Рәміздеріміз – ұлттық намысымызды қозғайтын ұлы қасиет

Смағұл Елубай, жазушы:

– Смағұл аға, 4 маусым – Мемле­кет­тік рәміздер күні. Осы орайда, елі­міздегі рәміздерге жасалып жат­қан құрметке көңіліңіз тола ма? Рә­міз­дерімізді тиісті дәрежеде ұлықтау­дың жолы қандай?
– Әрине, ұлттық рәміздеріміз ұлықта­луы керек. Оны 7 жастағы бала да біледі. Бірақ қалай? Рас, тұтас халық туды жоға­ры көтеруді, елтаңбаны құрметтеуді, ән­ұранды шырқауды меңгерді дейік. Бірақ мұның барлығы – бергі жағы, беті ғана. Ал рәмізді сыйлаудың терең үңіліп көрдік пе? Ол дегеніміз не? Ол – осы рәміздерді адамның жүрегіне енгізу. Туымызға, елтаңбамызға, әнұранымызға деген құрмет әрбіріміздің жүрегімізде бо­луы керек. Құрмет жүрекпен жасал­ма­йынша, бәрі бекер. Тереңнен көте­рі­луі тиіс. Ал ол үшін не істеу керек? Бұл жерде идеологтер жұмыс жасауы керек. Мы­салы, мен мына мәселені талай бас­шы­ның алдында айттым. Қазір қалаға жас­тар көптеп келіп жатыр. Соңғы 20 жыл­да Қазақстанның барлық қаласына қазақ­тың миллион­даған ұл-қызы жи­налды. Олар жетіс­кенінен, қызық қуып келіп жатқан жоқ. Ауылда жұмыс бол­ма­ғаннан кейін ағылып жатыр. Әсі­ре­се Алматы, Астана сынды бас шаһар­лары­мызға шоғыр­ланды. Бірақ солар­дың дені кісі есігінде жүр. Егер оның үйі, дұрыс жұмысы, мар­дымды жалақысы болмаса, үйлене алмаса, ол қалай пат­риот бола­ды? Ол Көк базарда, «бара­хол­када» ар­ба сүй­реп, әркіммен ар­пылда­сып жүрсе, сен оған қалай ән­ұр­ан­ды жатта, елтаң­баңды құрметте, ту­ың­ды көкке көтер деп айта аласың? Ке­шіріңіз, мен ондай адам­нан шын патриот шыға­ты­нына күмән­дімін.
Құдайға шүкір, енді ғана ес жиып, «Қол­жетімді баспана» бағдарламасы жа­сал­ды. Енді сол «қолжетімді баспана­ны» шенеуніктердің шырғалаңына түсір­мей, үйлене алмай жүрген, үй ала алмай қаңғып жүрген қазақтың ұл-қыздарына жеткізу – парыз. Патриотизм, демогра­фия, татулық, бірлік, тұрақтылық, ты­ныш­тық дегендеріңіздің бәрі осыдан бас­талады. Яғни адам баласы басында жағ­дайы болса ғана патриот болады. «Не пайда дүниенің кеңдігінен, аяқта киі­мің тар болса егер» деген сөз бекер ай­тыл­маған. Сондықтан адамның «етігі тар» болмауы керек. Біз кең-байтақ Қа­зақ­станбыз, Тәуелсіз елміз деп күнде ұран­датамыз. Жастарды үймен, жақсы жа­лақылы жұмыспен қамту мемлекеттің ал­дында тұрған нөмірі бірінші әлеуметтік мәселе дер едім.
Біз көрші елдерде не болып жатқанын көріп-біліп отырмыз. Солардан сабақ алу­ға тиіспіз. Сондықтан мен туымызды жел­біретудің, рәміздерімізді асқақтату­дың, халыққа сүйкімді қылудың, ең қас­терлі етудің, әспеттеудің жолы қиналып жүр­ген әлеуметтік топтардың жағдайын жасау дер едім. Өйткені бұл – біздің тұ­рақ­тылығымыз бен болашағымыздың кепілі.
