Келін неге келемежге айналды?

 Қоғам қайраткері, ғалым Ғарифолла Есімнің: «Бәріміз келіннің «аяғымен» дүниеге ендік. Сонда келін деген кім? Келін деген келген кісі. Қазақ солай бола тұра келінді қонақ демейді. Керісінше, қыз баланы қонақ деу дәстүрі қалыптасқан. Келін қонақ емес, ол – отбасыңызға енген бақ, береке. Келін – дүниеге ұрпақ әкелуші, демек, ол – отбасының ырысы мен өрісі. Бұл деген керемет мағына. «Қыз өссе – елдің көркі» деген мәтел осындай мәнге орай айтылса керек. Келін тастай батып, судай сіңу ниетінде бөгде үйдің есігін ашқалы отыр, онысы ерлік» деп жазатыны бар.

Келін кім? Ол – ана. Ол – әже. Ол – отбасының ұйытқысы. Ен­деше, келін ұғымын неге төмен­детіп алдық? Бұл әңгіменің арқауы неде жатыр?
Әлқисса…

Әселдің «Келіні»
Белгілі әнші, актриса Әсел Сә­дуақасова осылай дейді. 23 ақпан­нан бастап еліміздің кинотеатр­ларында көрсетіле бастайтын фильмін актриса «Келін де адам» деп атапты. Комедия жанрында түсірілген фильмнің мәні – келін мен ененің арасында жатса керек.
«Бұл фильмнің «Сабина келін­мен» еш байланысы жоқ. Бұл – қарапайым отбасылық оқиғадан құралған. Комедияның режиссері – Асқар Ұзабаев. Әрбір адам ұлтына, жасына, әлеуметтік дәре­жесіне қарамастан, өзін осы фильм­нен табатынына шүбә жоқ. Әзірге, көр­ген адамдардың ко­медия туралы пікірі өте жоғары. Жалпы, көпшілік қалай баға бере­тінін уақыт көрсетеді. Достарымыз, кино сыншылардың пікіріне қара­ғанда, бағытымыз дұрыс секілді», – дейді фильмнің продюсері Әсел Сәдуақасова.
Үш бөлмелі пәтерде тұратын әке мен ана, бала мен келін және кішкентай қыз. Әңгіме келін мен ененің ара­сындағы текетірестен басталады. Тіпті шаңырақ орта­сына түсуге шақ қалады. Сол сәтте отбасын не құтқарады? Екеуінің орны ауысып, келін ененің обра­зына, ене келін­нің кейпіне айна­лады. Тән ауыс­қанымен, жан бө­лек. Осылайша, ене мен келін ара­сындағы қарым-қатынасты жеңіл әзілге, арзан күл­кіге айнал­дыру арқылы көрермен жинағысы келеді. Дұрыс-ақ делік. Бірақ ол екеуінің арасы қашан келемежге айналып еді?

Бәрі де Сабинадан басталған
Рас, Нұртас Адамбайдың «Са­бина келіні» айналдырған бес күн­нің ішінде 112 млн теңге жинады. Бар-жоғы 300 мың долларға тү­сірілген фильм неге осыншама табыс тапты? Сол кездері фильм туралы жағымды пікірлер өте көп айтылды. Мәселен, кино сын­шысы Олег Борецкийдің өзі кино саласындағы ең қиын жанр – ко­медияны түсірудің оңай еместігін, бұл жанрға кез келгеннің бара бермейтінін айтады. Сыншының пікірінше, кинокомедияға әдеби немесе театрлық күлкі қажет емес, ерекше әзіл қажет. Мұндай коме­дия­лардың бәрі сәтті шыға бер­мейді. Мәселен, қазақ киносының ардагері саналатын Дәмір Мана­байдың екі жыл бұрын түсірілген «Лотерея» комедиясы күлкі тудыра қойған жоқ. Нұртас Адамбайдың фильмінде көп нәрсенің, яғни, әзіл де, кейіпкер де, патриоттық мораль да бар екенін айтады.
Мәдениеттанушы Әсия Бағ­дәулетқызы Нұртас Адамбайдың «Келініне» өзгеше баға беруге тырысады. «Шарттылық деп нені айтамыз? Мысалы, «Сабинадағы» есектерге парковка жасау. Немесе Жан Ізбасардың аңқаулықтан боянып шығатыны. Шарттылық па? Шарттылық. Қазіргі ауылдан машинаны емес, есекті таба ал­майсың. Ал опа-далаптың әйелдің бұйымы екенін еңбектеген бала да біледі. Бұл қазіргі ауылдың кө­рініс­тері емес, «Сабина – 2»-ге еніп кеткен ауыл туралы стереотип қана. Немесе Жәнібектің ақ боз атқа мініп келуін алыңыз… Сабина үшін ақ боз атқа міну, ол Ричард Гир болмаса, ешқандай ауыл бала­сының ойына келмес еді. Бас құ­дағидың сынағын алыңыз (Сабина бірінші бөлімде оларды қонақ қылып, ризашылығын алған бола­тын. Екіншісінде, оларға қайта­дан келіп, аяқасты сынақ ұйым­дас­тырғаны қисынсыз). Кейде осы­лай, күлкі, күлкі үшін деп асыра сілтеп жіберетін тұстары бар. Бұл телевизияда кешірілетін нәрсе, кинода… күмәнім бар», – дейді Әсия Бағдәулетқызы.
«Сабина – 2» – біріншінің жалғасы. Комедия неге жалғасты десеңіз, біріншісінен қыруар қаржы тапқан соң, режиссер бұл тақырыпқа шынын айтқанда, «дәнігіп» алды.
Олег Борецкий комедия жанры­ның оңай емес екенін текке айтқан жоқ. Бұл жанрға қорықпай қадам басу – оны аса ыждағат­тылықпен меңгерген жандардың ғана қолынан келетін шығар. Әсте, ілуде біреуі болмаса, коме­дияға екінің бірінің тісі батпайды. Нұртас Адамбайдың да, Әсел
Сә­дуақасованың да «келін» тақы­рыбын көбіректеп төңіректеп жүр­гені сондықтан болар.

