Ескендір Зұлқарнайын да қыпшақ қыздарына хиджаб кигізбек болып, райынан қайтқан

Бізге жеткен аңыз-әңгіме­лер, тарихи деректерде Ескендір Зұлқарнайынның әскери жорықпен қыпшақ даласына келгені де айтылады. Алайда Ескендір мен скифтердің ара­сында аса ірі көлемдегі соғыс орын алмаған. Соның өзін­де Ескендір Зұлқарнайын қыпшақ даласынан айтар­лық­тай үлкен әскери шығын көр­ген. Оны тарихи деректер де, аңыз-әңгімелер де дәлел­дейді.
Тәжік ғалымы Бободжан Гафуровтың 1980 жылғы тарихи зерттеуінде сақ сар­баз­дарымен Ескендір Зұлқарнайын әс­керінің кездесуі суреттеледі. Оның ай­туынша, сақ әскері жергілікті әскери тә­сіл­мен қаша ұрыс салып жүріп-ақ Ескендірдің ма­засын қашырады. Сақ әскерінің қаша ұрыс салу әдісін түсінген Ескендір келесі бір қақтығыста алдымен жеңіл садақшыларды, мұнан кейін жаяу әскер мен ауыр атты әскерді дайындады. Нәтижесінде ұрыс болған үш жерде де сақтар жеңіліске ұшы­рай бастады. Осылайша скиф пат­шасының інісі Картасис жау қолына түсіп қалады. Ес­кендір қолға түскендерді ешбір құн сұ­ра­мастан босатып жібереді. Есесіне үйлеріне қай­тып бара жатқан сақтардың артынан әс­керін тең бөліп, жасырын күйде жібереді. Фар­нух бастаған Ескендір әскерінің бір бө­лігі саналы түрде сақтардың ауылдарына ша­буылдай бастайды. Осы кезде сақ пат­шасы Ескендірге қарсы тұру үшін 600 атты әскер жібереді. Олар Ескендір әскерін ойсырата талқандайды. Ескендір әскерінен бар болғаны 1500 жауынгер аман қалып, қа­шып жүріп бой тасалайды. Алайда арал­ды қоршаған сақтар ешбір шашау шы­ғармай, осы әскердің көзін толығымен жоя­ды. Тарихшы Бободжан Гафуровтың ай­туынша, Ескендір Зұлқарнайын бұған де­йінгі соғыстарда да, онан кейінгі өмірінде де осындай орасан шығын көрген емес.
Ескендірдің сақтармен текетіресте болғанын Қытай жылнамалары да, батыс елдерінің деректері де, түркі тарихшы­лары да құптайды. Мәселен, Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрік» еңбегінде ай­тылады. Шу шаһарының еңсесін биіктетіп сал­дырған қала әмірі Шу ба­тырдың Ескендір Зұлқарнайынды қарсы алуын баяндағанда, қы­рық баһа­дүрін шығарып, Зұлқарнайынмен айқас­қанын су­рет­тейді. Шу жері заманында мем­лекеттің ірі аумағының бірі болғанға ұқсайды. Махмұт Қаш­қари Шу батырды әрі қаған деп түсіндіреді. Ол тегіннен-тегін қаған атал­ма­ған болса керек. Дастан деректері бойынша Ес­кендірмен текетірес үстінде Шудың қы­рық батыры үстем шығып, ба­тырлар алғашқы қақтығыстан соң мәміле жасасады.
Қазір көптеген батыс ғалымдары кейбір әдебиеттерге сілтеме жасап, Ес­кен­дір­дің скиф қағанымен кездесуін «Қытай қа­ғанымен кездесу» деп көрсетеді. Бірақ көп­теген салмақты тарихи деректер Ес­кен­дірдің Қытай жерінде болмағанын, бірақ қа­зіргі Шығыс Түркістан өңіріне аяқ басуы мүмкін екенін дәлелдейді. Оның үстіне «қа­ған» титулы тек түріктерде болған.
Ескендірді жырға қосқан шығыс ша­йыр­ларының еңбектерінде де ел аузынан жиналған хикаялар көп келтіріледі. Ес­кендірді сопылық сарындағы әдебиеттің не­гізін салушы ақындардың барлығы дер­лік жырына қосқан. Олардың қатарында Фер­доуси, Низами, Жәми, Науаи сынды есім­дері әлемге танымал шығыс жұлдыз­да­ры бар. Осылардың арасынан ақын Ни­зами Ескендір Зұлқарнайынның қыпшақ да­ласына келуін ерекше суреттеген.
Алдымен Ескендір тарихта Шығыс Түр­кістан атауын иеленген қонысқа әскерін әке­леді. Бұл елдің қағаны өте дана адам еді. Және оның әскері өте көп әрі мықты болатын. Ескендірдің келе жатқандығын ес­тіп, қаған барлық әскерін дайындап қоя­ды. Алайда қантөгісті, орынсыз шығынды ұнат­пайтын қаған Ескендірге соғыссыз бе­ріліп, салық төлеуге келіседі. Ескендір қа­ғанға «жеті жылдың салығын алдын ала тө­ле», – дейді. Бұған Қытай қағаны келісе оты­рып, «алайда сен алдымен маған осын­ша жыл өмір сүретініңе қағаз жүзінде ке­пілдік бер» дегенді айтады. Сөзден жеңілген Ескендір осы уәжден кейін тек бір ғана жылдың салығын төлеуге ке­ліседі.
