Азайды соңғы кезде байғұс бөкен...

«… Азайды соңғы кезде байғұс бөкен,
Мың-мыңдап баяғыда жүреді екен.
Бұл күнде келе жатқан жолаушыға,
Кез келеді анда-санда саяқ некен...
«Ақсақ киікті» жазған Сәкен ақын бөкеннің басына үйірілген бүгінгі бұлтты көрсе, өлеңін қалай өрбітері неғайбіл. Бір білеріміз – ол кездің аңшысы қанағатшыл болатын. Азығы үшін бірді-екілі бөкен атып, аяусыздыққа бармайтын. Ал қазіргінің ашкөзі (аңшы деуге ауыз бармайды) дала еркесіне ата жауындай өштікпен қарайды. 1960 жылдары 2 миллионнан асқан жануардың санын реттеу қажеттігі туды. Сол кезде арнайы құрылған киік аулайтын мекемелер дүкен сөрелеріне жеңсік етті көптеп шығарғаны аға буынның есінде. Тіпті осыдан жиырма жыл бұрын қазақ даласын 1 млн 400 мың бас бөкен мекендеген-тұғын. Қазіргі қалғаны – 90 мың, яғни он үш есе (!) кеміп кеткен.
Оның 53 мыңы Бетпақдала жазығын мекен етсе, бес мыңға жуығы Үстірт по­пу­ляциясына кіреді. Үстірттің киігі 50 пайызға азайған. Өйткені қыстауға өз­бек еліне кетіп, көктемде біразы кері қайт­пай қалады, обалы сол жердегі қас­көй­лердің мойнында. Қалған 31 мың бас ақбөкен Еділ мен Жайық өзендері ара­лығында жайылады.
Жұп тұяқты жануардың басты жауы – адам. Жүйрік көлік мініп, мерген мыл­тығын иыққа ілген «мықтылар» аспан асты елінде пантокрин деп аталатын дә­рі жасалатын құнды мүйізі үшін ақ­бө­кен­ді баудай түсіріп жатыр. Өткен жылы рес­публикада осылайша 350-ден аса жануар қаскөйлер қарауылына іліккен. Мықты деуіміз тегін емес. Киікті көбіне «көй­легі көк, тамағы тоқтар» аулайды. Шынтуайтында, қарапайым ауыл ада­мы­ның оған мүмкіндігі де, қызы­ғу­шы­лы­ғы да жоқ. Жапан түздің тағысына таба­нын ауыртқанша, қорасындағы қойды қолай көреді. Рас, киік атқандарға салынатын айыппұл мөлшері аз емес. Тіпті айрықша залал келтіргендерді тор­ға тоғыту жағы да қарастырылған. Бірақ іс жүзінде мүйіз тапсырып, миллиондап ақша табатындарға ол соманы төлей салу түк те емес. Жануардың жазығына қал­ғаны үшін жазаланып, түрмеде отыр­ған­дар жоқтың қасы.
Браконьерді бұл­тарт­пайтын айғақпен ұстау аз. Әрі қарай оның кінәсін дәлелдеу қиын.
Дегенмен ештен кеш жақсы. Ақбөкен 2006 жылы Қазақстанның «Қызыл кіта­бы­на» енгізілді. Сол жылы киікті қор­ғауға тұңғыш рет 200 млн теңге қаржы бөлінді. Бүгінгі таңда бұл мақсатқа жылма-жыл қаралатын қаржы 300 миллионға жуық. ҚР Ауыл шаруа­шылығы министрлігінің 2010 жылғы 10 қарашадағы №704 бұйрығымен ел аумағында ақбөкендерді аулауға 2020 жылға дейін тыйым салынды. Алынған шаралардың алғашқы нәтижелері жаман емес. Әйтсе де жағдай күрт түзеліп кетеді деуге әлі ерте. Бөкеннің Еділ-Жайық попу­ля­циясының басым бөлігін мекен­дейтін Батыс Қазақстан облысында биылғы киік санағы мамандарды тағы да ойлан­ды­рып тастады.
