Алаштың АСХАНАСЫ

Қойдың еті белсіздіктен қорғайды

Ас тұрған жерде ауру тұрмайды
                                                                         (халық нақылы)

«Ас адамның арқауы» екенін біз бұған дейін де сөз еттік. Өткенде нақ осы ас-ауқатқа байланысты Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы адам ағзасындағы ауру-сырқаудың 60 пайызы дұрыс тамақтанбаудан бой көтеретінін мәлім етті. Сол-ақ екен, біраз өркениетті елдер өзінің тамақтану кестесін қайта қарап, дұрыс тамақтану жүйесін қайыра таразылады.
Әлем осылайша әрекет етіп жатқан тұста халықаралық сарапшылардың біра­зы «қазақтың ұлттық тағамын таза эко­ло­гия­лық, емдік қасиеті жоғары» деп баға­лап та берді. Мысалы, Жапониядағы Осаки университетінің профессоры Ешидо Андо «қазақ жылқысының еті өз алдына, қойы­ның еті де талай дертке дауа» екенін ашып айтты. Ғалымдар, әсіресе «қойдың етін тұты­ну арқылы белсіздіктен арылуға бола­ды» десті. Міне, біз осы тұста «Алаштың асханасын» пайдалана отырып, қой етінің қасиетін ашып көрсетуді жөн көрдік.
Ғылыми дәйектерге жүгінсек
Бірінші кезекте ғылыми дәйектерді сөз етер болсақ, қойдың етінің құрамында су – 68 пайыз; ақуыз – 17,3 пайыз; май – 13,6 пайыз; көмірсутегі 0,5 пайыз болып түзіледі. Бұған кальций, фосфор, темірді қосып қойсақ, ғалымдардың «қой етінің талай дертке дауа» деп отырғанының жаны бар екенін бағамдаймыз. Мұндай деректерді тізбелеп отырған генетиктер қой етінің бүйрек қызметін бекемдеп, бел­сіз­діктің алдын алатынын баса айтып отыр. Осыған қарап ата-бабаларымыздың көре­гендігін, білімділігін тағы бір мойындауға тура келеді. Мәселен, қазақтың ежелден келе жатқан бір дәстүрі, ол – жас босанған әйелге міндетті түрде бір қойды байлап, оны қалжа етіп сою. Бұл – босанған әйел­дің белі тез бекіп, сүйектері жылдам қатаюы үшін әуелден жасап келе жатқан ғұрып. Ғылыми дәйек пен ұлттық ғұр­пы­мыз­ды салыстырар болсақ, астарында көп нәрсе жатқанын аңғаруға болады. Зерт­ханалық жұмыстардың нәтижесінде басқа төрт түлікке қарағанда қойдың етінде А1, В12, В1 дәрумендері мол болатынын, оның етін былай қойып, сорпасының өзі талай дерт­ке дауа екенін анық байқамыз. Осыны білгендіктен, бабаларымыз зама­нын­да өмірге бала әкелген ананы, ауыр дерт меңдеген сырқаттарды, көз тиген бала­ны, ағза қорғанышын, яғни имму­нитет­ін жо­ғалт­­қан адамды қойдың етімен, сорпа­сы­мен емдеуді жөн көрген. Жас босанған әйелге міндетті түрде қалжа сойы­лып, оның мойнын жас анаға жегізіп, сор­пасын ішкізу арқылы қазақ халқы «бала­ның да ананың да сүйегі тез бекиді, денсаулықтары нығаяды, екеуі де кез келген ауруға төтеп бере алады» дегенді мықтап ұстанған.
Қорлан Абсалықова, химик-ғалым:
– Қой етінің құрамында калций мен фосфор көп болғандықтан, жаңа сойыл­ған қой етін жұқалап тіліп алып, сол қаракесек етті жылы күйінше ісіп тұрған жерге немесе жараға таңып қойса, бұл үлкен ем болады. Жараның не­ме­се ісіктің бетінің тез қайтуына фос­фор мен калийдің, калцийдің көме­гі зор. Бұдан соң қойдың еті – семіздікпен күресуге бірден-бір таптырмайтын дүние. Қазірде диетолог мамандар сал­мағы 150-160 келі адам­ды 90 келіге терілерін салбы­рат­пай, олпы-солпы етпей арықтату үшін кем дегенде алты ай мерзім жұмсайды. Қойдың етінде белоктың көп екенін ескерсек, арық­та­ғысы келген адам күн­делікті 150 грамм қойдың етін тұтынса, оның артық терісі салбырамай, жинақы болып арықтай алады. Жалпы, қойдың етінің басты қасиеті – белсіздікке дауа. Құрамында калций, калий, А1, В12 дәрумендері болғандықтан, оның сорпасының өзі адамды талай дерттен айықтырады. Сондықтан қой етін көбі­рек тұтынса, талай адам дертіне дауа табар еді.
Ұлттық танымның да берері мол
Жалпы, ғылыми дәйектер өз алдына қойдың етін тұтынуға қатысты бабалар мектебінің де берері мол. Мысалы, кезінде қазақ халқы қимылсыз мешел болып қал­ған балаға қойдың сүйегін қайнатып беріп, оның сорпасын ішкізіп отырған. Бұдан соң баласына көз тисе қара қойдың терісіне салу арқылы баланың бойындағы тіл-көзді алған. Абайсызда жылан немесе басқа уытты жәндіктер шағып алса, жаңа сойылған қойдың қаракесек етін сол шақ­қан жерге таңу тәсіліне жүгінген. Мұны ғылым да барынша дәлелдеп отыр. Баба­ларымыздың қой етін емдік тұрғыда пай­да­ланғанына қатысты қазіргі медицинаның да пікірі оң.
Абзал Шаяхметов, медицина ғылы­мы­ның кандидаты:
– Кезінде ата-бабаларымыз өкпесі ауыр­ған адамға, созылмалы жөтелге шалдыққан сырқатқа қойдың өкпесін беру арқылы ем қолданған. Мысалы, қойдың өкпесін бір қайнатып жіберіп, ыстық күйінше сырқаттанып жатқан адамға берсе, оның жөтелі басылған. Бұдан соң жиі несеп сындыратын бала­ларды қойдың терісіне салған. Негі­зінде, суық тиген адамды қойдың майы­мен сылау бізде әлі де бар. Қой­дың майы ағзадағы суық тию про­цесінің алдын алатындықтан, қазірде көп аналар жаңа туған нәрестесін қой­дың майымен сылайды. Қойдың жілік майын қолқасына қақырық жиі жиналатын адамдарға беру арқылы баба­ларымыз кезінде өкпедегі құрт ауруының алдын алған. Жалпы, Жапо­ния, Корей елінің мамандары қазірде таза қазақы қой етіне асқан қызы­ғу­шылық танытуда. Біздің қой етінің құрамын зерттеуде. Қой етінің емдік қасиеті жоғары екені даусыз. Тек оны сауатты түрде тұтына білгеніміз жөн.
Сорпасынан құрғақ таблеткалар неге шығармасқа?!
Міне, біз осылайша бір ғана қой етінің қаншама дертке дауа екенін барынша сөз еттік. Мамандардың біразы қазақы қой етінің сыртқы нарыққа танымалдылығын арттырғымыз келсе, оның медициналық емдік қасиеттерін барынша наси­хат­тауы­мыз қажеттігін құлаққағыс жасауда. Тіптен қайсыбір мамандар тарапынан қойдың сорпасын құрғатып, одан арнайы таб­лет­калар жасау керектігі де айтылып қалуда. Абзалында, қойдың еті таза бола­тынын, мал басының бұл түрінде Ойсыл­қарада (сиырда) жиі кездесетін сарып, күйдіргі, аусыл тәрізді аурулардың бол­майтынын сөз еткен ғалымдар болашақта халықтың қой етіне деген сұранысы артатынын, сондықтан оны өсіру мен күтіп баптауға қатысты көзқарасты барынша жаңашыл ету қажеттігін баса айтуда. Бұған қатысты мамандар «қой етінің насихатын арттыру үшін сорпасын қатырып арнайы емдік таблеткалар жасауды, қойдың етін арнайы қатта­ма­ларға салып құрамын, құрылысын ашып жазуды, ал қойдың майын арнайы құты­ларға құйып оның өкпе, бронхы, демікпе дерттеріне ем екенін ашып көрсетіп, арнайы дәріханаларда сату да артық бол­майды» деседі.