Ертеңінде Ескендір азанмен оянса, Қы­тай әскері сап түзеп, соғысқа дайындалып тұр екен. Ескендір де өз әскеріне соғысқа дайындалуға бұйрық береді. Екі әскер алаңға шыққанда Қытай қағаны ортаға ке­ліп, соғыспайтындығын айтып: «Мен тек өз әскерімнің күшін көрсеткім келді», – дейді. «Менің сенімен соғысуға шамам бар еді, алайда сен ақиқатты жайып жүр­гендіктен (Ескендір Зұлқарнайын өзі жорық жа­сап өткен жерлерге яхуди дінін міндеттеп отырған делінеді), мен әділдікке қарсы шығудан бас тартамын, бұл ісім саған ғи­брат болсын дегенім», – дейді. Мұ­нан ке­йін қаған Ескендірге арнап, той жасайды. Және сый­­лық ретінде қыран бүркіт, астына жүй­рік ат, қойнына жар болсын деп ару сый­лайды.
Ескендірдің қыпшақ аруларына қайран қалуы
Қағанның Ескендірге сыйлаған түрік қы­зының ерекше үш сипаты бар еді. Бі­рін­шісі — асқан сұлулығы, екіншісі — қыздың үнінің тым тартымдылығы, ал үшінші қасиеті со­ғыс алаңында анау-мынау ер­кек­ке дес бер­мейтін ептілігі болатын. Низа­ми­дің «Ес­кен­дір­нама» жырының мәтінінде түрік қы­зының бойындағы осы үш қасиет­тің бірі Ес­кен­дірге ұнамағандықтан, ол аруды өзіне жар етуден бас тартады. Себебі Ескендір әйел затының ер адамнан асып кетуін қа­ламайтын еді.
Осыларға қоса Низами дастанында «Ес­кендірдің қыпшақ даласынан өтуі» де­ген тақырып қойылып, арнайы бір тарау бе­рілген. Жыр бойынша Ескендір Хорезм тауларын тастап, Жейхун дариясына өтеді. Мақсаты – Руське жету. Осы жерде Ескен­дір­дің әскеріне үлкен бір кедергі табылады. Онысы – қыпшақ арулары еді. Ескендір бұл ай­мақтан күмістей жарқыраған әйелдерді көреді. Әйелдер ай мен күндей сұлу және нәзік еді. Сұлулықтары сонша — тіпті пе­ріш­телердің өзі оларды көргенде азғындауға тү­сетіндей. Олар қаншалықты сұлу, көрікті болса да, бет-жүздері ашық күйде жүреді екен. Оларды көрген Ескендірдің бүкіл әскері мазасызданып қозғала бастайды. Тек патшаларынан сескенгендіктен ғана Ес­кен­дір әскері тарап кетпей тұрады. Әскерінің ма­засы кеткендігін көріп, Ескендір көп ой­ланады. Ақыры қыпшақ аруларының бет-жүз­деріне орамал салып жүруді осы жерге салт етіп қалыптастыруды ойға алады. Ес­кендір жергілікті қарияларды жинап, олар­ға барлық әйел атаулының бет-жүздеріне орамал жауып жүргізуіне ке­ңес береді. «Жүзі ашық жүрген әлгі сұлу өз ­күйеуінің намысын жерге таптап, өзін де түбі күйреуге ұшыратады», – дейді. Ескендір сөзін мұқият тыңдаған жергілікті өкілдер «мұныңыз қате» деп жауап береді. «Біз осы уақытқа дейін ешбір күйремей, таза күйде сақталып келеміз. Бетін тұмшалай, орамал жауып жүру біздің ата-бабаларымыздың салтында болмаған, ол — тіпті біздің дала­лық азат өлкемізге сай дәстүр емес. Біздің елде әйел­дер бетін жаппайды, ниеті дұрыс еместер көзін жабады», – деп, қабыл алмай тас­тайды. Және де «Ескендір, сен бізді ке­шір, біз патша сыйлай білетін халықпыз. Пат­ша үшін әрбіріміз жан бере аламыз. Де­се де біз өзіміздің атадан қалған дәстүрімізді бұз­ғымыз келмейді» деп кесіп айтады.
Осыдан кейін Ескендір Үндістанға қарай аттанады. Батыс деректерінде Александр Ма­кедонскийдің ешбір әскери жеңіліске ұшырамағаны айтылады. Алайда оның бе­тін қайтарған, яғни әскерін теріс бұрғызған түр­кілер жөнінде көп айтылмайды. Қалай де­сек те, Ескендір үшін қыпшақ даласына аяқ басу оның өміріндегі ерекше бір кезең бол­ғаны рас. Кейбір хикаяларда мұны Ес­кен­дір­дің өзі де мойындағаны айтылады.