Өлең сөздің ұстасы

15 тамыз – ұлт поэзиясының көрнекті өкілдері Ғали Орманов пен Ғафу Қайырбековтің туған күндері. Қазақ өлеңіне айрық­ша еңбек сіңірген қос ақынның да есімдері әдебиет тарихына алтын әріптермен жазылған. Жауһар жырлары ел есінде. Өкіндірмес іс тындырып, өкінбес ғұмыр кешкен Ғали мен Ғафу жырлары бүгінгі күннің талға­мы­мен қарағанда да өзіндік биігінде тұр. Арада қаншама жылдар өтсе де құнын жоғалт­паған дүниелері – әде­биетіміздің баға жетпес байлығы, асыл қазынасы. Араларындағы жиыр­ма жыл ағалы-інілі қылған әдебиеттің қос алыбы бір-бірінің бағасына жете білген. Қазақ лирикасының айтулы шебері Ғафу Қайыр­беков­тің  Ғали Орманов туралы естелік мақаласы – осы сөзіміздің айғағы. Тіршіліктерінде әрбір іс-әрекеттерін өздерінен кейінгіге үлгі-өнеге қыла білген қос алыптың арасындағы бағалау мен қимастық та – тәлім аларлық қасиет. Биыл Ғали Ормановтың өмірден озғанына 35 жыл  толып отыр. Әдебиеттегі бірнеше буын өкілдеріне аға бола білген Ғафу Қайырбековтің ақын ағасына деген лебізін қайыра жариялауды жөн көрдік.
Менің бала кезімде біздің ауылда Ғали ұста деген атақты ұста болды. Ол бір соққанына қайтып соқпайтын шебер еді. Жалпы, сол тұста Торғай өлкесінде әйгілі Жармақ, Аяған деген ұсталар болды. Бұл қас шеберлердің қолын ел бұлжытпай таныр еді. Өздері бір-біріне сүйсініп, бірін-бірі мақтап, қатты сыйласады екен. Ғали бір ұсталықтан гөрі зергерлікті өнер тұтқан, алтын-күміспен айналысқан, нәзік заттарды соғатын адам болған. Тағдырдың ғажабын айтсаңызшы, менің әдебиет деген ауылымда да Ғали ұста болды. Оның да жұрт өлеңдегі қолын айнытпай танушы еді. Ол да зергерлікпен, нәзік жырлар соғумен айналысатын. Ли­рика деген өлеңнің баласында Ғалидай әке болды деп енді атын аңыз етеміз.
Ғали Орманов – қазақ өлең сөзінің бақытын ашқан, қазақ әдеби көркем тілін жа­саушылардың, әрі қарай дамыту­шы­лардың бірі. Мұндай анықтама көрінген жазушыға беріле бермейді.
Баршаға мәлім, жерден табылатын алтын тас, тек асыл аты болмаса, әлі бар қырымен жарқыраған шын мәніндегі асыл емес. Оны алуан жағынан қарағанда құл­пырғыш, көздің жауын алғыш ететін – оны қырнап, жонатын, оған сүйкімді мінез бе­ре­тін ұсталар, тас шеберлері ғой.
Ғали ұста қазақ сөзін солай жайнатып, жайнатқанына жаны рақаттанатын ақын еді. Өзгелердің де сондай ісін, шеберлігін сүйсіне қабылдайтын жомарт талант, жаны таза адам болатын.
Қас шеберлер бірінің қолын бірі тани­ды дегеніміз – сол. Бізде қолы жоқ жазу­шылар өте көп. Оған себеп – біз соңғы кез­де сөзбен жұмыс істеуді қойып кеттік, аузымызға не түссе соны жаза салатын болдық, оның үстіне әлгі атақты шеберлер жасаған әдеби тілдің нормасын, үлгісін бұздық, өз ауылымызда ғана айта­тын халі мүшкіл, қанаты қысқа сөздерді тықпалап әуре болыстық, тілдің егінін арам шөпке бастырып жібердік. Бардың өзін сақтамау, бұзу әдеті тек табиғатқа ғана емес, тіл та­би­ғатына да қырсығын тигізді.
Ғали Орманов еске түскен кезде біздің көркем тіліміз, оның байырғы дәрежесі ес­ке түседі.
