.
Біз­­дің халықтың 47 пайызы ауылда тұ­ра­­ты­нын, оның дені қазақ мемлекетін құ­рай­­тын халық екендігін ескерсек, бо­ла­шағы бар бол­сын, жоқ болсын ауылға соқ­қан жел­дің өтінде осылар отыратынын ес­керу керек. Жел­дің өті демекші, «бо­ла­шағы жоқ ауыл­дар» қатарында шекара ше­тіндегі ауыл­дар­дың болуы да жанға батады...
Қанға сіңген қасиет бойынша атақо­нысы, ата­күлдігін тастап кетпей, отын жа­ғып отыр­ған бірлі-жарым түтіндер әлі де бар­шылық.
Десек те, болашағы жоқ ауылдарды бы­­­­лай қойғанда, қазір тұрғындар саны елу­­ден әл­деқайда көп ауылдардың да ше­ке­сі шыл­­қып отырған жоқ. Мемлекеттен не­сие алып, кә­сібін өрге домалатып, нә­сі­бін кө­ріп отыр­ған санаулы отбасылар бол­ма­­са, ауыл тұр­ғын­дарының ең байы — есік ал­­дына дүкенін ашып алған екі-үш «ком­мер­­сант» пен мек­теп­тің мұғалімдері. Қал­ға­ны қарттардың зей­нетақысы мен ба­ла­ның жәрдемақысына қа­райды. Болмаса ба­­ла-шағасымен бес-он мың теңге үшін дәу­­­леттілердің малын жайлап, суын та­си­ды. 
Сондай деймін-ау, бүгінгі 408 ауылдың соқ­­пағына ертеңгі күні тағы 408 ауыл түс­песіне кім кепіл?  Көлденеңінен созылып жат­­қан ұшы-қиырсыз қазақ даласында ті­гінен өскеніміз — әр бұрышта қылтиып-қыл­­тиып миллион тұрғыны бар қалалар тұр­­ғыз­ға­нымыздың салдарынан ауылдың тұ­қымын тұз­дай құртып алмаймыз ба?..
Ертеңгі күні күліміз шашылмай, отымыз ба­­сылмай жүрмесін...
Көшкінбай АХМЕТОВ, экономика магистрі:
 — Ауылдарды көшіру дегенге қар­сы­мын. Өткен ғасырдың сексенінші жыл­да­ры еліміздегі қоғамдық күрес кө­шін бас­та­ған ұйымдардың бірі — «Ал­даспан» қоғамдық бірлестігін құр­ған болатынбыз. Осы бірлестік 90-жылдары теміржол стансыларын бе­­лоруссиялық әдіспен көшіреміз де­ген саясатқа қарсы болып, біраз жерге де­йін бардық. Себебі ауыл – барлық мә­дениеттің, ұлттық құн­ды­лық­та­ры­мыз­дың ұясы. Ауылдан ауылдың айыр­ма­шылығы жоқ. Болашағы жоқ ауыл бол­мауға тиіс. Себебі адам бар жерде болашақ та болады. Мен тұрған ауыл қазір жердің бетінде жоқ. Бала­лы­ғымның елесімен бірге жоқ болып кетті. Бір-екі үй болса да, әр ауылдың тарихы бо­лады. Оларды картадан алып тас­та­ған­ша, қанатын жайып, ірілендіру керек деп есептеймін. Ауылдарды мұн­дай күйге түсірген жұмыссыздық екені белгілі. Олардың тұрғындарын ірілеу ауылға, қалаға көшіргеннен не пайда? Ол жерде де жұмыс бере қояйын деп отырған ешкім жоқ. Керісінше, бес-ал­ты үй болса да, алдына малын беріп, мал шаруашылығын дамытуға болмас па еді?
Қазіргі болашағы жоқ ауылдың кейпін ертең басқа ауылдар кисе, оларды да кар­тадан сызып тастай береміз бе? Эко­но­ми­калық тұрғыдан алғанда, бәлкім, дұрыс шығар, бірақ адамзаттық тұрғыдан алғанда дұрыс емес... Адам ақшаға емес, ақша адамға қызмет етуі керек.            