Қайрат ҚАДЕШЕВ, БҚО орман және аңшылық шаруашылығы инспекциясының бастығы:
– 12 мың басқа жуық киік сәуірдің аяғында облыс аумағындағы үйреншікті жерлеріне келген еді. Бірақ көп ке­шік­пей түгелімен Ресей Феде­ра­ция­сының аумағына өтіп кетті. Бұл үрдіс соңғы үш жыл қатарынан қайталануда. Негізгі себеп – су көздерінің тартылуы мен жайы­лымның тарылуы болуы мүмкін. Киік – шыдамсыз жануар. Шыбын-шір­кей­дің көптігі де бұған ықпал етуі мүм­кін. Өз тарапымыздан ресейліктерге хат жолдап, бөкендерге қамқорлық жа­сау­ды өтінген едік. Таяуда Саратов об­лы­сы­нан ақпарат алдық. Алты мың бас киік төлдеген, аман-сау. Күні бүгін 300-ге тарта жануар облысқа қайтып орал­ды.
Адамнан бір, аурудан екі теперіш көрген
Екі аяқтының озбырлығына осылайша тыйым салуға болар. Алайда соңғы бір-екі жылда киіктердің белгісіз дерттен қырылып қалу фактілері жиілеп кетті. Кеше ғана Қостанай облысының Жангелдин ауданы ау­мағынан 120 бас киіктің өлігі табылғаны мәлім болды. Сәуірдің 27-сі күні «Союз ТМА-22» ғарыш кемесінің қону аппаратын қабылдаған Қостанай топырағына улы заттарды әуе кемесі әкелуі мүмкін деген жо­рамал да жоқ емес. Жангелдин аудан­дық әкімдігіне қарасты ауылшаруашылық бөлімінің бастығы Руслан Құлетовтың айтуын­ша, кеме қонған жерде жайылған жа­нуарлар уланудан өлген. «Киіктер сол жердегі химиялық заттармен ластанған шөпті жеген. Содан кейін осындай оқиға орын алды», – дейді бөлім бастығы. Қазір отан­дық мамандар киік өлімінің неден болғанын зерттеуде.
Бөкендердің белгісіз жағдайда ажал құшуы бір бұл емес. 2010 жылы Батыс Қазақ­стан облысының Жәнібек ауданында 12 мың бас киік кенеттен өліп қалды. Ар­найы құрылған комиссия оның себебін пас­тереллез (топалаң) дертімен байла­ныс­тырды. Десе де, көпшілік көңілінде әлі күнге дейін күдік сейіле қоймағаны шын­дық. Эколог мамандар бөкендер ажалына облыс аумағында орналасқан Ресейдің Ка­пустин яр полигонында жүргізілген сынақ­тар әсер етуі мүмкін екендігін жоққа шы­ғар­майды.
Кәкен КӨБЕЙСІНОВ, «Нарын» қоғамдық қозғалысының жетекшісі:
– Мұндай оқиға тек бір бұл емес. Қазақстанның әр түкпірінде бұрын да қылаң берген көрініс. Мысалы, 1984 жылы – 250 мың бас, 1981 жылы – 180 мың бас, 1988 жылы 500 мың басқа жуық киік қырылды. Жануар­лар­дың өлу себебін анықтаған комиссия сол уа­қыттарда бар кінәні баяғы пасте­реллезден іздеген еді. Менің ойымша, Батыс Қазақстандағы киік өліміне Азғыр және Капустин яр полигон­да­рын­дағы сынақтардың әсері болуы әбден мүмкін. Азғырда жерасты ядро­лық жарылыстары жасалса, Капустин яр­да қазір де жаңа қару түрлері сына­ла­ды. Бұл полигондардың ашылғанына 70 жылға жуықтады. Осы мерзім ішінде ауа, топырақ пен судың әбден ластан­ға­ны ақиқат. Алдағы уақытта киік өлімін бол­дырмас үшін мәселеге кешенді тұрғыдан келген орынды.
Бөкеннің жаппай төлдеуі мамырдың бірінші жартысында өтеді. Бұл кезде күн салқындап, жауын-шашын көп болады да, оны қазақ халқы «Құралайдың салқыны» деп атайды. Киік көбіне егізден, кейде үш лақ та туады. Ақбөкендер өсімдіктердің 80-нен астам түрімен қоректенеді. Әдетте табынды текелері емес, ұрғашы киік бастап жүреді. Жаңа туған лақтар жарты сағаттан кейін енесін еміп, екі-үш сағатта аяқтанып кетеді. Киіктердің тағы бір ерекшелігі – еш­қашан жетім қалған лақтарын далаға тастамайды. Далада келе жатқан кез келген киік жолынан маңырап шыққан құралайды кездестіре қалса, жанына барып емізіп, өзімен ертіп әкетеді.