Емдік рецепт
Дертке дауа қой сорпасы
Біз бүгін сөзіміз барынша дәлелді болуы үшін «Алаштың асханасы» арқылы эндекринолог-ғалым Ләйлә Байбосынованың қойдың сорпасынан жасалатын емдік рецептісін ұсынбақпыз.
Ескертеміз: бұл рецепт асқазан қыжылына, іштің қатуына, ішектің тазалануына, бауыр және өт жол­да­ры­ның жұмысын жақсартуға қолданылады.
Емдік құрам:
А) Үгілген қызыл мия тамырының бір ас қасы­ғы­на бір құты қайнап тұрған қойдың сорпасын құйып, 20 минут тұндырылады. Дайын тұнбаны сүзіп, тоңа­зыт­қышқа қойып, ішерде жылытып күніне 100 грамнан үш-төрт рет ішеді. Бұл іштің қатуына көмектеседі.
Ә) Түймедақ шөбінің 10 грамына қайнап тұрған 100 грамм сорпа құйып, 15 минут тұндырады. Оны сүзіп күніне бір ас қасықтан тамақ алдында үш-төрт мәрте ішеді. Бұл асқазан қыжылына, ішектің таза­лануына көмектеседі.
Б) Қалақайдың 20 грамм қураған сабағына 1 литр сорпа құйып, 15 минут тұндырып, күніне үш мез­гіл 50 грамм ашқарынға ішсе, бұл өт жолдары мен бауыр жұмысын жақсартады.
Жалпы, қойдың сорпасының қуаты 90 градус ыстық­та қайнатылса да төмендемейді. Сондықтан сор­паға малта езіп ішу, бірнеше күн сорпамен ем­делу жел-құздан, суық тиюден, қуық ауруларынан сақтайды.

