Журналистің этикалық кодексі қабылданды

Журналистердің ортақ мойынсұнатын этикалық кодексінің керектігі жөніндегі мәселе жазарман қауымның арасында біршама сөз болып, кейіннен бұл іспен шындап айналысқан Қазақстан Журналистер одағы мен «Бас редакторлар клубы» қоғамдық бірлестігі арнайы жобаны жұрт­шы­лық­тың талқысына тастаған болатын. Кодекс жобасы ала жаздай әртүрлі деңгейде қаралған-тын. Пісіп жетілген құжат кеше Астанада еліміздің бірқатар жетек­ші БАҚ басшылары, республикалық басылым­ның бас редакторлары қатысқан алқалы жиында ақырғы талқыдан өтіп, соңғы нұсқасы арнайы хаттамаға қол қою арқылы қабылданды.
Әуелгі сөз журналист этикасы кодексінің керектігі хақында: Президент Нұрсұлтан Әбішұлы этикалық кодекс жо­ба­сын, сон­дай-ақ отандық БАҚ-ты жа­ңа­ша­ландыру жоспарын әзірлеу туралы тап­сырма жүктегенде, ең ал­ды­мен, тұтынушыны бұр­ма­лан­ған және жалған ақ­па­рат­тар­дан сақ­тандыру мәселесін қа­перге салған еді. Расында, бұрмаланған һәм жалған ақпараттан қоғамның арасында әлеуметтік алауыздық туындайтынын да көзіміз көрді.
Оны айтасыз, ақпарат ғасырында сөз бос­тандығын бүрке ұстанғандардың абай­ламауға, әдейі арандатуға барып отырғанын да бақылап, байқап та жүрміз. Басқасын ысырып қойыңыз, күні кеше өркениетті, сөз бостандығының қадірін қатты біледі деп жүрген АҚШ пен Еуропа қандай даудың төркініне айналды. Сөз бостандығын желеу еткендер күллі мұсылманның намысын қорлайтын фильм түсірді. Ол аздай, дәл сол дау өршіген тұста еуропалық белді баспасөз отқа май құйып, пайғамбардың карикатура­сын баспа бетіне жариялап, одан сайын жағдайды ушықтырды. Кейіннен ресми биліктен бастап, саяси, рухани көшбасшы­лардың баршасы сөз бостандығын желеу етіп шектен шыққандардың  ісін айыптады. «Бұл сөз бостандығы емес» деді олар бірауыздан. Ал арандатушылардың әлгі ісі онсыз да берекесі кетіп отырған бірқатар араб әлеміндегі бүліншілікті онан сайын өршітіп, тұтастай мемлекетке деген жек­көрінушілікті қаузатқан еді. Осының өзі-ақ журналистердің ісіндегі арандатушылық ақауды білдіріп, теріспиғылдылықты танытса керек.
Әлбетте, шекараны елемейтін ақпарат ғасырында елдің ішінен де, сыртынан да қатер аз емес. Сол үшін Наполеонның газет­ке қатысты кезінде айтып кеткені әлі де өзекті.  Түйіндей келсек, ақпараттық қауіп­сіз­дікке бекем болғанымыз ләзім. Ендеше Қазақстанға да, еліміздің төртінші билігі саналатын саладағы жұртшылыққа да  мемлекеттік мүддеде әрекет етуде үлкен жауапкершілік жүктеледі. Осындай дүние­лердің өзі журналистің этикалық кодексін қа­былдауды күн тәртібіне шығарып отыр десек, қателеспеспіз.
Ал әлемдік тәжірибеге келсек, көптеген өркениетті жұртта дәл осындай журна­листер қауымы ұстанатын кодекстер, хар­тиялар, ортақ ережелер баршылық. Оның сыртында көптеген кәсіп иелері де өз ісіне адалдығына ант беру, ұранды ұстану арқылы да білдіреді. Ендеше, көп жүкті көтерген журналистканың да ар-ожданды жинақтауының еш өрескелі жоқ. Ал бастысы – мұндай этикалық құжат­тың қа­был­данғаны оны сақтауға кез келген жур­налисті мәжбүрлейді дегенді еш біл­дірмейді. Яғни  журналистің этикалық ко­дексі қабылданды екен деп, оны ұстануға ешкім міндетті бола алмайды. Тек қызмет барысында арға салып, қаперге алып жүр­гені құпталады. Бір сөзбен айтқанда, бәрі жазарманның арына салынатын салмақпен өлшенеді. Сондықтан да, этикалық құжатты журналистің ары деп түсіндірсек те болады. Екінші жағынан ізгілік сипатындағы бұл кодекс – ешқандай да заң күші жоқ, тікелей әсер етпейтін құжат. Көп­теген елдерде қолданылып жүрген адам­гер­шілік пен ар ережелерін белгілейтін құжат.
Осылайша, ала жаздай талқыланып, алға тартылған кодекс жобасы соңғы нұс­қада ұсынылғанда оны қабылдаудың өзі 1,5 сағатқа созылды.
Қанат ҚАЗЫ

