Бекіренің басына түскен үш қайғы

Ресми мәліметтерге қарағанда, балық қоры, әсіресе бекіре тұқымдас балық қорына қатысты күрделі жағдай қалыптасып отыр. Тек соңғы 10 жылда Қазақстанда бекіре тұқымдас балық саны 2002 жылғы 61 млн данадан 2012 жылы 1,3 миллионға азайған. Яғни соңғы 10 жылда бекіре тұқымдас балық қоры 46 есеге азайған. Балықтың бағалы тұқымдарын сақтау бойынша мемлекеттік және құқық қорғау органдары тарапынан қабылданып жатқан шараларға қарамастан, бекіре тұқымдас балықтарды заңсыз аулау жалғасып келеді. Соңғы екі жылда 991 қылмыстық іс қозғалып, тек 446-сы ғана сотқа жеткен.

Балықтың бас қайғысы –  браконьер
«Жау жағадан алғанда, бөрі етектен тарта­ды» де­мекші, бекіре тұқымдас балықтың құрып бара жатуына жергілікті браконьерлерімізбен қоса, өзге Каспий жағалауы елдерінің ұры-қарылары да үлес қосып отыр. Атап айтқанда, Қазақстан Рес­пу­бликасының территориясына өтіп, топ болып заңсыз балық аулап, мемле­ке­тімізге көп мөлшерде зиян келтіріп жатқан Ресей, Әзірбайжан, Иран азаматтары жиі ұшы­райды. Жыл сайын Қазақстан аумағынан заң­сыз балық аулау кезінде қолға түсіп, үстілерінен қыл­мыстық іс қозғалып жатса да, шетелдік браконьерлер айылын жияр емес. Ал Табиғат қор­ғау инспекциясы мамандарының ай­туын­ша, шетелдік браконьерлермен күресуге олар қау­қарсыз. Өйткені шетелдік браконьерлер соңғы үлгідегі электронды қондырғылармен жаб­дық­талған қуатты катерлермен ауға шығады. Сон­дықтан да  олардың қылмыс үстінде ұста­ла­тын­­да­рынан, қолға түспей қашып құтыла­тын­да­ры көп. Ал біздің инспекторлардың қайық­та­ры қарабайыр. Тіпті олардың теңіз бетін ұдайы ба­қылап отыруға да мүмкіндігі жоқ. Себебі моторлы қайыққа құятын жанармай тапшы.
Мамандардың мәліметіне қарағанда, жыл са­­йын Каспий теңізінен,  шамамен 12-15 тонна бе­­кіре тұқымдас балықтар заңсыз  ауланады екен.
Екінші қайғы – экология
Соңғы жылдары Каспийде бе­кі­ре балықтары мен итбалықтың қы­рылуы жалғасуда. Эколог ма­ман­дар­дың айтуына қарағанда, ба­лықтар мен итбалықтың қыры­луы Кас­пий аймағы экологиясының на­шарлауымен тікелей байла­ныс­ты. Ма­мандардың мәліметінше, әдетте ба­лық­тар мен итбалықтар жыл сайын сәуір-ма­­мыр айларында қырылып жатады. Де­­рек­тер­ге көз жүгіртсек, 2003 жылдың көк­­­темінде балықтар мен итбалықтар ерек­­ше көп қырылған. Жалпы, Каспийде ба­­­лық­тардың жаппай қырылуы одан да ерте басталған көрінеді.
Асылхан АРТЫҚБАЕВ, Қазақстан экологиялық қоғамының мүшесі:
– Каспийдегі балықтар мен итба­лық­тар­дың жаппай қырылуы 1993 жы­лы байқалған. Оның себебі Әзір­бай­жан­дағы Кеңес Одағы Қорғаныс ми­нистрлігінің химиялық қоймасы бол­ды. Сол 1993 жылы көтеріліс бол­ғанда химиялық қоймадағы зиянды зат­тар теңізге тасталды. Бұл оқиғадан кейін белгісіз себептермен Каспийдің солтүстігінде бір миллиондай құс қы­рылып қалған. Мұндай оқиғалар Кас­пийде болып тұрады, ал қазіргісі менің же­ке пікірімше, мұнай бұрғылау сал­да­ры­нан орын алып отыр.
Экологтардың айтуынша, Каспийдің солтүстік жағалауы Ресей мен Қазақ­стан­ның өнеркәсіп қалдықтарын тастайтын қоймаға айналған. Сондай-ақ Атырау об­лы­сында 20 кен орнының су астында қалуы теңіздің экологиялық жағдайын мүлдем нашарлатқан. Осының салдарынан жыл сайын балықтар мен итбалықтың қырылу оқиғасы орын алуда.
Үшінші қайғы – уылдырық
Мамандардың тұжырымы бойынша, әлемде бар бекіре тұқымдас балық қоры­ның 90 па­йызы – Каспийде. Мұның құ­ны ша­ма­­мен 500 миллард АҚШ дол­ла­рын құ­райды. Ал әлем бойынша саудаға шы­ғатын қа­ра уылдырықтың 56 пайызы Кас­пий те­ңі­зінен алынады. Оның ішінде бе­кіре тұ­қым­дас балықтардан. Оның Еуропа ел­­де­рін­­дегі бағасы 10 доллардан асып жы­­­ғылады. Уылдырық бағасының қымбат бо­луы да бекіре балығының құрып бара жатуына себеп болып отыр. Уыл­дырықтан тү­сетін пайда мол болғандықтан, қыл­­мыскерлер неге де болса бас тігуге бар. Мысалы, биылғы  сәуірде басталған мау­сым­дық «Бекіре–2013» жедел алдын алу ша­ралары барысында Атыраудағы жеке үй­лердің бірінен қара уылдырық өңдейтін жа­сырын цех анықталған. Ол жерден  по­лиция қызметкерлері сатуға дайындалып қой­ған 16 ыдысқа салынған бекіре ба­лығының уылдырығы мен 400 дана бос құ­ты және  кептірілген балық өнімдерін тәркіледі.
Еліміздің батыс аймағындағы  орталық базарларда қара уылдырықтың келісі – 140-150 мың, етінің бағасы – 4-5 мың тең­ге. Ал Еуропа елдерінде бір келі қара уылды­рық­тың құны 10 мың доллардан аса­ды. Сон­дық­тан да болар, заңсыз уыл­ды­рық сату­шы­лардың бірі қолға түсіп қа­ма­лып жатса, екіншісі сол істі қайта жал­ғас­­тырып жата­ды. Осылайша, қара ба­­зарда уыл­дырық са­тып, пайдаға қарық бо­­лып жүр­гендер бекіре балығының ұры­ғын құртып барады.