Мен мұның бәрін не үшін айтып отыр­мын? Бұл дегеніңіз – патриоттық пси­хологияның тамырына үңілу. Мыса­лы, 90-жылдардың аяғында анау Аме­ри­када сауалнама жүргізілді. Сол са­уал­намаға жауап берген халықтың 98 па­йызы өзінің Американың патриоты еке­нін, елге риза екенін мәлімдеді. Неге олай болды? Олай болған себебі – жаңа­ғы біз көтерген мәселелердің барлығы, салыстырмалы түрде, ол елде толығымен шешілген. Осыдан барып шығатын қоры­тынды, адамның патриоттығы оның ки­ген «етігінің тар» болмауына да байла­ныс­ты екенін ұмытпауымыз керек.
– Рәміздер күнінің атап өтілуі көңіліңізден шыға ма? Мүмкін, бұл күнді мемлекеттік мереке ретінде қабылдап, демалыс күнін жариялау керек шығар?
– Меніңше, бұлай бөлектеудің қажеті жоқ. Біз 365 күннің әр күнінде ұлтқа жұ­мыс істеуге міндеттіміз. Оны бір күнге ғана бөлшектеп қойып, қалған күні қал­та­мызға қызмет етіп кетсек, онда түк шық­пайды. Алысқа бармаймыз. Бірақ ар­найы бір күнді осылай белгілеп, рәміз­дерімізге ерекше назар аударғанымыз дұрыс. Бұл күнді лайықты атап өтудің тағы қандай жолы бар десеңіз, мен мы­на­ны айтар едім. Дәл осы күні кинодағы, әдебиеттегі, жалпы, өнердегі озық туын­дыларға бәйге беріліп, лайықты туын­ды­лар ұлықталып, авторлары мен орындау­шылары марапатталып жатса, жөн болар еді. Ұлттығымызға қызмет етіп жатқан ту­ындыларды дәріптеп жатсақ, артық болмас еді. Мысалы, анау «Көк тудың желбірегені...» деген ән өте сәтті шықты. Дәл осы күн осындай ұлттық патриотизм­ге қызмет ететін кинолардың, әндердің, кітаптардың мерейін асқақтататын мағы­налы мерекеге айналса, жарасып кетер еді. Жыл бойына іске асқан жақсы дүние­лер осы күні паш етілсе. Осы арқылы өнер адамдарын құлшындырар едік. Ал қа­зірше бізде ол жағы кемшіндеу болып тұр. Соның бір мысалы, Ерлан мен Бек­а­рыс деген екі бала «Аңшы бала» фильмін (киноның сценарийі – Смағұл Елубайдікі – Б.С.) түсірді. Сол картина қазақ киносы­ның тарихында тұңғыш рет кино меккесі Голливудта өткен халықаралық кинофес­тиваль­да бас бәйгені алды. Сол бәйгені та­быс еткен Америка елшілігінің өкілі: «Бұл – сіздердің Олимпиадада алған жеті ал­тындарыңызға қосылған сегізінші ал­тын», – деді. Сол киноны түсірген екі бала қазіргі кезде үйсіз жүр. Ал ана алтын алған спортшыларымызды төбемізге көтердік. Үй де бердік, жүздеген мың­ қаржы да бердік. Рухани бәйге жеңімпаз­да­ры неге Отаны тарапынан сондай құрметке ие болмай жүр? Бұл – біздегі мәдениетке деген көзқарастың төмендігі. Яғни мә­де­ниетіміздің төмендігі. Біз неге патрио­тизм­нің негізін қалайтын мәде­ниет­ке нем­құрайды қараймыз? Біз бұл кемшілік­ті жөндеуіміз керек. Бұл жерде идеолог­те­ріміз бен оларды қолдайтын Үкіметі­міз­дің ойланатын тұсы жетерлік.