                                            Әріптестер  пікірі                                                   

Сейітқазы МАТАЕВ, Қазақстан журналистері одағының төрағасы:
– Мен Журналистің этикалық кодексін моральдық-этикалық бағыт деп санаймын. Ол, шын мәнінде, тікелей әсер етуден ада, гуманитарлық сипаттағы құжат болып табылады. Жасыратыны жоқ, қай кезде болмасын, журналистер биліктің оппоненті болып, оған қарсы жұмыс істеді. Ал мына өзіміз қабылдағалы отырған кодекс ендігі күні біздің өзімізге қарсы жұмыс істейтін болады деп ойлаймын. Тоқтала кететін жайт, бүгінгі басқосуда отырғандардың бәрі ардагер журналистерміз, бұрыннан осы саладамыз. Кәсіби саламызға қатысты көп нәрсені жүректен өткізіп, санамен тоқығанбыз. Осы тұрғыдан алғанда, Кодекс жас журналистерге, осы кәсіпке енді араласа бастаған өрендерге моральдық-этикалық бағыт болса игі.
Александр ТАРАКОВ, «Казахстанская правда» газеті басқарма төрағасының орынбасары:
– Журналистік этика тек қана ережелер жиынтығынан, кодекстер мен хартиялардан тұрмайды, дәл осы саланы зерттейтін ғылым да бар. ХХ ғасырдың ортасында журналистік этика дүниесі ғылым ретінде белгілі бола бастады, яғни мұндай проблема мен оның өзектілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденді. Оның үстіне, көптеген Батыс елдерінде мұндай кодекстер баяғыда-ақ қабылданған. Ал бізде осыдан он жыл бұрын Қазақстан журналистер конгресі этикалық кодекс жобасын ұсынғанымен, одан әлі күнге нәтиже күтіп жүрдік. Сондықтан да, журналистер қауымына өздері қатысып, өздері үшін қалыптастырған ортақ ережені басшылыққа алудың маңыздылығы зор. Сонымен қатар, көптеген кәсіп салаларында, әскерилерде, медқызметкерлерде, мемлекеттік қызметкерлерде ортақ мойындалып қабылданған анттар, ұрандар, кодекстер баршылық. Бұл бізге де керек-ақ.    

Бигелді ҒАБДУЛЛИН, белгілі журналист:
– Бұл құжатқа қалыпты нәрсе ретінде қараған ләзім. Ешқандай насихаттың да, үндеулердің де қажеті шамалы. Неге? Өйткені біз қазіргі күні кейбір әріптестеріміздің сөз бостандығын мүлдем дұрыс түсіне алмайтын аса жауапты кезеңде өмір сүріп отырмыз. Тіпті мұның кейде адамгершіліктен аттатқызатынын да байқап қалып жатамыз. Сондықтан этикалық құжат керек. Ресейдің Уфасында дәл осындай хартия қабылданды. Ал сол Журналис­тік этика хартиясына қосылған сайттар мен мерзімді баспасөздің барлығы өз сайтының бірінші беттеріне, газеттер мұқабасына  «ШЖ» логотипін, яғни «Шыншыл журналист» логотипін орналастырып, оны қолдағандар Этика хартиясының ережелерін басшылыққа алып отыратын болған.
Серік ЖАНБОЛАТ, «Алаш айнасы» газетінің бас редакторы:
– Мен бұл жобаны1954 жылы қабылданған Журналистердің іс-қимылы қағидаларының халықаралық декларациясымен салыстырдым. Сосын Журналистердің кәсіби ұстанымының халықаралық қағидалары атты 1983 жылы Парижде қабылданған құжатпен салыстырдым. 1994 жылы Ресей журналистерінің  қабылдаған Этикалық кодексімен де салыстырдым. Бақсақ, бүгін талқыға түскен Этикалық кодекс жобасының сол құжаттардан еш айырмашылығы да, еш қайшылығы да жоқ екен. Тіпті болмаған соң, 1948 жылы қабылданған Адам құқының жалпыхалықтық декларациясымен де салыстырдым. Одан да қайшылық тапқаным жоқ. Әрине, әрқайсысында әртүрлі ұстанымдар баршылық, дегенмен баршаға ортақ сегіз қағидаттан тұрады. Ал кодекс не үшін қажет дегенге келсек, әрине, біз журналиске сырттан ештеңе таңа алмаймыз. Солай бола тұра, әрбір журналистің өз ішінде ұстанымы, принциптері болуы керек. Сол принциптерді сүзгіден өткізу үшін осындай кодекс қажет деп санаймын. Мәселен, күні кеше ғана Зулфия Чиншанло мәселесі дүркіреді. Ол Қытайда қалып қойды ма, жоқ әлде, елге оралады ма, ол жағы белгісіз болғанына қарамастан, біздің журналистер Қытайға кетті екен деп, «қасқырды қанша асырасаң да, орманға қарап ұлиды» деп жазуға бардық. Осы қаншалықты этикалық нормаға сай? Кодекс осындай кезде өз-өзімізді тәрбиеге салу үшін қажет. Екінші жағынан, біз журналистердің мәртебесі мәселесін айтып, соған ұмтыламыз. Журналистерді мемлекеттік қызметкер деңгейіне жеткізсек дейміз, олай болса, бұл кодекстің болғаны бізге артық емес. Кодекс  журналистердің статусын биіктете түседі деп ойлаймын.

