Қазақстанның атом энергетикасы: бүгіні мен болашағы
Қазақстан уран өндіру бойынша әлемде екінші орын алады. Еліміздегі атом саласының өркендеуі технологиялық әлеует тұрғысынан да, жалпы мемлекеттің болашағы үшін де аса маңызды.
Қазақстан Республикасының отын-энергетикалық кешенін дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасының авторлары (2020 жылғы редакция) атом өнеркәсібіне ерекше назар аударып отыр. Қазір уран өндіру саласы неғұрлым дамыған болса да, атом отынын өндіру мен пайдаланудың барлық негізгі сегменттерін дамыту үшін әлеует бар.
Уранның болжамды қорының көлемі шамамен 2 млн тоннаға жетеді. Бұл ретте,"Қызыл кітаптың", АЭХА/ЭЫДҰ және АЭХА деректері бойынша Қазақстанда уранның дұрыс бағаланған ресурстарының көлемі миллион тоннаға жетер-жетпес.
Оның ішінде уранның бір килограмы үшін өзіндік құны 80 АҚШ долларынан кем көлем шамамен 60% – ды, өзіндік құны 80-130-20% - дан сәл аз, ал қалған өзіндік құны 130-260 долларды құрайды.
Қазақстан – көшбасшы
2030 жылға дейін ең тиімді кен орындары таусылып, өндірудің орташа құны 10 долларға көтеріледі деген болжам бар. Ал 2030-дан кейін шығындардың өсуі одан да маңызды болуы мүмкін.
Бұл барлық елдер үшін ортақ проблема болғанымен, Қазақстан әлемдегі өз позициясын басқаларға қарағанда жоғалтпауы ықтимал. 20 жыл ішінде атом өнеркәсібіне инвестиция көлемі шамамен 4 млрд АҚШ долларына жетті. Барлық өндірілген уран экспортқа, бірінші кезекте Қытайға экспортталады.
Перспективада 2030 жылға дейін ядролық отын нарығының ақшалай мәнде 115% - ға өсуі күтілуде (2012 жылғы 23,3 млрд АҚШ долларынан 2030 жылы 50,2 млрд дейін). Сараптамалық бағалауларға сәйкес уран өндіру мен байыту бөліністері көлемі мен пайдалылығы бойынша ең жоғары болып қала береді.
Уран өндіру сегментінің бағалау рентабельділігі шамамен 40%-ды, байыту сегментінде-45% - ды құрайды. Басқа сегменттерде рентабельділік 25% - ға дейін ауытқиды.
Ақшалай мәнде нарықтың ең үлкен үлесі уран өндіру және байыту арқылы қалыптастырылады (тиісінше шамамен 48% және 32%). Отын құрамаларын фабрикациялау сегменті 16% – ды алады, ал осы өлшем бойынша ең елеусіз сегмент конверсия болып табылады-шамамен 4%
Сату арналарын белсенді дамыту қажет
Сондай-ақ әлемде атом энергетикасының жалпы өсуі, оның ішінде пайдалануға берілетін жаңа АЭС-тер санының едәуір көбймек. Бұл ретте Жапонияны қоспағанда Азия елдерінде АЭС-тер саны артады деп болжанып отыр. Ал Еуропа мен Жапонияда Атом бағдарламаларын қысқарту жоспарлануда.
2030 жылға дейін әлемдегі атом реакторларының саны 160 данаға (+35%) артады, оның ішінде Азия елдеріне шамамен 135 реактор (+115%) келеді. Осылайша, Атом генерациясының жаһандық қуаты 2030 жылға қарай 55-60% - ға өседі және шамамен 600 ГВт-ты құрайды (Азия елдерінде генерация 184% - ға өседі). Нәтижесінде 2030 жылға қарай уранға деген сұраныс екі есеге ұлғаюы тиіс.
Тұжырымдамада атап өтілгендей, мұндай жағдайларда Қазақстанға әлемдік нарықта жетекші орынды ұстап тұру үшін барлық ықтимал өткізу арналарын белсенді түрде дамыту қажет болады.
Қазір Қытайдан басқа қазақстандық уранның едәуір бөлігі Еуропаға кетеді (барлық тұтынудың 16% - на дейін). АҚШ-қа жеткізу шамалы. Сонымен қатар, американдық тұтынушылар спот нарығында уран сатып алуды жөн көреді.