Бүгінгі келін – ертеңгі ене
Келін тақырыбын комедия жанрында қаузайтындардың көбі – оның қасиетін төмендетіп алған жоқ па? Біздің қауіп – осы. Белгілі жазушы Зейнеп Ахметованың: «Әсілі, келін кім? Бүгінгі келін ер­тең ене болады. Мен ылғи айтам, тағы қайталайын, ененің мектебі­нен өтпеген келін өзі ене болып жарытпайды. Өкінішке қарай, қазір көп жағдайда келіндер де, енелер де бөлек тұрғысы келеді. За­ман, қоғам, тұрмыс – бәрі осы­ған итермелеп алып келді. Бұрын­дары кедейдің кедейі үйінің оң жағына кішкентай жаппадан болса да отау тіккен. Бұл – «келіннің үйі» деген сөз. Оның «оңаша үй» деген екінші атауы болған. Қазақтың тектілігі сонша, отау үйге арнайы шақырмаса, бөтен адам кірмеген. Тіпті енесінің өзі есіктің алдында тұрып, «келін-ау» деп шақыратын болған. Келін ертеңгілікте ерте тұрып, үлкен үйдің түндігін ашып, отын жағып, тірлігін жасап, қонағын күтіп, есесіне, кешке жақын өз отау үйінде емін-еркін жүретін болған. Отау үйде жарына еркелей ме, сырласа ма, құшақтаса ма, өздері біледі. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қаладағы қазақ­тар пәтерлерге тығылды. Осы кезде қазақ әйелдері көп нәрседен ұтылды деуге болады. Неге десең, «ойбай, үйдегілер естіп қалмасын», «ешкім көріп қоймасын» деп күйеуіне емін-еркін еркелей ал­май, сөйлей алмай, қозғала алмай, тіпті, әрі-беріден соң күйеуімен емін-еркін жақындаса да ал­майтын жағдайға жетті. Сөйтіп жүріп, қазақ әйелдері бұйығы бо­лып қалды. Содан кейін күйеулері басқа жақтан «көзайым» іздей бас­тады. Осының өзі екеуінің орта­сына кәдімгідей жік түсіреді. Қан­ша дегенмен бір үйде жатып-тұр­ғанда ертеңгілік келіннің ербиіп тұрғанын енесі көрмегені, енесінің сексиіп тұрғанын келіні көрмегені дұрыс» дегені бар.