Ғалидың үлкен шеберлігін сағыну осыдан келіп пайда болады. Оның тілдің азған­дығын көрмей тұрғанда кетіп қалға­нына да шүкіршілік етесің. Өйткені ол тез күйінгіш, ұзақ мазасызданғыш мінездің адамы еді, тіл, сөз сорақылығына төзе ал­майтын кісі еді. «Мыналарың не сұмдық?!» деп газеттен бірдемемізді оқи қалса, әбден әбігері шығып қалатын. Ол кездегі жас өр­кен, біз, әкемізден қорыққандай қор­қа­тын едік. Өйткені «әй» дейтін «әке», «қой» дей­тін «қожа» бар еді.
Бізде қазір ол жоқ, былықтырып соға береміз, онымызды сынайтын ешкім жоқ, болған күнде ол сынға пысқырып та қара­маймыз, әрқайсысымыз өз алды­мызға әу­лиеміз. Оның үстіне қазақ зейнеткерлері қартайғанда өлең жазып, қазақ поэ­зия­сының қаһарманы боламын деп әуреге түсті. Әуресін тыңдамасаң, үстіңнен арыз­дан көрпе жабады, тұн­шықпасаң – өзің біл.
Ғалиды сағынып, еске түсіру, жиналып, әңгіме өткізудің бізге жай тойдан басқа, осын­дай-осындай ойларға жетектейтін ма­­ғынасы бар. Сонда ғана Ғали Орма­нов­тың біздің ақындық әлеміндегі орнын, қа­дірін анықтай аламыз. Құр «пәлендей өле­ңін­де былай деп еді» дегеннен Ғалидың бейнесі жасалмайды.
Жеке басым өмірімде Ғали есімді екі ұстаны көргеніме, олардың қасында бол­ғаныма өзімді бақыттымын деп санаймын. Өйткені екеуі де ел, халыққа еңбегі сіңген, солары үшін халық та қадірлеген адамдар еді, елдің сенген ұсталары болатын.
Ғалекең нағыз ақындықты құдіреттің өзі жасаған ғажайып құбылыстардың бірі деп санайтын да, оның шабытының ғайып­тан келетініне сүйсініп, әулие-пір тұтатын. Өмірінің соңғы жылдарында сол шабыт сирексіді ме, қалай, сағынған жолаушы­сын­дай көп тосып қалатын еді. Оны менің білетінім – сол шабыты пайда болғанда телефон соғып:
– Ғафу, келді, айналайын, келді, – дер еді. Мен ненің, кімнің келгенін білетінмін, кешікпей журналға жаңа өлеңдер келіп түсуші еді.
Ғали Ормановтың ақындығы туралы қыс­қаша сөзді осымен доғарып, оның аза­маттық, кісілік өмірдегі өзіме таныс, жа­қын­­дық жағдайларынан бірер сөз қоз­ғайын.
Мен Ғалекеңмен алғаш «Жазушы» бас­пасында, кейін Жазушылар одағында қыз­меттес болдым. Оның жұмысқа деген ықы­ласы мен тиянақтылығынан, сенім­ділігінен үйрендім. Ол не істесе де, тура ақындығын­дай асқан ыж­дағаттылықпен, тап-тұйнақ­тай етіп істеуші еді. Баспада онда әлі қазақ жазушыларының төл шы­ғар­маларынан гөрі аудармалар көп бола­тын да, бірақ аудармашылардың тәжіри­бесі мол бола­тын. Редакторлар, бәрін түгелдей өзіміз істеп, батпақтап отыра­тынбыз, бірақ ол ісі­мізге ешкімнен қолақы тілемейтінбіз. Қазір­гі редакторлар жанынан бір сөз қос­са, малы кетіп қала­тындай көреді. Сонда ол, Ғалекең бізді, жас аударма мектебінің шәкірттерін, тәрбиелеуші еді, өзі еңбек­теніп әрең тапқан сөздерін, баламаларын бізбен бөлісуші еді. Бұл оның жан жомарт­тылығы, өнер ортақ­шыл­дығы болатын және кеңсе жұмысын да тапжылмай оты­рып істеуді де сол кісіден үйрендік. Қазір арт жағын желімдеп қойма­саң, тұтас бір сағат орнында отырушылар аз ғой. Бай­қағанға мұның өзі мектеп, еңбек мектебі еді. Ол соның тамаша ұстазы еді.