Қазақстан Республикасы журналисінің этикалық кодексі

СӨЗ БАСЫ
– Бұқаралық ақпарат құралдарының жұртшылықты объективті ақпаратпен қамтамасыз етудегі маңызды рөлі мен миссиясын сезіне отырып,
– жалпыадамзаттық құндылықтар мен моральдық-этикалық үлгі-қа­лып­тарға жақындықты тұтастай бөлісе оты­рып,
– сөз бостандығы мен ой-пікір білдіру журналистің ажырамас құқығы, еркін бұқаралық ақпарат құралдары қыз­метінің міндетті шарты екенін мо­йын­дай отырып,
– Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясын, БҰҰ-ның Баспа­сөз бостан­дығының бүкіләлемдік хар­тиясын, Қа­зақстан Республикасының Конс­титу­циясы мен қолданыстағы заң­на­маларын басшы­лық­қа ала отырып,
Қазақстан журналистері Қазақстан­ның журналистері мен бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлерінің моральдық-этикалық қағидаттары мен кәсіби қызметінің нормаларын қалып­тас­тыратын Қазақстан Республикасы журналисінің этикалық кодексін (бұдан әрі қарай – Кодекс) қабылдады.
Кодекс өзіндік тәртіп пен мораль­дық-этикалық бағдардың құралы бо­лып та­бы­лады, жұртшылық тарапынан жур­­налистер мен бұқаралық ақпарат құ­рал­дарына се­нім мен құрмет көр­сетуге қол жеткізуге ықпал етеді.
1. КӘСІБИ ПАРЫЗ
1.1. Журналист өзінің қызметінде кәсі­бі, сөз бен ақпарат бостандығы, ішкі саяси тұрақ­тылықты, конфессияаралық, этнос­ара­лық келісімді сақтау, ұлттық ақпараттық қауіпсіздік пен қоғамдық адамгершілік ахуал мүддесі үшін қызмет жасайды.
1.2. Журналист қолы қойылған, бүр­кен­шік немесе анонимді атымен, бірақ рұқ­саты және келісімі бойынша таратылған кез келген хабарламаның сенімділігі үшін өзі­нің атымен және беделімен жауап бе­реді.
2. ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК
2.1. Журналист қоғамның мораль­дық және этикалық қағидаттарының нығаюына ықпал етеді.
2.2. Журналист өзіне жүктелген қоғам­дық жауапкершілікті сезінеді және оның қыз­меті қоғамдық мүддеге залал келтір­меуін үнемі қадағалайды.
2.3. Журналист қоғамдық тәртіптің тұрақ­­сыздығын, әлеуметтік араздықты қоз­­дыруды болдырмас үшін дәлел­денбеген ақпа­раттан, асығыс және тексерілмеген ақ­паратты жариялау мен таратудан бас тарта­ды немесе аталған ақпараттың тек­серіл­меген сипатын көрсетеді.
3. АДАЛДЫҚ ЖӘНЕ ҚАСАҚАНА ІСТЕМЕУШІЛІК
3.1. Журналист адалдық пен қаса­қанашылдық емес қағидаттарын ұстанады, кез келген сырт­тан жасалатын қысымды жоққа шы­ғарады.
3.2. Журналист кәсіби міндеттерін орын­дау барысында ақпарат алудың заң­ды тәсілдерін қолданады, ақпарат көзіне қы­сым көрсетпейді.
4. СЕНІМДІЛІК ЖӘНЕ ОБЪЕКТИВТІЛІК
4.1. Журналист объективтілік, қаса­қана емес қадам жасау қағидаттарын ұста­нады.
4.2. Журналист белгілі бір мәселелер бойынша пікірлердің толық ауқымын қа­­пер­ге алады және өзі сенімділігіне көз жет­кізген ақпаратты ғана жария­лай­ды.
