Былтырғы наурыз айынан бері Сирияны үлкен саясат ойыны сансыратып, Таяу Шығыс теңселіп тұр. Ресей мен Қытай Сирияға қорған болғысы келеді. АҚШ бастаған алпауыттарға қарсы Асад билігі сыртқы агрессия бола қалған жағдайда химиялық қаруды қолданудан тайынбаймыз деп сес көрсетті. Осылай Самарқанды су басып жатқанда, самаурынның шүмегінен су тамшылап, еліміздегі Сирия дипломаттарының демалыс үйі өртенгені туралы ақпарат дүңк ете қалды. Бұл да сыныққа сылтау болып, саясатқа сергек ағайынның назарын Башар Асадтың тізгініндегі елге аударды.
Сириядағы хаос
Тунис, Ливия, Мысырды шарпыған жалын Сирия даласына да жетіп, баз біреулердің көзқарасы бойынша, азаттықты аңсайтын, енді біреулердің пікірінше, тегеурінді ресейлік ықпалды батыстық қамытқа ауыстырар сәт туды. Енді Башар Асад билігін қолдаушы Ресей һәм Қытаймен өзге алпауыттар көкпар тартып көрмек. Осы елдің оппозиционері Мишель Кило бір сұхбатында: «Сирия азат армиясы» үкімет әскеріне қарсы партизандық шабуыл бастаса, елде бітпейтін хаос басталуы мүмкін», – деген еді. Сол хаос басталып та кетті. Мұны жоққа шығарғысы келетін Сирия билігі «Дамаскіде террористермен күрес жүргізіп жатырмыз» дейді. Ал Сирия оппозициясы «Бұл – Башар Асад режиміне қарсы «ақтық шайқас» деп отыр. Тура осы тұста үшінші пікір де бой көрсетіп қалды. Сирияның Ирактағы елшісі болып жүріп, оппозицияға өткен Наваф Фарес BBC-ге сұхбат беріп, «Асад режимі «Әл-Қаидамен» бірігіп, елде түрлі жарылыстар жасап жатыр» дегенді айтты.
Башар неден қателесті?
«Башар Асад террористермен күрес жүргізу арқылы батысқа «жағынамын» деп ойлады. Бұл қадам алауиттердің елден аластатылуымен аяқталуы да бек мүмкін екенін ескермеді» дейді сарапшылар. Осы уақытқа дейін Башар Асадтың Сириядағы барлық діни топтардың бірлігін қалайтын зайырлы саясаткер ретіндегі рөлі де өз деңгейінде нәтиже бермеді. Сол себепті де Сирияның басына төнген қауіптің арты азаматтық соғысқа айналып кетуі мүмкін екенін көрсетіп отыр. Өйткені 21 миллион халқы бар елдің 74 пайызын шииттер мен сунниттер құрайды. Осы екі алып діни топ бар-жоғы 10 пайызды құрайтын алауиттерді (алауиттер шииттердің ішіндегі шағын тармақ болып саналады) таптап кете бермек. Ел президенті Башар Асад та – сол 10 пайызға жуық ат төбеліндей алауиттер тобының мүшесі. Сирияның қорғаныс министрі, генерал Дауд Раджханың қаза болуы Башар Асад билігінің бір омыртқасының үзілгенін аңдатты.
Шетелдік ақпарат құралдарының хабарлауынша, Дамаскідегі жарылысты радикалды діни топтар жасаған. Кейбір деректер «қайтыс болғандардың ішінде ел президентінің күйеубаласы һәм қорғаныс министрінің орынбасары Асеф Шаукат, ішкі істер министрі Мұхаммад аш-Шаар, вице-президенттің қауіпсіздік жөніндегі көмекшісі Хасан Түркмани бар» дейді. Сонымен қатар жанкешті жасаған жарылыстың кесірінен бірнеше жоғары шенді шенеунік пен офицерлер жараланған.
Саяқ қалған Сирия
Ресей батыстың Сирияға санкция салуына үзілді-кесілді қарсы. Ал батыс та оңай шағылар жаңғақ емес. АҚШ БҰҰ арқылы бұл елді сынға алуға құмар. Франция да аса белсенділік танытып, Иранды кінәлап келді. Францияның көзқарасынша, Иран Сирияға қару жөнелту арқылы халықаралық ережелерді бұзған. Олардың мәліметінше, Ресей кемесі Түркияға барар жолда Сирияның портына тоқтап, қару-жарағын түсіріп кетіпті-міс. Мұның сыртында Ресей мен Қытай БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесінің резолюциясына бірнеше мәрте вето қойғаны да бар. Оның үстіне, Иран, Ливан, Ирак та шекараларын ашып, Сирияға салынған санкцияны жеңілдетіп келіп еді. Ал қазір бұл ойынның сипатына кішкене өзгеріс кірді. «Сириядан соңғы уақытта Иран теріс айналды. Олар үшін ядролық бағдарлама қымбат. Батыс назары Сирияда тұрған кезде қимылдап қалу қажет. «Башар Асад қарсыластарына қаржы құйып отырған елдердің басында Сауд Арабиясы тұр. Оны Түркия қолдайды» дейді мамандар.