– Туымыз бейнеленген «Қазақ­стан» деген кәмпитті көрген болар­сыз. Осы рәміздерді тұтыну тауарла­рын­да бейнелеу қаншалықты қисын­ды?
– Рәміз дегеніміз – ұлттық намысы­мыз­ды қозғайтын ұлы қасиет. Ал осын­дай киелі дүниені саудаға салу, арақ-ша­рапқа, кәмпитке жапсыру көрегендік емес. Мен оған түбегейлі қарсымын. Ке­рек десеңіз, ол – рәміздерімізді насихат­тау емес, қорлау. Біз рәміздерімізді ұл­ық­та­ғымыз келсе, басқаша ұлықтайық. Жаңа ғана Дидахмет Әшімханұлы хабар­ласып, бір жиынға шақырды. Көк туы­мыз­ды Алматының ең биік, жұрттың бәрі көретіндей нүктесіне – Көктөбеге желбі­ре­тіп іліп қойсақ деген ұсынысты айты­ңыз­шы деді. Тамаша идея. Алматы – соған лайық қала. Бұл қала – Тәуелсіздік туған то­пырақ. Сондықтан бұл ұсыныс іске аса­ды ғой деп ойлаймын. Біз осын­дай нәр­се­лерді жасауымыз керек. Ата-баба ал­дын­дағы аманатты орындаудың өзі – патриот­тық. Адамда отаншылдық се­зімі бол­маса, қалай рәміздерді көкке көтереді?
– Біздің еліміздегі қалталы азамат­тардың бойынан отаншыл­дық­ты кө­ре аласыз ба?
– Бәріне бірдей қара күйе жақпай-ақ қоялық. Дегенмен миллиондарын шет­елге салып жатқандарды патриот деп айта алмаймын. Оның қай жері отаншыл? Қаржысын шетелдің банкіне салу деген сөз ертең қашып кетемін деген сөз емес пе? Олар күні ертең басына іс түссе, сол шекара асырған миллиардтарымен бірге шекара асатыны белгілі. Бұл – бір. Екін­шіден, неге біздің кәсіпкерлеріміз мәде­ние­тімізге бет бұрмай келеді. Мәдениетке бет бұру – идеологияға бет бұру емес пе? Яғни ұрпақты патриотизмге тәрбиелеуге бет бұру емес пе? Олай болса, неге сол қаржыларының бір бөлшегін әдебиетке, мәдениетке салмайды? Жасыратыны жоқ, дәл қазіргі уақытта мәдениетіміз бен әде­биетімізді жасаушылардың халі мүшкіл. Ал халықты отаншылдыққа тәр­бие­лейтін бірден-бір құрал – осы әде­биет пен мәдениет. Өйткені бұл өнер күн са­йын халықпен рухани беттеседі. Өтіп жа­татын сансыз жиындардағы ұрандар ха­лыққа көп жағдайда әсер етпейді. Ха­лық ұранға ере бермейді. Ал киноға, кі­тапқа, театр­ға, сахнаға ереді. Демек, ха­лықты сәт­ті шық­қан кино, сәтті жазыл­ған кітап тәр­биелейді. Мысал үшін айта­йын, ке­ше­гі «Жаужүрек мың бала» кино­сы қан­шама патриоттық сезімді оятты! Ол фильм­ді мемлекет өз қаржысына шы­ғар­ды. Мем­лекетке қарап отыра бер­мей, сондай ки­но­лардың көптеп шығуы­на неге көмек­теспейді біздің миллиар­дер­лер? Неге патриотизмге жұмыс істе­мей­ді? Қаржы­мыз жетпейді десе, неге шет­ел­ге қымбат-қымбат сарайлар сала­ды?