Алақаныңызға қойдың майымен массаж жасауға дағдыланыңыз
Эндекринолог-ғалым Ләйлә Байбосынованың айтуынша, қойдың майымен массаж жасауға дағдыланған адам ағзасын түрлі дерт­терден сақтайды. Мұндай массаждың, әсіресе ағзадағы суық тию үрдісін жоюда атқаратын рөлі зор. Осыған қатысты біз арнайы алақанның схемасын беріп отырмыз. Схемада адамның бауырына, өтіне, асқазанына тағы басқа ағзаларына алақан арқылы қалай массаж жасау керектігі анық көрсетілген. Осы схема арқылы алақаныңызды ашып, қай ағзаңыз мазаласа алақанда көрсетілген сол нүктеге майды жұқалап жағып, 20 минут алақаныңызды уқалайсыз. «Күнделікті осы әдетке дағдылансаңыз, бұл тәсіл талай дертіңіздің дауасы болады» дейді ғалым.

Көнені жаңғырту
Қорықтық жасау білеміз бе?
Қазірде ұлтымызда ұмыт қалған тағамның бірі  – қорықтық сусыны. Қорықтық (тасқорықтық) – тек қана қойдың немесе ешкінің сүтінен қойшылар өрісте жүргенде пісіріп ішетін тамақ.
Ағаш тостаққа болмаса саптыаяққа қой сүтін сауып, отқа әбден қызды­рыл­ған малта тасты бір-бірлеп салып оты­рады. Әбден қыздырылған малта тас салын­ған шикі сүт 2-3 минутта қайнап, піседі. Міне, осы тағамды қойшылар «тас қорық­тық» деп атаған. Кезінде қазақ даласында осындай салттың бар екенін естіп-біліп орыс ғалымдары    С.П.Бот­кин, Г.А.Захарин, Н.В.Скли­­фосовскийлер осы қорықтық сусынының құрамын зерттеген. Сонда қорықтықтың құра­мында белоктың үш түрі – казеин, аль­бумин және глобулин болатыны дәлелденіпті. Ал ғалымдар қазірде жастарымыздың бойында нақ осы үш түрлі белоктың жетіспейтінін, осыдан барып ағзада түрлі дерттер пайда болатынын жиі айтуда. Қорық­тық­тың құрамындағы амин қыш­қыл­да­рының қымызда болатын қыш­қыл­дар­дан бір кем түспейтінін де бүгінде ғылым дәлелдеп отыр. Бұл қорықтықты арнайы торсықта сақтап ішсе, адам ағзасында жетіспейтін эротроциттер мен тромбоциттердің орнын осы арқы­лы толтыруға болады. Жалпы, «ұлттық ас ұлттың денсаулығына таптырмас шипа» дескен мамандардың пайым­дауын­ша, қазақ баласы денсаулығын нығайтқысы келсе, болашақта мұндай ұмыт қалған тағамдарды, сусындарды жаң­ғырту үрдісін қолға алу қажет.

Керек кеңес
Айран – табиғи бальзам

Қазақтың ас-ауқатын сөз еткенде кос­метолог мамандардың да өзіндік айтары бар. Қазірде қазақ қыздарының ара­сында шаштың түсуі, жұқаруы кеңінен үрдіс алып отырғанын бағамдаған кос­ме­тологтер қазақ қыздарының шашын өсіруде табиғи күтім жетіспейтінін құлақ­қағыс етуде.
Табиғи күтім жөнінде мамандар әдетте су сабынның орнына айранның табиғи бальзам екенін алға тартады. Ертеде қазақ әйелдері шаштарын қай­ратты және ұзын бұрым етіп өсіру үшін айранды пайдаланған. Шашқа мұндай күтім жасау үшін айранды бастың терісі мен шашқа жағып, басты жылы орап, 5-10 минуттан кейін ыссылау сумен жуу ке­рек. Ішінде аздаған суы бар ыдысқа 1-2 жұмыртқаның ағын араластырып, шашты жуып, сонан соң сумен шаяды. Шаш­ты жуып болған соң оны бірден кеп­тір­­меген дұрыс. Мұны үнемі пай­да­лан­саңыз, шаштың түспеуі үшін бұл әдіс қа­зірде «ең қарапайым әрі нәтижелі әдіс» деп танылуда. Жалпы, дені сау адам­ның ағ­засы бір тәулікте шамамен 50 мг С дә­ру­менін қажет етсе, айранның құ­ра­мында 200-260 мг С дәрумені бо­латын кө­рінеді. Айранның ағзаны шіріт­кіш мик­роб­тарға, ішек таяқ­ша­ла­рына, сар­ғыш ста­филококтарға қарсы тұратын қасиеті бар.