БҰҰ деректері бойынша, Сирияда 16 мың адам опат болып, 200 мыңнан астам адам босқынға айналған және миллионға жуық сириялық гуманитарлық көмекке мұқтаждық кебін киіп отыр. Ал 23 шілде күні Еуроодаққа мүше 27 ел 25 шілдеден бастап Сирияға санкция жариялау жөнінде шешім шығарды. Еуроодақ осы кезге дейін Сирияның 52 компаниясы мен 155 азаматын «қара тізімге» кіргізіп жіберген. БҰҰ мен Араб лигасының Сирия дағдарысы бойынша өкілі Кофи Аннанның Сирия ісіне араласуы белгілі бір дәрежеде ғана елдегі жайдың бетін бері қаратып еді. Сириядағы соңғы оқиғалар енді мемлекеттегі жайды басқару я тыныштандыру мүмкін еместігін аңғартып отыр. 19 шілде күні ел президенті Башар Асад ел астанасы Дамаскіні тастап, жеке ұшағымен Жерорта теңізіндегі Латакия қаласына қашуға мәжбүр болған.
Мүдделер қақтығысы
Сирияның қазіргі билігінің көзқарасынша, елдің егемендігіне қатер төнді. Бұл соғыс мемлекеттің аумақтық тұтастығын бұзуы мүмкін. Сол себепті де қандай шабуыл болсын билік қасарысып бақпақ. Әлемнің күткені бұл емес еді. Америка мен бірқатар НАТО елдері Сирия мен Израильдің қырғиқабақ болғанын қалайды. Сол себепті де елдегі жайды тыныштандыру деген желеумен НАТО өз әскерін Сирияға кіргізуді көздейді. Сөйтіп, әлем алпауыты Ресей ықпалындағы аймақты өз ырқына көндірмек. Егер Ливандағы секілді Ресей Сириядан айырылып қалса, өз ықпалындағы өзге елдерге сұқ көз қадалары сөзсіз. Екінші жайт «Мұнан кейінгі Сирияның жайы қандай болмақ?» деген сауалға кеп тіреледі. Билікке сунниттер келсе, сунниттердің елі болып саналатын Ирак, Түркия, Сауд Арабиясы Сириямен діни саясатта мүдделес болып шыға келеді. Сирия билігінің басына радикалды исламистер келсе, Израильмен «қасиетті соғыс» басталып, Таяу Шығыс бүлінеді. Араб елдері лигасы Башар Асад өз еркімен тізе бүксе, оның әулетін елден қауіпсіз жолмен алып шығуға қол ұшын созбақ. Бұл туралы Катардағы лига елдері сыртқы істер министрлерімен кездесуде ұйым басшысы Нәбил әл-Араби айтты. Ол Сирияның Еркін армиясын ұлттық өтпелі (уақытша) үкімет құруға шақырды. Сирия босқындарына 100 млн АҚШ доллары көлемінде көмек көрсетілетінін жеткізді.
Сіз не дейсіз?
Ахмет АЛЯЗ, «Қазақстан-ZAMAN» газетінің директоры:
– Деректерге сүйенсек, бүгінде Сирияда 18 мың адам опат болыпты. Түркия мемлекетінің шекарасының көп бөлігі Сириямен шектеседі. Бұл жайт Түркияны қатты алаңдатады. Қазір Сирияның 40 мың босқыны Түркияға босып келді. Оларды мемлекет арнайы лагерьлерде асырап отыр. Бұл көрсеткіш ай сайын 10 мың адамға өсу үстінде. Бұл – алаңдатып отырған бірінші мәселе. Екіншіден, Сирия түрік елінің – оңтүстік есігі. Осы есік арқылы көршілес Сауд Арабиясына, Африка елдеріне қарым-қатынас жасаймыз. Сол себепті де Түркияға Сирияның тұрақтылығы маңызды. Ал әлемдегі алпауыт елдер бұл елді территориялық, экономикалық бөліске салып жатыр.