Мен бизнестің бәрін жоққа шығара­йын деп отырған жоқпын. Осы салаға қол­ғабысын тигізіп жүрген бірді-екілі меценат азаматтарды да білемін. Бірақ олар аз. Өте аз. Көп ұзамай біз оларды бар дауыспен айтатын боламыз. Қорыта айтқанда, мәдениет пен әдебиетті қол­дау жекелеген азаматтардың ғана емес, біздің ұлттық буржуазияның тікелей мін­деті болуға тиіс. Ал дәл қазіргідей жағ­дайда, жалпы, қалталы азаматтардың бәрі бірдей отаншыл, мемлекетшіл дей ал­май­мын. Капиталистік заманда ұлттық бур­жуазия мәдениетке мойын бұрма­йын­ша, ұлт қалыптаспайды. Оны біз та­рих­тан білеміз. Ұлт жолында капитал мен мәдениет қол ұстасып жүруі керек. Еке­уі де бірігіп жұмыс істеуі керек. Жаңа ұрпақты тарихын сүйетін, топырағын сү­йе­тін азамат етіп тәрбиелеу – тек қана тесік қалта жазушылардың, киногерлер­дің, жур­налистердің ғана міндеті емес, тоқ қалта ұлттық буржуазияның да мін­деті болуға тиіс. Әрине, бұл жерде мем­лекет шет қалмайды. Ол онсыз да мүдде­лі. Бур­жуазия осыны толық түсініп, қол­дау білдіргенде ғана бізде шын мәніндегі ұлттық мемлекет пайда болады. Сонда ғана біртұтас ұлт боламыз.
– Күні кеше Балаларды қорғау күнін атап өттік. Біз балаларымызды кімнен, неден, қалай қорғау керекпіз? Олар қандай зиян шегіп жатыр деп ойлайсыз?
– Бәріміз де немере өсіріп отырмыз. Бәріміз де осы немерелеріміз қандай қо­ғам­да қалады деп түн ұйқымызды төрт бөлеміз, ойланамыз. Осы тұрғыдан кел­генде, біз Кеңес заманынан қалған кем­ші­ліктерді түгелдей жойдық деп айта ал­маймыз. Біз Кеңес заманында Құдай­сыз қоғамнан шықтық. Кеңестік кезең со­лай жасады. Құдайсыздардың, Құдай­дан безгендердің қоғамын құрды. Міне, соның зардабын әлі күнге тартып келеміз. Мынау нашақорлық, маскүнемдік, қыл­мыс – бәрі соның нәтижесі. 70 жыл қа­зақ­тың дастарханынан құран кетсе де, арақ кетпеді. Соны көріп өскен жас ұр­пақ­тан не күтесің?! Бұл біздің ұрпағы­мыз­ға тигізген ең үлкен залалымыз бол­ды. Енді мұны жоюдың жолы – кешегі атеис­тік қоғамға керісінше жасауымыз керек. Балаларымыз бақытты болсын де­сек, иманды қоғам құруымыз керек. Иман­сыз қоғамда өмір сүрген балалар­дың жағдайы өте ауыр болды. Оны біз иман­сыз қоғамда бастан өткердік. Иман­сыз қо­ғамда аттаған жеріңде қауіп-қатер аң­дып тұрады. Сол үшін имансыз қоғам­да қала ма деп немерелеріміздің бола­ша­ғы­нан қорқамыз. «Иманды қоғам – Қа­зақ­стан болашағы» деп жүргенім де сондық­тан. Капиталистік жүйе имансыз қоғам ор­натты. Өйткені ол Құдайға емес, ақша­ға табынатын қоғам еді. Кезінде Құдай­мен айқасып, ХІХ ғасырда Құдай­ды өл­тір­дік деп жариялады ғой бәтша­ғар­лар. Содан кейін-ақ адам баласы сай­танға айнала бастады. Құдайсыз қоғам құруда Кеңес Одағы капиталистерден қалыспа­ды. Сондай қоғамнан шыққан біздің ұр­пақ­тың кемшілігінің тамыры сол иман­сыздықта деп білемін. Жоғарыда айтқан жаман қасиеттермен қоса, кор­руп­ция, суицид, бүгінгі асқынған ажы­расу – бәрі де сол 70 жылға созылған әлі де ілесіп келе жатқан имансыздық сал­дары деп білемін. Біздің ата-бабалары­мыз 1917 жылға дейін ажырасу деген­ді білмеген. Егер бүгінгі ұл мен қыздары­мыз дәстүрлі ұлттық тәрбие бесігін көр­ген болса, ажы­расу бұлай асқынбас еді. Еліміздегі 60 мыңнан астам жетім бала – сол имансыздық салдары. Ақша үшін неге бармай жатыр қазіргі адамдар? Ба­лаларымыздың шегіп жатқан зардабы шаш етектен. Біз оларды имансыз қоғам­нан, құдайсыздықтан қор­ғауымыз керек. Қорғаудың жолы де­генді жоғарыда айт­тым, ол, әрине, им­ан­ды қоғам құру.