Ене мен келін қарым-қатынасы неге мазаққа айналды?
Қазақта ене мен келіннің ара­сын­дағы байланыс, қарым-қаты­нас ешқашан мазақ, күлкі бол­маған. Олардың байланысы – үл­кен институт, тіпті академия десек те болады. Қазір ене мен келін десе, неге көз алдымызға күл­кілі образдар елестейді? Өйт­кені соған жеткізген өзіміз. Екеуі­нің ара қа­тынасын мазақ пен күл­кіге ай­налдырған да бүгінгі арзан пафосқа толы комедиялар.
Әйтпесе, келін образын сәтті сом­даған көркем дүниелер жетер­лік. Мәселен, Дулат Исабековтың «Гауһартасын» алайықшы. Салта­нат пен енесінің арасындағы жа­расымды сыйластық нені аңғар­тады? Келін мен ененің шынайы бет-бейнесі осылай болуы тиіс. Болмаса, жазушы Тынымбай Нұр­мағамбетовтың «Келін» әңгіме­сінде де ененің келінге деген керемет пейілі бар.
«Ойбу-үй, он төрт жас дегенің бала ғой, Құдай-ау! Сен деген он сегізге келдің… Он сегізімізде мына біз сары қарын қатын бол­ғанбыз. Бой жетіп келдің ғой, таудың асуына барып жүргенің. Мен бейбақ баурайда аңырап жылап отырып, асудан асып соқ­қан желге тұмсығымды тосатын­мын… Біздің ауылдың желі ғой. Шашымды жел көтерсе, Құдай-ау, шешемнің алақаны тигендей егі­ле­тінмін! Керегеден қарап отыр­дым. Қарап отырдым дей­мін… аңырап жылап отырдым. Жете алар ма екен, жете алмай жолдан мен құсап қайтпай, жетсе, асуға шықса екен деп тілекшің болдым. Сен орамалың желбіреп, тауға шыққанда, өзім шыққандай әсер алдым. Қарағым, асықпай әбден қараса екен дедім… Мауқын басып болып қайтса дедім. Отба­сының тіршілігі бітер дейсің бе, тәйірі. Бітсе, мен-ақ бітірер едім де… Елу жыл болады осы үйдің қазанының құлағын ұстап келе жатқаныма… Ақыры бітіре алмай, өзіңе берген жоқпын ба? Бітпейді. Көрерсің әлі… Өзің де бітіре алмассың.
Кемпір қолындағы кесесін дас­тарқанның жиегіне қойып, еңкейіп келіп маңдайынан сүй­генде, Нұршаттың ет-бауыры елжіреп кетті. Енесіне қосылып өзінің де иегі кемсеңдеді. Енесінің ерні мен алақаны тиген жерлер ысып бара жатқандай…»
Сурет пе? Сурет. Образ бар. Көркемдік жағын былай қойғанда, ене мен келіннің арасындағы әдемі үйлесім бар. Келіні о баста енесін «өмірдегі ең қатыгез адам» санаған. Сөйтсе, қателесіпті. Өмір­де оның енесінен асқан мейі­рімді адам жоқ екен. Біз осы бір жылылықты жоғалтып алдық. Керісінше, көпшілігінде жеккөрі­нішті сезім басым. Тұрмысқа шықпаған қыздардың өзі «ене» тақырыбын әзірейіл образында көреді. Дулат Исабеков пен Ты­нымбай Нұрмағамбетовтың және т.б. қаламгер шығармаларындағы ене мен келіннің осындай мейірім­ге толы қарым-қатынасын сақтай алмауымыздың сыры неде?

Біздің байлам:
Қазақтың мәдениеті де, тәрбиесі де халықтың ауыз әде­биетінде жатыр. Көркем әдебиет беттерін парақтасаңыз, көркіне ақылы сай қаншама аналарымыздың бейнесін кез­дестіруге бо­ла­ды. Мәселен, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопея­сындағы зерделі ене мен ұлағатты келін Ұлжан образы арқылы ене мен келіннің арасындағы әдемі бай­ланысты бүгінгі ұрпағына үлгі етеді. Нағыз қазақ келіндерінің образы сол көркем шығарма­лардағы кейіпкерлермен ғана шектеліп қалған жоқ па осы?!
Әйтпесе, бүгінгі келін Нұртас Адамбай мен Асқар Ұзабаевтың кейіпкерлеріндей келемежге айналмас еді. Арзан күлкі шақы­ратын комедиялар жетерлік. Ойландыратын туынды саусақпен санарлықтай ғана. Комедия түсірушілердің қателігі де осында – арзан күлкі тудырсақ, қыруар қаржы табамыз деп ойлайды. Ол фильмдердің бүгінгі ұрпақты тәрбиелейтін негізгі құрал екенін естен шығарып алғандаймыз.
Сосын келіннен басқа тақырып жоқ па? Комедия тү­сіретіндер осы тақырыпты неге көбірек қаузайды? Әлде көп­тің қалауы да осы ма? Шынымен бізді келін мен енені «құ­быжық» етіп көрсеткен фильмдер қызықтыра ма?
Сіз не дейсіз?

Гүлзина БЕКТАС