Шаңды дауылды тоқтатуға қандай амал бар?

Екi күннің бірінде Сыр өңірінде шаңды дауыл тұрады. Табиғаттың бұл құбылысына жергілікті жұрттың еті әбден үйренген. Тіпті оған елең етпейтін жағдайға жеткен. Рас, мұндай құбылыс жұмыр жердің қай бөлігінде де жиі кездеседі. Мәселен, Африканың Сахарасы, Таяу Шығыс, Моңғолия мен Қытай, АҚШ. Оңтүстік Америка мен Австралияның бірқатар бөліктерінде шаңды дауылдар болып тұрады. Дегенмен біздегідей жиі-жиі құм суырып, көзіңді әрең ашып жүретін оқиға орын алмайды. Еліміздің оңтүстік өлкесінде өмір сүретін ағайын мұндай дауылды жиі көретіндіктен, оған еш мән бермейтін болды. Оған қарсы қолданар қандай амал бар? Қазір көпшілікті осы сауал толғандырады. Әрине, қарапайым халықтың табиғаттың тосын құбылысына қарсы жасайтын әрекеті бар ма? Мәселенің түйінін тарқатып, оның ақ-қарасын ашатын, бұл жағдайды таразыға тарта білетін ғалымдар бұл тарапта тыңғылықты зерттеу жасағаны артықтық етпейді.
Қазекем мұндай қарқыны күшті желді қара дауыл дейді. Кезінде оқта-текте осын­дай оқиға орын алған кезде үлкендер «Құ­дай ақырын берсін» деп отырушы еді. Кей­де оның зардабы да аз болмайтын. Екпін­дей соққан дауыл тұрғын үйлердің шаты­рын ұшырып, тал-теректі орта белден жұлып әкетеді. Өкінішке қарай, бүгінгі күні шаңды дауылдар жиі соғып, елдің есін шығарады. Күнделікті ақпарат көздерінен еліміздің кейбір бөліктерінде сондай оқиға­лардың орын алғанын естиміз. Содан кейін «апырай-ә» десіп, өзімізді – өзіміз жұбатамыз. Ақырында бәрі ұмыт қала­ды.
Қазіргі таңда Қазақстанның қай аймағы болсын боз дала, жалаң кейіпке еніп бара­ды. Сол алқапта жайқалған өсімдіктер әлемі де жадағай күйде. Бүгінде эколо­гия­лық ауыр жағдайды бастан кешіріп отырған Сыр өңірін қайсыбір кезеңде бау-бақшасы жайқалған, дала төсінің өзінде қаншама ағаш түрлері өскен жасыл желекті аймақ болғанына қазіргі ұрпақ сене қоймас. Дәл осындай керемет көріністі көзкөрген аға буын өкілдері әлі де арамызда жүр. Ол кезде Аралдың қос бұрымы саналған Әму мен Сыр өзендері теңізге қажетті су мөлшерін жеткізіп жатты. Арал апаты бер­тін келе туған жер табиғатының жалаң күй­ге түсуіне аз әсерін тигізген жоқ. Осының салдарынан жергілікті жерде ылғалдың түсуі азайып, табиғаттың өзіне тән ерек­шелігі бұзылды. Өткен ғасырдың орта шенін­де жылдың ақпан-наурыз айларында ылғал молынан жиналатын. Қазір жағдай басқаша. Жұрт күннің қабағын бағып, ертең­гі күнге алаңдап отырады.
Дала төсіндегі жасыл желектің азаюы мен ылғалдың кемуі құмның жиналуына алып келді. Бүгінгі таңда Сыр өңіріндегі кейбір ауыл маңында құмның мөлшері шамадан тыс артып кеткені байқалады. Әсіресе Арал теңізі жағасында орын тепкен елді-мекендерде ол үйреншікті жағдайға айналды. Айналып келгенде, бұл жағдай аймақта желдің жиі соғуына әсерін тигізіп отыр. Құмды дауылдың жиі қайталануының бір сыры сонда болса керек. Сондай-ақ тың игеру жылдарында жыртылған кейбір алқаптардың бүгінгі күні қараусыз қалып қойғаны тағы бар.
Ғалымдардың айтуынша, өткен ғасыр­дың 50–90-жылдарда Арал өңірі маңында шаңды дауылдардың жиілігі бұрынғыдан 60 есеге дейін артып кеткен. Осының салдарынан аспанға көтерілетін тұзды шаң­ның мөлшері 75 млн тоннаға дейін жет­кен. Бұл өз кезегінде Әму мен Сыр жағасындағы егістікке құйылатын судың да тұздануына әсер етпей қоймады. Ресми мәліметтерге сүйенсек, Қызылорда облысы аумағының тең жарымынан астамы сортаң жерлерге айналыпты. Ауыл-ауылды ара­лай қалсаңыз, тұзы бетіне шыққан жер­лерді жиі көресіз. Ал ондай алқаптарда еш­қан­дай өсімдік түрі тамырын тереңге тарта алмайды. Дауыл соққанда сол жерлер­дегі құм көкке көтеріліп, тұрғындар әбігерге түседі.
Арал теңізінің апаты салдарынан ай­мақ­тағы өзен-көлдердің саны да азай­ған. Мәселен, осыдан 40 жылдай бұрын Сыр өңірінде мыңнан астам көл болса, бүгінде олардың саны жүзге әрең жетеді.
Оразхан Айдаров, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің оқытушысы:
– Жылдан-жылға Сырдария су алқа­бында буланатын су мөлшері ар­тып, қоршаған ортаға зиянын тигізіп ке­леді. Өсімдіктердің бағалы түрлерін арам­шөптер басуда. Өңірде «Қызыл кітапқа» енгізілген 70-тен астам өсімдік түр­лерінің мүлдем жойылып кету қауіпі туын­дап отыр.
Күнара көкке самғаған зымыранға қол бұлғайтын Байқоңыр ғарыш айлағының да қоршаған ортаның бұзылуына ықпалы бар екенін жасыра алмаймыз. Өйткені зымырандар ұшқан уақытта аймақта дауыл тұрып, екі-үш күнге дейін басылмайды. Оған қаншалықты мән беріп жүрміз? Көрші ел ғарыш саласын игеруге барынша талпынып отыр. Алайда қазақ даласының табиғат әлеміне олардың зияны қандай? Бірді-екілі еңбектер жазылғанымен, бұл бағытта жүйелі жұмыс жасалған жоқ.
Азайған ағаш түрлерінің орнын қалай тол­тырамыз деген сауал да көпшілік көкейін­де. Әрине, оның барлығын қайта қалпына келтіру мүмкін болмас. Арал теңізінің кеуіп қалған табанына отырғы­зы­лып жатқан сексеуілдер алқабы құмның толас­сыз жүруіне қаншалықты тосқауыл бола алады? Жергілікті жерде көркейту-көгалдандыру шаралары өз деңгейінде жүргізілсе, облыс орталығынан бастап ша­ғын елді мекендерге дейін жасыл желек жай­қалып тұрар еді.
Сырда шаңды дауыл бүгінде соғып тұр.