– Патриотизмнің де бір ұшы осы­дан басталады дейсіз ғой?
– Иә, «Отаншылдық – иманнан» де­ген мәтел қалыптаса бастады. Өте орын­ды сөз. Иманды адам Отанын, дінін, ті­лін, елін, жерін сүйеді. Патриот болып қа­лыптасады. Сондықтан біз «Болашағы­мыз – иманды қоғамда» деп, кеңестік кезеңнен қалған күллі жамандықтардан құтылу үшін сол айтып отырған иманды қоғамды құрудың жолын жеделдетуіміз керек. Мен бұлай дегенде бекзаттық, зайырлы қоғамнан бас тарту керек деп отырған жоқпын. Біз зайырлы да иманды қоғам болуға тиіспіз. Заң үстемдік жасай­тын, бірақ адамдардың жүрегінен иман өшпеген жаны таза қоғамды армандай­мыз. Біздің балаларымыз сондай қоғам­да өмір сүрсе екен деп аңсаймыз және шындап қаласақ, ол біздің қолымыздан келеді де. Сондықтан ұмтылуымыз керек. Ұмтылсақ, қолымыздан келеді. Өйткені Қазақстан – қанша айтқанмен мұсылман қоғамы. Біздің кезек күттірмес жұмысы­мыз да осы – отаршылдықтың зардапта­рын жойып, өзіміздің дәстүрлі дүниета­ны­мы­мызды қалпына келтіру.
– Осы жолда өзіңіз қазақ жазу­шысы ретінде не істей алдыңыз?
– Қазақ қаламгерлері кеңестік кезең іздерін, ұрпаққа әкел­ген зиянын жою жо­лында жүр. Жеке өзіме келетін бол­сам, «Қиямет-қайым ғасыры» («Мереке» бас­пасы) атты кітап жаздым. Бұл кітап – тіке­лей кешегі Құдайсыз қоғамнан қал­ған ұрпаққа, солардың жаңсақ көзқарас­та­ры­мен күрес кітабы. Біз де сол қоғамда болдық, біз де қателестік, біз де компар­тияның билетін қалтамызға салып, ша­малап қызыл ұранға ердік. Молдалардың айтқанына құлақ аспай, надандық дедік. Өзімізді білімді адам санадық. Бүгін ой­лап қарасақ, бәрі керісінше екен. Ең бі­лім­сіз надан имансыз адам, Құдайды жоқ­қа шығарған адам екен. Ол өзін де, ұр­пағын да апатқа алып баратын адам екен. Со­дан халықты сақтандыру жолын біз шама келгенше осы «Қиямет-қайым ғасы­рын­да» айтуға талпындық. Толық айтып бол­дым демеймін. Бұл кітап өмір бойы жазы­лады.
– Иә, аға бұл кітабыңыздың ал­ғаш­қы нұсқасын оқығанбыз. Кейін­нен екінші нұсқасы жарық көрді. Екін­ші кітапты қарап отырып, бірінші кітаптың толықтырылған, кеңейтіл­ген заңды жалғасы екеніне көз жет­кіз­дік. Демек, «Қиямет-қайым ғасы­ры» үшінші, төртінші кітап болып жал­ғаса береді ғой?
