Ақытбек ШЕРИЗАТҰЛЫ, Қытайдағы «Сен Қазақ» сайтының жетекшісі:
Медиа нарықтағы интернет ресурстарының Қытайдағы дамуы соңғы жылдары қарқын ала бастады. Соның ішінде қазақ тілді сайттар да өз әлінше өсіп, өркендеп келеді. Қазақтар жиі шоғырланған Шыңжаң өлкесінде түрлі мазмұндағы қазақтілді контенттердің ғаламтор кеңістігінде белсенді жүмыс істеуі осыған дәлел болса керек. Томаға-тұйық социалистік режимнің қатаң сүзгісінен (ақпаратты фильтрлеу) қорықпай, сайт беттерінде ұлт жайлы ұлағатты ой білдіріп, қазақтілді жаңа медианың дамуына титтей болса да үлес қосып келе жатқан жастар қаншама?
Екі миллионға жуық қаракөз қандастар тұратын өлке ғаламторда қазақтілді ақпарат тарату жағынан Қазақстаннан кейінгі екінші орында тұр. Ұлтымыздың тілі, мәдениеті, әдебиеті, тарихы туралы мазмұнды материалдармен ғаламторды толтырып келе жатқан ондағы аз қазақтың еңбегі әрине мақтауға тұрарлық жайт. Міне солардың ішінде, бүгінде 100 мыңнан астам қолданушысы бар «Сен қазақ» сайты шетелдегі қазақ диаспорасының ортақ қауымдастығына айналып, өзара пікірлесетін, ой бөлісетін рухани алаңына айналған. Міне, осындай дискуссиялық мінбер қалыптастырып, қазнеттің дамуына тарыдай болса да қолғабыс етіп, өз әлінше ізденіп жүрген «Сен қазақ» сайтының жетекшісі Ақытбек Шеризатұлымен аз-кем сұхбаттасқан едік.
– Ақытбек аға, жалпы Қытайдағы сайттардың даму қарқыны қалай? Оның ішінде қазақтілді сайт қашан ашылды? «Сен қазақ» секілді әдеби-мәдени танымдық портал ашу ойыңызға қалай келді?
– Жалпы, Қытай елінде қытай тілді сайттардың дамуы қарқынды. Бұл әрине, қолданушыларының көптігінен деп есептер едім. Дегенмен олардың өзі де еуропалық, америкалық озық үлгілерді көшіріп, өз тілдеріне икемдеуде. Соңғы жылдары онда интернет дүкен қызмет көрсетуі жақсы дамып келеді. «tao bao.com» интернет дүкені миллиардтан астам халықтың қажетін қанағаттандыруда. Онда 2 милионға жуық қазақ тұрады. Олар да білімін қытай тілінде жетілдіруде. Ал, мұнан біраз жыл бұрын өз тілімізде хабар тарататын сайт жоқтың қасы еді. Сондықтан, ондағы ұлтымыздың танымын, мәдениетін көтеретін орта қажет болды. Ақылдаса келе, мүмкіндігімізге лайықтап, біз де қазақтарға арналған сайт ашуды қолға алдық. Бұл сайтты алғашында «Қытай қазақтарының сұхбаты» деп құрдык. Қытай өкіметінің «сыртқа қарата есікті айқара ашу» жолдауы аясында, онда елеулі жаңа технологиялық төңкеріс болды. Нәтижесінде, 1998 жылы Қытайда ең алғашқы қазақ тіліндегі «ayil.net» деген сайт ашылған болатын. Содан кейін «Парасат», «Мереке» секілді сайттар бірінен кейін бірі пайда бола бастады. Ал, «Сен қазақ» сайты болса 2005 жылы ашылып, жұмыс істеп келеді. Бүгінде, оқырманы көп қазақтілді сайттардың бірі деп айта аламын.