Пікір-уәж
Біліктінің сүйген асы
Қазірде зиялы қауымның көпшілігі қазақтың ұлттық тағамдарын тұтына бастағаны белгілі. Табиғи жолмен өндірілетін тағамдарды бүгінде қазақтың элитасының да, зиялысының да, шенді-шекпенділерінің де дастарқанынан көп кездестіреміз. Міне, осыны есепке ала отырып, біз оқырман назарына «Біліктінің сүйген асы» деген айдармен елге танымал тұлғалардың сүйсініп ішер ұлттық тағамын ұсынбақпыз.

Төрегелді Шарманов, Қазақ тағамтану академиясының президенті:
– Тамақ адамның мінезіне, геніне әсер етеді. Сырт­тан келетін кока-кола, пепси-кола сияқты фас­фуд­тармен тамақтансақ, геніміз жақ­сар­май­ды. Әрқашан ұлттық тағам бірінші тұруы, наси­хат­талуы керек. Қымыз, шұбат, айран, ірімшік, құрт, бауырсақ, ет секілді қазақтың қанында бар ұлттық тағаммен азықтану – рухани байлықты бойға жинау мен ден­саулықты мықты қылуға көмектеседі. Өз басым, осы ұлттық тағамдарды сүйсініп жеймін. Түскі астан кейін міндетті түрде бір кесе қымыз ішемін. Қарап отыр­са­ңыз, қазіргі жастардың көбісі әлжуаз. Себебі ұлттық та­ғамнан ажырап кеткен. Ал бұрын бабаларымыз бой­шаң әрі ойшаң болатын. Мұның бір сыры осы ұлттық тамақта жатыр.

Хакім Суербаев, химик-ғалым:
– Химиялық өңдеуге түспеген ұлттық тағамдардың барлығын сүйсініп жеймін. Мен әсіресе ұннан дайын­да­п, етке салынатын салманы ұнатамын. Салманың аты әр жерде әртүрлі салма, кеспе, жайма, қамыр нан деп те аталады. Салма етке жабысып қал­мау үшін оны салардың алдында етті сүзіп алады. Салма салынған еттің сорпасы аса майлы емес, ішуге өте жеңіл әрі сіңімді келеді. Біздің отбасымызда етке салма тек қана қолдан жасалып салынады. Мұндай қолдан жасалған дәмнің денсаулыққа оң әсері мол. Ұлттық тағамымызды насихаттау отбасы ошақ қасынан басталуы керек. Сонда оның сапасы, өтімділігі, даярлануы арта түседі.

Аман Шотаев, ауыл шаруашылығы ғылымының докторы, профессор:
– Менің ұлттық тағамдарымыздың ішінде сүйсініп жей­тін тағамым – сірне. Бұл тағамды өз қолыммен даяр­лап, отбасыма ұсынатын кездерім де болады. Мар­қа­ның етінен жасалатын сірнені еліміздің кейбір ай­мақ­тарында «бұқтырма» деп те атайды. Бұл жеңсік ас көбіне қозының қом жинаған шағында дайындалады. Сондықтан жер көгеріп, көктемнің құлпырған шағында сірне жасау біздің әдетке айналған. Жас төлдің еті өте жұмсақ әрі сіңірсіз сіресіп пісетіндіктен де, сірне ата­лады. Құрамында үлкен қойлардың етіне қарағанда, холестерин екі есе төмен, майы аз болады. Қорытылу деңгейi жоғары деликатес санатына жатады. Адамның қуат-күшін арттырып, бетіне қан жүгіртетін қадірлі астың тағы бір сыры дәл осы жас малдың етінде жатыр. Жас еттен әзірленген бұл ас денсаулыққа өзіндік пай­да­лы әсерін тигізеді.

Бетті дайындаған Қарлығаш ЗАРЫҚҚАНҚЫЗЫ, жеке пошта kokshe.79@mail.ru