Келесі бір онымен жақындығым – рес­публика өлкелерінде, одан тысқары өзге республикаларда болған, бірге шек­кен жол сапарларым. Оның бәрін қазір жеке-жеке баяндаудың мүмкіндігі жоқ. Соның бәрінде де менің қиялымдағы Ғале­кеңнің бейнесі толысқан үстіне толы­сып отырды. Әсіресе бір-екі сапар әлі есім­нен қал­майды. Адамның кім екенін көбі­несе жол танытады. Қазақтың «жолдас» деген қа­дірлі сөзі жолы бірге дегеннен шыққан ғой. Екі сапардың екеуі де Жетісу сапар­лары еді. Өз басым Жетісуды Ғалекеңдей жетік бі­летін адамды көргенім жоқ. Ол бұл өлкенің шежіре-тарихшысы әрі тамаша жыршысы еді. Экологиялық, этногра­фия­лық, геогра­фиялық және фауна деп ата­латын жараты­лыстық Жетісу қасиетін қандай толық білуші еді. Оны менің біліп-сезгенім, біз бір жылы Ғабеңнің мәши­несімен Алма­тыдан шығып, бүкіл Жетісу­дың өңірін жаға­лап отырып, Алакөлден пароммен өтіп, сонау Үржар, Мақаншыдан бір-ақ шығып, одан әрі Тарбағатайды иектеп, қайта айналып «Ебінұрға» тіреліп, одан Алматыға оралғанымыз бар. Сонда Ғалекең күндіз-түні аузы бір тынбай, көзі бір талмай, өзінің ғажап өлкесін жырлап-ақ беріп еді. Сонда мен оны «мынау Жетісудың адамға, ақынға, жырға айнал­ған түрі екен-ау» деп ойладым. Мен мұны өзімнің Ғабит Мүсірепов туралы жазған сапарнама кітабымда бір тарау бойына айтып шыққанмын. Екінші сапа­рымда сол Ақсу, Лепсі, Қапал тауларында үш ақын үй тіктіріп жатып, Баянжүрек атты жайлауда аз күн дем алдық, арғы өрдегі атақты Маман-Тұрысбек жайлаулары – Күреңбел, Зәуре сай, Бүркіттіні атпен ара­лағанбыз. Сонда да әр мекен, қоныс тұсында ат үстінде Ілиястың «Жетісу суреттерін» жатқа айтып, сол арқылы түсіндіріп, көзге көр­сетіп қайтып еді. Сонда туған жерді бұлай тұтас жырлаушыға тағы да таңыр­қап, шын сүйсініп едім. Соған қоса, оны жалпы жертану ғылымының профессоры десе де болар еді. Өйткені ол жалғыз Жетісу ғана емес, барған, аралаған өлкесінің топы­рағына табаны тиісімен-ақ бар ақындық зердесін, назарын сол жердің табиғатына, содан соң адамдарына аударар еді. Ол өзінің Жетісуы арқылы бүкіл Қазақстанды құшақтайтын. Соңғы жылдардағы өзінің жеке бақыты, жеке көрер қызығы үшін жетісушы бола қалған­дарға қатты ызасы келетін. Сондай-ақ «Ер туған жеріне, ит тойған жеріне» деген мақалды керісінше қолданып, көбіне туған жердікі бола қала­тын сұмпайыларға да түршіге қарайтын.
Ғабит Мүсіреповтің туған інісіндей болып кеткен. Оған Ғабең өзінің аңшы­лықтағы атақты құралы «Винчестер» деген мылтығын сыйлаған. Сонда маған әйгілі сөз мерген­дерінің ғажап сыйластығымен қатар, біріне-бірі мұра жалғастырудың символындай көрінеді. Не деген биік адамдар десеңші?! Осынша көп бірге жүрісте мен оның Ғабеңе ыңғайсыз сөз айтпақ түгіл, бетіне түнеріп тік қарағанын көрген емеспін. «Мына кісінің қабағы қи­сайып келіпті, құрымасақ жарар еді», – деп бүйірімнен түртіп, жымияр еді ол. Ғале­кеңнің екі қыры: ақындық және аза­мат­тық!
Ғафу ҚАЙЫРБЕКОВ, «Қазақ әдебиеті», 19 тамыз, 1977 жыл