Өз ойымша, интернет сайты - оқырман келіп оқып қана қоймай, сонымен бірге оның дамуына үлес қосатын, пікір қалдыратын, мазмұнын толықтыратын орын болуы керек деп ойлаймын. Осы сайт бүгінде Қытайдағы қазақ жастарының өзара бас қосатын ортасына айналғандай. Тіпті, өз еркімен мақала жазып, толықтырып отыратын жастар көбеюде. Мәселен, тіпті Эрнест Хемунгуэйдің «Шал мен теңіз», Габриэль Гарсиа Маркестің «Жүз жылдық жалғыздығын», Кафканың шығармаларын өздері компьютерге теріп, сайтқа жүктеген оқырмандарымыз да бар. Сол арқылы біз оқырмандардың пікіріне, көзқарасына, көңіл күйіне ерік беріп отырдық. Әр қоғамда адам тепе-теңдігі әртүрлі. Ал, интернетте барлық адам тең дәрежеде. Әрине, былапыт сөздер мен ойларды қоспағанда ол жерде әркім өзінің ойын, жеке көзқарасын білдіре алатыны белгілі. Ендігі мәселе сайттың техникалық жағын шешу болды. Өздеріңіз білесіздер, біз Алаш арысы, ұлт зиялысы, белгілі ғалым Ахмет Байтұрсынұлы құрастырған оңнан солға қарай таңбаланатын төте жазуды қолданамыз. Кодтар қолданылмайтын араб әліппесі негізінде құрастырылған төте жазуды компьютер тіліне енгізіп, ыңғайлап, бағдарламалап алдық. Сөйтіп бұл мәселе де оңды шешімін тапты. Ендігі мәселе, сайттың атауы қалай болмақ? Көзге ұрып тұратындай, оқырманды қызықтыратындай етіп, ұлтымыздың атымен «Сен қазақ» деп атадық әрі сайт бетіне «Сен қазақсың, саналысың, сабырлысың, азатсың» деген сөзді ұран етіп алдық. Қазақ деген кім? Ол саналы, сабырлы әрі азат тұлға. Осындай ұранды баннерлерге жазып, іліп тастадық. Қазіргі таңда сайт бір миллионға жуық контентпен толыққан, тұрақты тіркелген 36 мың қолданушысы бар.
– «Қытай елінде «сөз бостандығы» жайлы ауыз ашуға болмайды. Ол қағида атымен сақталмаған», - деп батыс билігі шулауда. Бұл қаншалықты шындық? Ал, еркін сөйлеп, ұлт үшін игі бастаманы қолға алып жүрген қазақ жастарына қытай билігі қысым жасаған жоқ па? Өз сайттарыңызда сын мақалалар жарық көре ме?
– «Ауруыңды жасырғаныңмен, өлімің әшкере», - деген нақыл сөз бар. Шындығын айтар болсақ, мұның жоғарыдағы шуларға жақындығын жоққа шығара алмаймын. Дәстүрлі БАҚ-та ақпарат беру өте қиын. Бір мақаланың газет бетіне шығуы үшін әуелі өз ұлтының тілінде жазылып, кейіннен қытай тіліне аударылады. Сосын оның саяси астары, мемлекеттік жүйеге қарсы еместігі расталғаннан соң ғана жарыққа шығады. Бүгінде дәстүрлі ақпарат қүралдарының басында бірден қытай ұлтынан басшы тағайындалатын болған. Коммунистік режимнің қалай екендігін социалистік режимде болған елдердің барлығы түсінеді. Көбінесе осы жүйенің жұмысын мақтау, мадақтау. Әйтсе де, экономиканың дамуы өте қарқынды. Бұған себеп – бәсекелестік. Сіз бір күн еңбектенбесеңіз, табысыңыз кемиді. Сіздің орныңызды өзгелер басады. Сондықтан болар, ағарып таң атқаннан, қызарып кеш батқанша біздің көретініміз қызу еңбек, қайнаған сауда. Ал, сайттар мен порталдарда, түрлі