Сәуле САПАРАЛИЕВА, Әкімшілік полиция комитетінің ювенальды полиция бөлімінің бастығы, полиция подполковнигі:
– Сәуле Мамырбекқызы, жасыратыны жоқ, бүгінде кәмелеттік жасқа толмаған жасөспірімдер қолымен істелетін қылмыс та қоғамның бір өзекті дерті болып отыр. Ал мұндай «ерекше» қылмыскерлермен күресетін полицияның бір құрамы сіздерсіздер. Айтыңызшы, жасөспірімдердің бұғанасы қатпай жатып, басбұзарлыққа ұрыну себептерін анықтау мақсатында жүргізген кешенді зерттеулер бар ма?
– Әлбетте, бар. Жалпы, кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы әрекеттерін талдау-зерттеу нәтижелері жасөспірімдердің құқықбұзушылыққа, қылмысқа бейілді болып өсуіне әсер ететін негізгі алғышарттар бар екендігін көрсетті. Бірақ ол, бір жағынан жаңалық та емес, бұрыннан бар теріс әсерлер. Атап айтатын болсақ, отбасындағы жайсыздықтар мен келеңсіздіктер, жасөспірім балаларға нашар үлгі болатын маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қайыршылық, сонымен қатар отбасы тарапынан тиісті дұрыс тәрбие мен бақылаудың болмауы кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстық ахуалдың ең басты себепкері деуге болады.
Статистикалық деректер әрбір 19-ыншы қылмысты кәмелетке толмағандар жасайтынын көрсетіп отыр. Олардың 80 пайыздан астамы мүліктік-зорлық сипатта және 1,6 пайызы кісі өлтіру болып келеді. Алаңдаушылық туғызатыны, қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың 50 пайызы мектеп, лицей, гимназия оқушылары екендігі.
– Демек, отбасындағы тәрбие ғана емес, мектептегі ортаның ахуалы да себепші дейсіз ғой. Ал енді осы жасөспірімдер арасындағы қылмыс 90-жылдары өршіп кеткен еді. Қазіргі ахуал қалай? Қылмыстың алдын алу мақсатында қандай жүйелі іс-шаралар атқарып жатырсыздар?
– Ішкі істер министрлігі жасөспірімдер қылмысын болдырмау, алдын алу бағытында жүйелі жұмыс істеп келеді. Соның арқасында соңғы 10 жылда жасөспірімдер арасындағы қылмыстар санының өсу үрдісін 6-7 пайызға төмендетуге қол жеткізілді. Осылайша, 2001 жылы кәмелетке толмағандар сегіз мыңнан астам қылмыс жасаса, 2010 жылы бұл көрсеткіш екі есе төмендеп, төрт мыңды құрады.
Ал енді нақты істерге тоқталатын болсақ, Ішкі істер министрлігі кәмелетке толмағандар арасындағы құқықбұзушылықтардың ерте алдын алу, сондай-ақ балалар мен жасөспірімдердің құқықтық сауаттылығын көтеру және заңға мойынсал мінез-құлық қалыптастыру мақсатында басқа да мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, тұрақты негізде акциялар өткізіп отырады. Мысалы, ағымдағы жылы «Түнгі қаладағы балалар», «Жасөспірім. Заң. Қауіпсіздік» және «Жұмыссыз отырма» акцияларын ұйымдастырып, оларға полиция қызметкерлері, «Нұр Отан» ХДП, прокуратура, сот, білім беру органдары, ата-аналар комитеттері, үкіметтік емес ұйымдар және жергілікті атқарушы органдардың өкілдері бар, 13 мыңнан астам адам қатысты. Сонымен қатар республикалық және өңірлік деңгейде жүйелі түрде «Мектептердегі құқықтық тәртіп», «Отбасы және мектеп», «Мектеп бітіру кештері» және «Жұмыспен қамту» жедел-профилактикалық іс-шараларын да өткіздік.
Тағы бір айта кететіні, мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, Кәмелетке толмағандар арасындағы құқықбұзушылықтар профилактикасы бойынша 2010-2011 жылдарға арналған ведомствоаралық жоспар әзірленіп, қол қойылды. Ал соңғы үш жылда Ішкі істер министрлігі тарапынан қоғамдық орындарда алкогольдік ішімдіктер, оның ішінде сыра ішкені үшін жауапкершілікті күшейту, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың ойын-сауық мекемелеріне баруына шектеу қою және түнгі уақытта тұрғын үй-жайдан тыс жерлерде жүргені үшін әкімшілік жауапкершілік белгілейтін үш бірдей заң әзірленіп, қолданысқа енді.
Cол заңдардың негізінде биыл түнгі уақытта ойын-сауық орындарына кәмелетке толмағандарды кіргізгені үшін сондай 500-ге тарта мекеменің иелері және 10 мыңнан астам ата-ана әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Нәтижесінде, қабылданған заңдар жалпы ахуалға оң әсерін тигізе бастады. Мысалы, ағымдағы жылы жасөспірімдер тарапынан түнгі уақытта істелген қылмыстар 30 пайызға төмендесе, соның ішінде қоғамдық орындарда, көшеде жасалған қылмыстар саны 33 пайызға азайды.