– Иә, дәл солай. Бұл жоба бірнеше кі­таптан тұрады. Бастапқыда солай жос­пар­ланған. Біріншісін Мереке Құлкенов шығарып берген. Мен осы ретте Алматы қалалық әкімшілігіне, қала әкімі Ахмет­жан Смағұлұлына алғысымды білдіремін. Екінші кітапты қалалық әкімдік өздерінің ықыластарымен қаржы салып, шығарып берді және қаладағы кітапханалар мен оқу орындарына таратты. Сондай-ақ әр­түрлі мәдени шараларда жеңімпаз атан­ғандарға қаржылай марапаттарына қо­са, осы кітапты тарту етіп жатыр. Мен үш­ін бұл – қуаныш. Адамға материалдық байлықпен қоса, рухани байлық сыйлау – жақсы идея. Қалтасымен қоса, жанын ба­йыту игілікті іс емес пе?!.
– Дұрыс екен. Бірақ қанша игілікті десек те, бір қаламен шектеліп жатыр емес пе? Мұндай дүниелер тұтас қа­заққа жетуі керек қой...
– Қазірше ол – қиындау шаруа. Ол үшін қомақты мемлекеттік тапсырыс болуы керек. Ал ол қазірше мүмкін бол­май тұр. Бір қуанарлығы сол, бұл кітап­тың тү­гел­ге жуығы Сауытбек Әбді­рах­мановтың ар­қа­сында бұрнағы жылы «Еге­мен Қа­зақстан» газетінде жарияла­нып, 200 мың таралыммен республикаға тарады. Маған қазір еліміздің әр айма­ғынан көп­теген коңырау соғылады. Бәрі риза­шы­лықтарын білдіріп жатыр. Газетті қиып алып, жинап жүргендері де жетер­лік. Ұрпағымызға керек дейді. Енді кітап­тың өзін кең көлемде тарату жағына келсек, бұл шара тағы да сол идеолог­тер­дің шар­уасы дер едім. Олар ең бол­маса оқып көруі керек. Оқып көргеннен кейін, керек деп тапса, таратады деп білемін. Алматы қалалық әкімдігіндегілер оқып көріп, қызығушылық танытты ғой. Сол тұрғыдан айтып отырмын. Енді оны алда­ғы уақыт көрсетеді. Менің міндетім – жазу. Ал жазу жағын жоғарыда айттым, бұл өмір бойы жалғасады. Өйткені бұл – мәңгілік тақырып. Бұған дейін қаншама ғасырлар бойы айтылып келген. Әлі де айтылады. Өйткені уақыт өткен сайын әлем жаңаруда. Сол уақыттың көзімен ай­налып соғып отыру керек. Теология дегеніңіз – Батыста ең қызықты тақы­рыптың бірі.
Дамыған ел біржақты дамымауы ке­рек. Экономикасы мен қоса рухани жағын да алып жүруге тиіс. Ұлт болу үшін рухани тұрғыда даму керек. Сонда ғана толыққанды ұлтқа айналамыз. Білімге қол созу арқылы Тәуелсіздігімізді баянды етеміз. Ең үлкен білім – Құдайды тану білімі. Егер ғылым Құдайсыз болса, онда ол адамзатты апатқа апарады. Қазір өр­ке­ниет тура сол болашағы бұлдыр жолда келе жатқандай. Бүгінде тұтас бір ұлтты бір оқ шығармай қыра салу түк емес. Мұның барлығын социалистік, капита­лис­тік имансыз қоғамдар жасады. Біз сол екеуінен бөлек, иманды қоғам құруымыз керек деп білемін. Иманды нарыққа бе­йімделген, зайырлы қоғам құру – тек қиял емес. Сондай қоғамға беттерміз деген үміт те жоқ емес. Ұрпағымызды бола­шақ­та сондай қоғам күтіп тұрар болса онда біз – аға ұрпақ екі дүниеде де бақытты болар едік...