әлеуметтік желілерде анау айтқандай қатаң шектеу көп емес. Кейбір нәрселерге келгенде қысым болатыны шындық. Телефонмен қорқытып дегендей. Ол жақта да билік тарапынан интернет арнайы бақылауға алынған. Кеңестік кезеңнен мұра болып қалған үш әріп «КНБ» онда да жұмыс істейді. Атауы аздап өзгерген «амандық қорғау комитеті». Міне осылардың жансыздары, артық кетіп бара жатсаң ескерту жасайды. Мен Қытайдың солтүстік-батысында орналасқан Үрімжі деген үлкен қаласында тұрамын. Жалпы, ол жақта қоғамның жарасымдылығы деген ұғым бар. Яғни адамда «бақыттылық» сезімі болу керек. Егер ол сезім жақсы болса, онда қоғам да жарасымды болмақ. Біздің қазақ жастары сол «бақыттылық» сезімін қайдан табады? Ол үшін адамның ішкі рухани байлығы кемелдену керек. Ол кемелденуді қайдан іздейді? Ұлттық театрымыз, кинотеатрымыз, ұлттық кітапханамыз жоқ жерде біз кемелденуді қайдан табамыз. Міне, мәселе осында. Бүгінде, аға буын айтып жүргендей жастар оқымай, көрмей, жазбай кеткен жоқ. Біз жаңа технологиялар ғасырына қадам бастық. Көштен қалмау үшін жастар сол салаға атбасын бұруы керек. Сондықтан ғаламторға тәуелділікті «топастық», «рухани әлсіреу» деген ұстанымдармен үзілді-кесілді келісе алмаймын. Мен «Сен қазақ» сайтына кіріп, «Абай» мен «Абай жолы», «Көшпенділер» романын, Мұқағали, Жұмекен, Төлегеннің жырын оқып, «Қыз жібек», «Атаманның ақыры», «Шал» фильмін көре аламын. Шәмшінің әндерін, Нұрғисаның күйлерін тыңдаймын. Яғни мен шетте жүріп жалғызсыраудан, жабырқаудан құтылдым. Немесе сайтта отырып, атамекендегі бір қаракөзбен танысып, пікірлесіп, достасуым мүмкін. Бұл маған бақыттылық сезімін сыйлайды. Демек, мен Қытай билігі аузы-аузына тимей айтып, жарнамалап жүрген жарасымды қоғамға үлес қосып жатырмын. Мен Қытай билігіне осылай деп айта аламын. Біз басыбайлы феодалдық немесе құлдық қоғамда өмір сүріп жатқан жоқпыз. XXI ғасыр – еркін ойлардың ашық алаңға шығып, өз тәуелсіздігін табатын кезең. Мұнда сынның өмір сүрмеуі мүмкін емес. Сол секілді, ғаламтор бетінде сын мақалалар бар. Біздің «Сен қазақ» сайтының формасы сұхбат болғандықтан, еркін ойлы оқырман өз ұстанымымен жазады. Біз оған «сен бұлай жазба» деп айта алмаймыз. Дегенмен сын мақалаларды көбінесе саяси дүниелерге, билікке қатысты тұстарының тігісін жатқызып, «сыпайы» етіп жеткізуге тырысамыз. Бір сөзбен, сын мақала біздің сайтта бар.
– Түңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың «Әлемде қазақтың бір ғана тарихи отаны бар. Ол – тәуелсіз Қазақстан», – деген ұлағатты сөзін білмейтін қазақ жоқ шығар. Шетте жүріп атамекеннің әрбір жаңалығын ең бірінші ғаламтор арқылы оқып біле аласыздар. Елден жеткен сағыныш сәлемін, көк сандықтан көріп, сағыныштарыңызды басатындарыңызды естіп жүрміз. Ендеше, сіздерге сапалы ақпар тарататын Қазнеттің дамуына деген көзқарасыңыз қандай? Ондағы жаңамедианың деңгейіне не дейсіз?