Бұл ретте, біз жасөспірімдерге қатысты ізгілендіру жағын да ескеруіміз керек. 2010 жылдың 23 қарашасында Мемлекет басшысы «Қазақстан Республикасының бірқатар заңнамалық актілеріне балалар құқығын қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Мұндағы өзгерістер кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық жаза саясатын ізгілендіруді, яғни ұрлық, тонау және бопсалауға байланысты жаза қолданылатын жасты 14-тен 16-ға дейін көтеруді көздейді. Біздіңше, осы өзгерістің өзі де жасөспірімдердің құқықтық сана-сезіміне дұрыс ықпал етеді. Өйткені кәмелетке толмағандар қылмыс жасаған кезде, оларды бас бостандығынан айыру арқылы жазалау мақсат етілмеуі тиіс. Мұның себебі – жастайынан ұзақ мерзімге оқшауланған балалар қалыпты қоғамның өмірінен тыс қалып, өздері үшін игі әсерлі болуы мүмкін ортамен байланысын үзеді, екінші жағынан, бас бостандығынан айыру мекемелеріндегі жағдайға еті үйреніп, мінез-құлқы бұзылуы, қылмыстық әлемнің келеңсіз әдет-ғұрыптарына беріліп кетуі мүмкін.
– Қазір мектептердің жанында кәмелетке толмағандардың істері бойынша полиция инспекторлары жұмыс істейтінін білеміз. Мектеп инспекторлары қызметін енгізу қаншалық тиімді болды деп ойлайсыз?
– Дәл осы мектеп инспекторларын енгізу кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстың алдын алуда, құқықтық тәрбие жүргізіп, жасөспірімдердің мінез-құлқындағы үрдістерді бақылап, байқап отыру тұрғысынан тиімділігін көрсетіп келеді. Ал мектеп инспекторлары ең алғаш 2000 жылы пайда болды. Алдымен, тәжірибе ретінде Қызылорда облысының 10 мектебінде енгізілген осы «мектеп инспекторы» бірден оң нәтиже көрсетті. Содан кейін осындай қызметті еліміздің барлық өңірлеріндегі мектептерде енгізу жұмыстары басталды. Қазір олардың саны 1596-ға жетті.
Мектеп инспекторларының қызметі бүгінде оқушылар арасындағы қылмыстың алдын алуға бағытталумен қатар, оларға дер кезінде құқықтық көмек көрсету жағын да қамтиды. Олар сондай-ақ оқу орнындағы моральдық-психологиялық ахуалдың беталысын анықтау үшін сауалнамалар жүргізіп, әлімжеттік жасау, ақша талап ету секілді келеңсіздіктерді анықтаумен де айналысады. Мысалы, осындай сауалнамалардың нәтижесінде былтыр әлімжеттікпен ақша талап етудің сегіз фактісі анықталды. Осының бәрі жалпы ахуалға оң әсерін тигізіп жатқанын 2010 жылы жасөспірімдер арасындағы әлгіндей қылмыс түрі 7,6 пайызға төмендегенінен-ақ байқауға болады.
Мектептерде полицияға көмек топтарының да құрылуы жалпы ахуалға жақсы септігін тигізіп жатқанын айту керек. Бүгінгі таңда бүкіл республика бойынша мұндай топтардың саны үш мыңнан, ал олардың құрамындағы оқушылардың саны 40 мыңнан асып кетті.
– Жөн екен. Ал енді осы мектеп инспекторы болу екінің бірінің қолынан келе бермесі анық. Оның жұмысы жасөспірімдердің қалың ортасында жүретінін ескерсек, бұл қызметке келетін адам ар-ұждан тұрғысынан таза, мінез-құлқы дұрыс болуымен қатар, балалармен тіл табыса алатын жұғымды қасиетке де ие болуы керек сияқты. Осы жағы қалай? Мамандарды арнайы дайындықтан өткізесіздер ме?
– Иә, оныңыз рас. Біз мектеп инспекторларының осы уақытқа дейінгі қызметтерінің тұтастай алғанда оң сипатта екендігін қуаттай отырып, бірінші кезекте олардың бойында оқушылармен тіл табыса алатындай қасиеттер болуы керектігіне баса мән беріп отырмыз. Сол себепті де біз еліміздің Білім және ғылым министрлігімен және АҚШ-тың Қазақстандағы елшілігімен бірлесіп, «DARE – балалар есірткі мен қылмысқа қарсы» бағдарламасының аясында Астанада қанатқақты жоба ретінде мектеп инспекторларын оқыту шарасын өткіздік. Болашақта мұндай шаралар жалғасын табады деген ойдамыз.
– Әңгімеңізге рақмет!