Қазақстанда психологиялық ауруға шалдыққан балалардың саны күн өткен сайын артып келеді. Аутизм деп аталатын осы дерттің салдарынан жүздеген емес, мыңдаған бүлдіршіннің тағдыры қыл үстінде тұр. Бұлай деуіміздің себебі, елімізде қатерлі кеселді емдейтін мамандар тапшы. Кейбір дәрігерлер оны қатерлі ауру ретінде қарастырмай, жай ғана психологиялық дерттің түріне жатқызады, сөйтіп, ауруларға тек кеңес берумен шектеледі. Мұның соңы балалардың өсе келе әлеуметтік ортаға бейімделуін қиындатады, айналадағы адамдардың өзіне деген түсінбеушілігін тудырады.
Аутизм – адамның психологиясындағы ауытқулар. Мұндай ауруға шалдыққандар адамдармен араласу, әлеуметтік қарым-қатынас орнату қабілетінен айырылады. Оның сөйлеу қабілеті бұзылып, психикасы мен ақыл-есі дұрыс жетілмейді. Бірақ аутизммен ауыратындардың интеллектуалдық деңгейі әртүрлі болады. Кейбірінің санасы мүлде дамымай, кенже қалса, енді біреулері білім мен өнердің жекелеген салалары бойынша дарынды болып келеді. Мамандардың айтуынша, аутизм – негізінен, балалардың сырқаты. Деректерге қарасақ, қазіргі кезде әлемде шамамен 67 миллион адам аутизм сырқатына шалдыққан екен.
Көптеген елдерде мұндай сырқатпен ауыратындар саны қатерлі ісік, қант диабеті және ЖҚТБ-дан да жиі кездеседі. Тек әлемде емес, бұл ауру түрінің бүгінгі таңда Қазақстанда да меңдеп бара жатқаны байқалады. Оның бірінші және ең басты себебі, елімізде аутизм «психологиялық дамудағы ауытқушылық» ретінде ғана статистикаға енгізілген. Мамандар аутизмді қатерлі дерт түріне жатқызып, оған қарсы тиісті ем қабылдауға асығар емес. Яғни аутизмнің соңы қатерлі жағдайларға алып келетіні ескерілмей отыр. Сондай-ақ аутизммен ауыратын балаларды оңалтуға бағытталған іс-шаралар «Мүгедектерді оңалту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама» арқылы ғана реттеліп отырады. Онда аутизмге шалдыққандар жеке санатқа алынбайды. Сондықтан елімізде аутизммен ауыратын балалар туралы ресми мағлұматтар күмән тудырады. Екіншіден, аутизммен ауыратын балаларды анықтау жүйесінің дұрыс ұйымдастырылмауы салдарынан Қазақстанда ондай балаларға тиімді көмек көрсету жүйесін қалыптастыру қиынға соғып тұр. Аутизм және оған ұқсас ауытқу белгілері бар балалардың 90 пайыздан астамы арнайы оқумен қамтылмағандықтан, ауыр психикалық мүгедек болып қалуда. Ал дер кезінде және дұрыс көмек көрсетілген жағдайда мұндай балалардың 60 пайызға жуығының мектеп бағдарламасына ілесіп, білім алуына, отбасына бейімделуіне мүмкіндік жасауға болады. Тағы бір мәселе, аутизмге шалдыққан балаларға ізгілік қарым-қатынас жағы ақсап тұр. «Аутизммен ауыратын бала тәрбиелеп отырған отбасылар айналадағы адамдар тарапынан түсінбестікке тап болады, оларды жұрттың өздеріне үрке қарайтыны қинайды. Бұл аутизмге шалдыққан адамдардың әлеуметтік ортаға бейімделуін одан әрі қиындата түседі», – дейді мамандар.
Әлия АРХАРОВА, «Ашық әлем» қоғамдық қорының президенті:
– Деректер бойынша, аутизмге негізінен ұл балалар көп шалдығады екен. Қазақстанда мұндай дертке қанша баланың тап болғанын нақты басып айту қиын. Бірақ осы сырқаттың жылдам дендеп бара жатқаны белгілі. Себебі елімізде аутизмге шалдыққандарды анықтау жұмыстары дұрыс қолға алынбаған. Негізінен, балаға үш жасқа дейін ем қолданса, оны аталған дерттен құлан таза айықтыруға болады. Ал дер кезінде шара қабылдамаса, бала өсе келе қоғамға бейімделе алмайды. Менің балам да осы дертке тап болған. Мұны ол төрт жасқа келгенде бір-ақ білдім. Бастапқыда біз баланың мінез-құлқын түсінбейтінбіз. Бала да өзінің айналасында не болып жатқанын ұқпайтын. Ол үнемі басқа әлемде жүргендей мінез танытатын. Бұл – тек бір ғана мысал. Мұндай балалардың барлығына нақты көмектер керек.
Әлия ЕРСАРИНА, Медициналық-педагогикалық кеңес беру ғылыми-тәжірибелік орталығының психологы:
– Аутизмге шалдыққан балалардың мінезі басқа қатарластарына қарағанда өзгеше болады. Олар қоғамға араласқысы келмейді емес, дұрыс араласа алмайды. Оның себебі, орталық жүйке жүйесі бұзылған. Мұндай дертке шалдыққан балаларды тәрбиесі қиын балаларға жатқызуға болады. Мұндай ауруды емдеуге болады. Тек мемлекеттің қолдауы қажет.
Дерек:
Әлемдік статистика бойынша, 2000 жылы аутизмнің таралу деңгейі 10 мың балаға шаққанда төрт-бес адамнан тура келген. Американың сырқатты бақылау және алдын алу орталығы сарапшыларының айтуынша, АҚШ-тағы 110 баланың біреуі осы дертке душар болған. 2007 жылы Американың әрбір 150-баласына осындай диагноз қойылған. Нәтижесінде 2002-2006 жылдар аралығында сырқаттың таралу деңгейі – 57 пайыз, ал соңғы 20 жылда 600 пайызға артқаны анықталды. Соңғы уақытта Қазақстанда аутизмге шалдыққан балалардың саны күрт артқаны байқалады. Тіпті күмәнді деген деректердің өзі бұл сырқаттың қазақстандық балалар арасында кең етек жайып бара жатқанын көрсетеді. Мәселен, Алматы облыстық психологиялық-педагогикалық кеңес беру орталығының статистикалық есебіне сүйенсек, 2003 жылы аутизмге шалдыққан – 77 бала, 2006 жылы – 255 бала, 2009 жылы 326 бала тіркеліпті.