– Қазақстанда интернет ресурстары соңғы жылдары жақсы дамып келеді. Жалпы, қазақ сайттарының дамуы деген мәселеге келгенде, оған сұраныстың жоқтығын да айта кету керек. Елде әлі де болса, орыстілді аудиторияның монополиясы үстемдік кұруда. Мұның тағы бір ұшы мемлекеттік тілге келіп тіреледі. Мемлекет құрушы ұлттың пайыздық өсімінің көрсеткіші 75 пайыздан асқанда, халықаралық заң формаларына сай елдегі ресми тіл – орыс тілі алынып тасталады екен. Ал Қазақстандағы қазақтардың саны әлі ол көрсеткішке жете қойған жоқ. Құдайға шүкір, тәуелсіз еліміздің егемендігінің 21 жылын артта қалдырдық. Ұлтымыздың табиғи өсімі жаман емес. Ол жоспарды да бағындырамыз. Міне, осы адам капиталы факторы Қазнеттің дамуына кедергі келтіруде. Неге қытайлар секілді ғаламторда өз әлеуметтік желіміз, өз іздеу жүйеміз жоқ? Ал, көрші Ресейді алсақ, олардың халық санының көптігі, оның сыртында бұл тілді пайдаланатын Орта Азияның бірнеше елдерін қосқанда алып дарақ болып тұр. Мысалы, mail.ru, vk.com, другвокруг, однакласник-тің шырмауында қаншама қазақ жүр. Елде әлі де болса орыс тіліне деген тәуелділік басым. Екіншіден, сұраныстың аздығы. Егер сіз мықты сайт ашып, оған ешкім кірмесе, әлеуметтік желі жасап, оған ешкім тіркелмесе, ол бейне «сұлу қыз болды, оны жігіт алмады» дегенмен бірдей ғой. Естуімше, Қазақстанда интернетті мүлдем қарамайтын да адамдар бар екен. Шалғай ауылдарда әлі де болса инфрақұрылым әлі толық дамымағандықтан дайын аудиторияны өз қажеттілігімізге пайдалана алмаудамыз. Енді осы мәселелерді назардан тыс қалдырмай, тиісті шешілу жолдарын қарастырған жөн секілді. Дегенмен, олардың бәрін бірдей интернеттің алдына әкеле алмайсың. Сондықтан сұранысқа сай портал, сайттар да қарқынды жұмыс істеу керек. Біздегі сайттар салалық бағытта әлі де дами алмай отырған сыңайлы. Біз әрқашан Қазақстандағы жағдайды қалт жібермей қарап отырамыз. Мәселен, Твиттерде қазақ әріптері оқылмайды, жазылмайды. Мұнда орыстың әріптері басты орында тұр. Осындай мәселелерде не де болса өзіміздің отандық өнім болу керек деген ұстанымымыз бар. Біз жақта етікші ме, шаштаразшы ма, наубайханашы ма, ол қанша жерден қызмет көрсетсін, бір тиын табыс түссе де қазақтың калтасына түссін деген ұғым қалыптасқан. Былайша айтқанда «Еврейлік ұстаным». Сол айтқандай, өзіміздің «твиттер, фейсбук, ютуб, скайп» сияқты әлеуметтік желілерімізді жасауымыз керек. Қазақ елінде осы бағытта белсенді жұмыстар жүргізілуде. Өзім екінші мәрте қатысып отырған әлемнің әр түпкірінде жүрген қазақтілді блогерлер, бағдарламашылар, IT, жаңа медиа саласының мамандарының басын қосатын Блогқұрылтай жиынына қатысу барысында көзім жетті. Асхат Еркімбай, Аршат Ораз секілді озық ойлы жігіттердің талпынысымен өмірге келген жобалардың куәгері болдым. Енді біраз жылда, осы жігіттердің ізін баскан талантты жастар Қазнеттегі жыртығымызды жамайды деген сенімдемін.
– Атамекендегі әсерініз калай? Ата-әжелеріңіз аңсап жете алмаған киелі топыраққа қадам басқан сәтте нені ойладыңыз? Еліміздің гүлденіп көркеюі үшін шетте кызмет етіп жүрген ұлтымыздың жас мамандары ауадай кажет. Осыны ескерген қазақ көшінін аяқ алысы туралы не дейсіз?