Дерек
Дүниежүзі бойынша уылдырық экспортының басым үлесі Қазақстан, Ре­сей, Әзірбайжан, Қытай, Иран елдеріне тиесілі. 2008 жылы CITES негізінде Кас­пий бекіре балық уылдырығын экспорттау квотасының көлемі Қазақстан үшін – 3 тонна, Ресей үшін аталған көрсеткіш көлемі – 27 тонна, Парсы елі үшін 37 тон­на мөлшерінде болып бекітілген еді.

Түйін
Қазақстан Каспий теңізі аймағы елдерінің – Әзірбайжанды, Түрікменстанды, Иранды, Ресейді – бекіре тұқымдас балық аулауға 10 жыл мерзімге тыйым салуға шақырып отыр. Өйткені бұл бес ел бекіре тұқымдас балықтарды аулаудағы өз үлестерінің мөлшерін белгілеуді 2009 жылдан бері шеше алмай келеді. Аталған мәселе Каспий теңізінен уылдырық экспорттау жолында көптеген қиыншылық туғызып отыр. Мамандардың пайымдауынша, егер Каспий жағалауы елдері 10 жылға балық аулауға тыйым салса, 10-15 жылда балық қоры қайта қалпына келуі мүмкін. Олай болмаған жағдайда, бекіре балығы құрып кетуі ықтимал.