4.3. Сенімділік, толықтық және объек­­тив­тілік мақсатында журналист ақпарат­тар­ды түрлі көздерден алу үшін барынша күш-жігер жұмсайды.
4.4. Журналист өзінің қызметінде де­рек­терді, пікірлерді, бағамдарды, бол­жам­дарды, нұсқаларды және жора­малдарды жеке көзқарасы тұрғысынан нақты айыра біледі.
5. ДЕРЕККӨЗДЕР ЖӘНЕ ҚҰПИЯЛЫлыҚ
5.1. Егер дереккөздің кінәсінен шын­­дықты саналы түрде бұрмалау­шылық орын алған немесе оны көрсету дүрбелеңнің, саяси немесе әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықтың, болма­са жалпыұлттық ауқымдағы материал­дық зиянның алдын алудың жалғыз тәсілі болып табылған жағдай­ларда журналист дереккөзінің ақпара­тын ашу немесе құпиялығын сақтау туралы шешімді өз бетінше қабылдайды.
5.2. Журналист құпия ақпаратты өзінің кәсіби қызметінде жеке мүддесі немесе басқа адамдардың мүддесі үшін пайда­ланбайды.
6. ЖЕКЕ ӨМІРДІ, АР-НАМЫСТЫ ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК ҚАСИЕТТЕРДІ ҚҰРМЕТТЕУ
6.1. Журналист жеке өмірді, адам­дық ар-намыс пен іскерлік қасиетті құр­меттеу қағидатын басшылыққа алады.
6.2. Журналист азамат пен заңды тұл­ға­ның заңнамалық тұрғыда қарасты­рыл­ған жағдайлардан басқа кездерде қандай да бір ақпаратты ұсынудан бас тарту құқығын мойындайды.
6.3. Журналист айрықша кінәсіздік қа­ғи­датын ұстанады.
7. БӘСЕКЕЛЕСТІК ЖӘНЕ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
7.1. Журналист зияткерлік меншікті, оның ішінде өз әріптестерінің кәсіби қыз­метінен туындайтын зияткерлік меншік құ­қығын құрметтейді.
7.2. Журналист әріптестерінің құқы­ғын құр­меттейді және адал бәсекелестік заңна­ма­ларын ұстанады.
7.3. Журналистер кәсіби парызын орын­дау кезінде зардап шеккен өзінің әріп­тестеріне жәрдем көрсетеді.
8. ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЖАУАПКЕРШІЛІК
8.1. Журналист зорлық-зомбылық немесе зорлық-зомбылық қатері, тіл тигізу, материалдық немесе моральдық зардап жағдайында Қазақстан заңна­масында қарастырылған тәртіп бойын­ша сот және басқа да барлық қорғану кепіл­діктерін пайда­ланады.
8.2. Журналист Қазақстан Республи­к­а­сы­ның қолданыстағы заңнамаларын мо­йын­дайды және оны бұзғаны үшін жауап­к­ер­­шілікті сезінеді. Дегенмен кодекс жур­налисті заңды және жеке тұл­ғалар та­рапы­нан сот тәртібімен қу­да­лауға негіз бол­майды.
8.3. Журналистің кодекс ережелерін бұ­зуы моральдық жазғыруға әкеледі.
ҚОРЫТЫНДЫ ЕРЕЖЕЛЕР
Аталған кодекс журналистердің – Қа­зақ­стан азаматтарына және қатысы бар.
Журналистің кодекске қарым-қатынасы ар-ұятына байланысты. Кодекс­ті ұстануға немесе бұзуға мәж­бүрлеуге жол беріл­мейді.

Қазақстан Журналистер одағы және Бас редакторлар клубы басқармаларының бірлескен отырысында қабылданды.
2012 жылғы 30 қазандағы №1 хаттама. Қазақстан Республикасы, Астана қаласы