– Бұл сапарымнан өзіме көп азық алдым. Бара сала, көргендерімді қандастарыммен бөлісу үшін, сайтымызда жариялайтын боламын. Мен кеден бекетінен өткеннен бастап, қазақ даласының кеңдігіне, игерілмеген жерлердің көптігіне, алқабының шұрайлылығына таң қалдым. Әрине, бұл ұлтымыздың басына бұйырған бақ. Ақ білектің күші, ақ найзаның ұшымен ата-баба жері үшін қасықтай қаны, шыбындай жаны қалғанша шайқасқан, қан майданда, ердің басын жастық еткен баһадүрлеріміздің арқасында бізге жеткен дала - қасиетті Қазақия еді. Әрине, тебіренесің, толғанасың, ұшақ терезесінен ту төменге тойымсыз қадаласың. Алайда, мен осында жүргенімде жергілікті телеарнаның сайтынан «Шымкентте оралмандар бүйрегін сатуға мәжбүр» деген хабарды көзім шалды. Үнемі қалта телефоным арқылы интернетті қарап отырамын ғой. Сіздерді қайдам, мұндай хабарлар біз жақта қатты әсер етеді. Оралмандар деп оларды артқа тартып, одан саяси мәселе көтермей-ақ, қоғамдық, әлеуметтік мәселе ретінде көрсетсе болар еді деп топшыладым. Мұндай ұрда-жық хабарлармен аттандап кетудің қажеті шамалы еді. Осындай оқиғалардың салдары шетелдегі қазақтардың тарихи отанына оралуына айтарлықтай кері ықпал етері анық. Сөздің шыны керек, қазақ көшінің керуені тосылып қалды. Оған себеп, Қазақстан азаматтығын алу тым қиындап бара жатқандығында. Түрлі құжаттардан бас айналады. Оның сыртында, алыпсатарлардың арбауына түскен аңғал қандастар, азаматтық алмақ түгілі, қолындағысынан айрылып кері қайтуға мәжбүр болғандары да бар екен. Оған дәлел ретінде, көрші Монғолиядан, Қытайдан келген біраз отбасының кері қайтқандығын айтсақ та жеткілікті. Мен осынау кең далаға қарап тұрып, шетелде өзге елдің туының астында қызмет етіп жүрген жас ғалымдарды, спортшыларды, өнерлі жастарды осы далаға қожайындық етуге неге шақырмасқа деген ой келді. Бір Шыңжаң өлкесінің Алтай, Тарбағатай, Іле аймақтарында қаншама қазақтың жастары атамекенге жетуді аңсап жүр. Солардың ішінде небір физик, химик, математик, футболист жастар жоқ деп айта аласыз ба? Әрине, «бір құмалақ бір қарын майды шірітеді» дегендей, осындай шалағай, сауатсыз ақпараттар қарапайым халықтың сана-сезіміне кері әсер беретіндігін естен шығармаған абзал. Мәселен, Қазақстанда 120 ұлт пен ұлыс тату-тәтті өмір сүреді емес пе?! Ал біз ешқашан да оларға ат қойып, айдар таққан емеспіз. Қарапайым тілмен түсіндірер болсақ, басқа ұлттар да дене мүшесін сатып жатқан болар, бірақ ондай жағдай өте аз деп ойлаймын. Әрі мұндай саудаға қолдың қысқалығынан бармаса, кім өз етінен ет кесіп берсін? Ақиқатын айтар болсақ, өзге ұлттардың жағдайы жасалған. Олар зәулім үйлерде тұрады. Көгілдір отын үйлеріне тартылғандықтан, көмір жағып, күл шығармайды. Жасаған ортасы, жатқан жері таза әрі тамаша. Бастысы олар Ата Заңмен ерекше қорғалады. Ал, бізде керісінше, жалдамалы пәтер, жалаң-аяқ кедей. Әлгі қандасымыз жалқаулықтың себебінен жан баға алмай осындай әрекетке баруы мүмкін. Әйтпесе, Шымкент қаласында жұмыс жоқ дегенге кім сенеді? Адам өсімі бар жерде базар болады. Ал базар экономикасы бар орында жұмыс табылары анық. Оған сенімдімін. Сондықтан, ұлт, ел мәселесі тұрғысында хабар таратуда журналистер сәл ойланса деймін.