Ақтөбе облысы экономика және бюд­жет­тік жоспарлау басқармасы бастығының орын­басары Нұрлыбек Мұқановтың ай­туынша, қазіргі уақытта Еуропа елдерінде ха­лықтың азғантай бөлігі ғана ауылдарда тұ­рады. Біз де әлемде үстемдігін жүргізіп тұрған на­рықтық қатынастар талаптарынан бас тар­та алмаймыз. Деректерге қарағанда қа­зір Еуропа елдерінде халықтың 6-7 пайызы ға­на ауылда тұрады. Бізде — 47 пайыз. «Бі­р­ақ, — дейді К.Ахметов, — шетел мен біздің ел­ді салыстыруға болмайды. Еуропаның ауылда тұратын халқының ірі қалаларда үлкен үйлері, бірнеше гектарға созылған жерлері бар. Әрі оларда жол деген мәселе мүлде жоқ, бір елді мекеннен екіншісіне кедергісіз қатынай ереді. Ал бізде олай емес».  
Ақтөбе облысында Әйтеке би, Бай­ға­нин, Ырғыз, Мартөк, Мұғалжар, Темір және Ойыл аудандарында тұрғыны елу адам­нан аз отыз шақты ауыл бар. Жақында бо­лашағы жоқ тоғыз елді мекенде тұратын 233 адам «Жұмыспен қамту – 2020» бағ­дарламасының аясында Ақтөбе қаласына көшіп келді. «Батыс-2» деп аталатын ау­дан­дағы көпқабатты үйлерге қоныстанған 71 отбасы жалдамалы пәтер үшін айына бес мың теңге ғана төлейтін болады. Атал­ған бағдарламаға қатысушылардың от­басы мүшелерін көшіру үшін респу­бли­калық бюджеттен 6,5 млн теңге бөлінген. Та­ғы бір қуаныштысы — көшіп келген от­ба­сылардың еңбекке қабілетті мүшелеріне жұмысқа орналасуға мемлекет тарапынан көмек беріледі.
Нұрия ӘБІЛӘКІМОВА, Ақтөбе қалалық жұмыспен қамту орталығының директоры:
— «Жұмыспен қамту – 2020» бағ­дар­ламасының үшінші бағыты бой­ын­ша тұратын жері бойынша келешекте жұ­мысқа орналастыру немесе бизнесті да­мытуға мүмкіндік жоқ болған­дық­тан, бағдарлама арқылы ондай адам­дардың экономикасы дамыған өңір­лерге көшуіне мүмкіндік қа­­­рас­­­тырылған. Міне, қазір облыс орта­лығына 71 отбасы көшіп келіп отыр. Биыл бұл мәселені жалғастыру қа­растырылмаған. Мүмкін, алдағы уа­қытта келешегі жоқ ауылдардың тұр­ғын­дарын аудан орталықтарына көшіру жұ­мыстары жүргізілетін болар.
Ал қазіргі көшіп келген тұрғындардың тұр­мысы —  жергілікті биліктің жіті бақыла­уын­да. Қолдау көрсетіліп, олардың қала өміріне бейімделуіне жағдай жасалмақ. 
Ал егер бағдарламаның қатысушысы жұмыс істемей, өздеріне ұсынып отырған бос жұмыс орындарынан бас тартса, оған берілген қызметтік баспана да мемлекетке қайтарылады. Егер отбасы бағдарламаға қатысудан бас тартып, Ақтөбеден кетуді ұйғарса, ол өзіне жолақыға берілген суб­си­дияларды да кері қайтарады.

P.S.
Тар қоныстан кең шиырды артық көретін қазақ үшін ауылдың жөні бір бөлек екені белгілі. Түтіні түзу болғанымен, тірлігі қисық ауылдардың экономикалық тиімді өңірлерге көшірілуі дұрыс шығар. Бірақ баспасөзде жиі көтеріліп жүрген қазақтың ұлылары туған ауылдарды «байқамай» «болашағы жоқтар» қатарына қосып жібермесек болар. Пушкиннің Михайловское, Лермонтовтың Тарханы, Толстойдың Ясная Полянасы секілді құрметті мекенге айналдыратын елді мекендер бізде де баршылық. Ең бастысы, картадан ауылдың таңбасын алып тастаймыз деп, тарихты жұтып қойып жүрмейік...