Сондай-ақ, басқа да ірі ойыншылармен ынтымақтастықты арттыру қажет. Бұл бірқатар артықшылықтар береді:
* серіктес технологияларын қолдану;
* инвестицияларды, күрделі шығындарды және олармен байланысты тәуекелдерді бөлу;
* білікті кадрларды тарту;
* жергілікті нарықтарға қол жеткізу мүмкіндігі;
* барлық қайта бөліністегі өнімдерді жеткізуді кеңейту және тағы басқалар.
Атом өнеркәсібінің әлемдік тәжірибесі
Саланы дамыту мүмкіндігі ресурстық базадан бастап қуатты әлеуетке дейін жеткілікті. Сонымен қатар, бірқатар проблемалар да жоқ емес. Мысалы:
* уран бағасының құбылмалылығы;
* атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы ғылыми зерттеулерді қаржыландырудың жеткіліксіздігі;
* атом саласында білікті кадрлардың жетіспеушілігі;
* халықтың "радиофобиясы" және атом энергетикасына сенімсіздік.
Соңғы тармақтың ұзақ тарихы бар. Сарапшылар оны Кеңес заманында Семей полигонының қызметімен байланыстырады.
Бұл ретте әлемдік тәжірибе атом энергетикасының дамуын жалғастырып келе жатқанын көрсетіп отыр. Тіпті Жапония Фукусимадағы төтенше жағдайды тоқтата алмады, тек қауіпсіздік шараларын күшейтуге мәжбүр етті — мысалы, тиісті жүйелерді жаңғырту.
2019 жылдың қорытындысы бойынша Жапонияның энергия теңгеріміндегі АЭС үлесі 7,5% - ға дейін өсті. МАГАТЭ деректері бойынша 2020 жылғы Мамырда 30 елде 450-ге жуық ядролық энергия блоктары жұмыс істеген
Тағы 19 елде белгіленген қуаты 57 ГВт (эл.). Бұл ретте АЭС-ке электр энергиясын жалпы өндірудің 10% - дан сәл астамы тиесілі.
Мысалы, АҚШ-та екі жаңа блок салынуда, Қытайда 11, Ұлыбританияда екі және т.б.
Экология үшін үлкен артықшылық
АЭС-тің маңызды артықшылығы-атмосфераға зиянды шығарындылар азаяды. Әсіресе көмір энергиясымен салыстырғанда.
Әлеуметтік өзара іс-қимыл және коммуникациялар орталығының сарапшысы Аслан Нұржанов БҰҰ шеңберінде 2015 жылғы Климаттың өзгеруі туралы Париж келісіміне сәйкес, климаттың өзгеруін болдырмау мақсатында парниктік газдар шығарындыларының көлемін азайту қажет екенін атап өтті. Ал көмірқышқыл газы шығарындыларының үштен бірі көмірге тиесілі.
Сонымен қатар, сарапшы өндірілетін көмірдің жылу бөлінуінің төмендігі, ылғалдың жоғары үлесі, күл мен күкірттің үлкен көлемінің болуы бар екенін атап өтті. Көмір өнеркәсібі үлесінің біртіндеп төмендеуіне біздің еліміз ғана мүдделі емес.
— 2013 жылы Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға"көшуі жөніндегі тұжырымдама бекітілді. 2030 жылға қарай энергия тұтынуды екі есе мөлшерде арттыруға қарамастан, шығарындылар көлемі баламалы және атом энергетикасын дамыту есебінен азаяды деп болжануда. Яғни, Қазақстанда атом энергетикасын енгізу жедел емес, іргелі сипатқа ие, - деп жазады Нұржанов.
Көмір және мұнаймен салыстырғанда атом энергетикасының экологиялылығын тұжырымдама авторлары да атап өтеді. Бірақ бұл жалғыз артықшылық емес. Осылайша, оны енгізу аймақтың да, мемлекеттің де бүкіл экономикасының дамуына серпін береді.
Бұл ретте:
* ядролық отынды әлемдік нарыққа кешенді өнім түрінде жеткізу қамтамасыз етілген;
* АЭС құрылысы аяқталды;
* атом саласының дамуын қолдау үшін ғылымды қажетсінетін өндірістер мен ғылыми-зерттеу орталықтары құрылды.
Айнұр Нұрсабет