– Алаштың аймаңдай ұлы Мағжан Жұмабев «Арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, Мен жастарға сенемін», - дегендей, заманымыздың болашақ құрушылары, көсемдері, шешендері қазақ жастары туралы қандай ой түйдіңіз?
– Әрине, шетте жүрсек те, Алаш арыстарының жазған жыр, айтылған әңгімесін әр кез есімізде сақтап жүреміз. Сол Мағжан сенген қазақ жастарын кеңес өкіметі қанша жерден қырдық-жойдық, өртеп-құрттық дегенімен, олардың рухын тұншықтыра алмады. Әрине, «ген» деген ұғым бар. Біздің қазақ оны қарапайым сөзбен «қан» дейді. «Қанына тартпаса қазақ болып па?», – деген де сөз бар. Біздің бойымыздағы Түркі, Сақ, Үйсіндерден жеткен қан әлі бүзыла қойған жоқ. Қазақстанға келген сайын, көшеде кетіп бара жатып, қазақтың алпамсадай жігітін, жамалы жауған қардай қыздарын көріп, іштей қуанамын. Мұндағы қазақ жастарының бойындағы кеңпейілділік, шыншылдық, білімділік, батылдық сол қасиетті қанымен келіп жатыр. Қазақтың тегі, қасиеті де осында. Сондай жастарды көріп, көңілім бір марқайып қалады. Мен өзім өзге ұлттың жастарымен бірге оқыдым. Қытай жастарымен қаншалықты аралассам да, мен үшін олар бәрібір суық. Олардың не ойлап тұрғанын біле алмайсың. Себебі қанымыз бөлек. Қазақстанмен арамыз жарым ғасырға жуық бөлініп қалды. Барыс-келіс үзілді. Өз Отанымыздан жырақта, не болып жатқанынан хабарсыз болдық. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана, арамыз жақындап, екі мемлекет арасында барыс-келіс жақсы көрініс тапты. Біз оған шын қуанамыз. Әрдайым екі мемлекеттің арасы жақсы болса екен деп тілеп отырамыз. Себебі, ондағы туған жерін жатқа тастап, баба далаға сапар шеккен әрбір отбасының жалғыздары, «Қазақстанда өсемін, өнемін», - деп келуде. Олардың артында тілеуін тілеген қарт ана, қадірлі әке қалды. Ендеше, тыныштық бұзылмасын. Әрқашан «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» тыныш заман болсын.
– Осыдан біраз жыл бұрын бір газетте «Құстар құрлы болмадық па?», - деген мақала жарық көрген болатын. Сонда жыл қүстары да өз мекеніне қайтады. Біз де жылы мекенімізге бет алайық деген мазмұндағы эссе жарияланған еді. Сіз де құстар секілді Атажұртқа қайтатын ойыңыз бар ма?
– «Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол», – деген аталы сөзді айтқан сайын ойыма Сұлтан Бейбарыс орала береді. Қартайған шағында қыпшақ даласын сағынған ер оғланның бейнесі әрдайым санамда жаңғырып тұрады. Төлеген Айберген деген ғажап ақынның: «Мен сене алмаймын, Қазақстанға сенгеннің, басынан базар ұшқанға» деген өлеңі бар ғмғс пе. Керемет келісті жыр. Кейде ойлаймын, өзім үшін болмаса да, бауыр етім, ұрпағым үшін өз Отаныма қайтуым керек деп. Олар да өз Отаны бар екенін, тілі, діні барын ұмытпауы тиіс. Үш жастан асқан балама Қазақстанның Әнұранын жаттаттым. Оған не үшін үйреттім? Өйткені, қаны қазақ, Отаны Қазақстан екенін үнемі санасынан шығармаса екен деймін.
– Уақыт бөліп, әңгімелескеніңізге көп рахмет!