Таласбек ӘСЕМҚҰЛОВ, жазушы, музыкатанушы:
– Сiздiң Досхан Жолжақсыновтың өтiнiшi бойынша Бiржан салдың өмiрiн бейнелейтiн фильмге сценарий жазуды қолға алғаныңызды бiлемiз. Алайда ол арада үш-төрт жыл өтсе де көрерменге жетпей-ақ қойды. «Бiржан сал» неге кешiгiп жатыр?
– Сценарий жазуды мен, негiзi, 2003 жылдың көктем айларында бастаған болатынмын. Ал келесi жылдың жаз айларында жазып бiтiрдiм. Нүктесiн қойысымен «Қазақфильм» киностудиясына тапсырған едiм. Өкiнiшке қарай, «Бiржан сал» қазақ фильмдерiнiң қара шаңырағында үлкен кедергiлерге тап болды. Ол кезде «Қазақфильмдi» Сергей Әзiмов басқарған едi. Әзiмов бiрде маған «егер автор ретiнде тағы бiр адамның аты-жөнiн қоссаң, рұқсат аласың» деген талап қойды. Амал жоқ келiстiм. Көркемдiк кеңестен өткеннен кейiн кино ендi түсiрiледi деп отырғанымызда Сергей Әзiмовтi орнынан алып тастады. Кино Көкшетау өңiрiнде түсiрiлдi. Қазiр монтаждау жұмыстары жүрiп жатыр. Алла жазса, жақында көрсетiледi.
Мына парадоксқа қараңыз: «жақсы сценарий жазатын жан қалмады» деп бiлгiшсiнiп жатады кейбiреулер. «Қазақфильмде» «көрерменнiң көңiлiнен шығады-ау» деген дүниелер жоқ емес, бар. Алайда олардың басым бөлiгi мұрағатта шаң басып жатыр. Оларға кезек қашан келедi? Оны бiр Алла бiледi. Өйткенi ол жердi де тамыр-таныстық жайлап алған. Түкке тұрмайтын киноларды түсiредi де, оны амалын тауып шетелдердегi ешкiм бiле бермейтiн бiр фестивальдерге жiберiп, әйтеуiр бiр дипломды алып келедi. Қайтып ол киноны ешкiм көрмейдi. Өйткенi оған сұраныс жоқ. Мұнымен бiз қайтiп киноиндустрия жасаймыз?
Қит етсе болды, «қаржы жоқ» деп құтылғылары келедi. Қаржы да жетедi. Тек соны тиiмдi пайдаланып жатқан ешкiм жоқ. Өтiмдi сценарий келдi ме, көп ұстамай, Көркемдiк кеңестен өткiзiп, кемшiлiктерi болса түзете салып, өндiрiске жiбере беру керек қой. «Бiржан сал» сияқты әр – сценарий 4-5 жыл жатса, бұл түрiмiзбен бiздiң кино өнерiмiз ешқашан да дамымайды.
«Қазақфильмнiң» трагедиясы – сценарийде де, қаржыда да емес, сонда отырғандардың отандық кино өнерiне жан ауыртпауында, оны өркендетуге ынталанбауларында.
– Анау бiр жылы шертпе күйдiң тағдырын жазамын деп Мұрат Әуезовпен жүз шайысып қалғаныңыз бар. Айтқандарыңызға қосылып, сөзiңiздi жақтағандар болды ма? Сол мақалаңыз, өзiңiз айтпақшы, ұмыт бола бастаған шертпе күйге, қалай да болса, әсер еттi ме?
– Бiлетiн боларсың, әу баста Мұрат Әуезов екеумiз «Рух – мирас» журналында жарық көрген «Аштық және соғыс» атты мақалам үшiн ренжiскен едiк. Кейiн тағы бiр мақаламда шертпе күйдiң қалай құлдырағанын баяндай келе, оны тұншықтырмақ болғандардың аты-жөндерiн ашық жазған тағы да бiр мақалам жарияланды. Бұл да Әуезовке ұнамады. Бiрақ менiң Әуезовтiң көңiлiне қарап, қазақтың музыка мәдениетiне жасалған қастандықты, қылмысты бiле тұрып, көре тұрып, үнсiз жүргенiм азаматтығыма сын емес пе? Өзiм күйшi болғандықтан, шертпе күйдiң тағдырына бейжай қарай алмадым. Маған шертпе күйдiң көркейгенi, дамығаны керек. Ұлтқа, өнерiмiзге қастандық жасағандардың қай-қайсысымен де мүмкiндiгiнше күрескен болар едiм. Ол мақаланы қабырғам қайысып, толғанып отырып жаздым. Мен – ұлтымды сүйетiн қазақтың бiрiмiн. Халқым өзге халықтардан кем болмаса екен деп тiлеймiн. Кемшiлiгi болса айтамын, жақсысына сүйiнемiн, жаманына күйiнемiн. Мақала музыка саласындағылардың арасында үлкен резонанс тудырды. Бұл әлi де жалғасып келедi. Музыкалық бiлiм беру жүйесi Кеңес Одағы кезiнде қалыптасқандықтан, шертпе күйiмiз батыстың шартты репертуарынан құралған. Оның белгiлi бiр тарихи объективтiк себептерi бар, әрине. Мәселен, Тәттiмбет пен Дәулеткерейлер байдың балалары болған. Бай болғандықтан ғана олардың жолдарын бөгей бердi. Сол себептi де Тәттiмбет пен Дәулеткерей лайықты бағаға ие бола алмады. Керiсiнше, кедейден шыққандарды асқақтатуға айрықша мән берiлдi. Мен трайбалистiк көзқарастан аулақпын, тек шындықты айтып отырмын. Жоғары оқу орындарының бағдарламалары, сахна, эфир, радио, барлығы осындай саясатты ұстанды. Мысал ретiнде айта кетейiн, шертпе күйдiң атасы қарт Сүгiр Әлiұлы Алматыға күй жаздыруға келiп (өткен ғасырдың 60-жылдары), ешкiмнен қолдау көрмей, елiне күйiнiп кайтқан екен. Бұл қиянат емей немене? Қазiр игiлiктi құбылыс байқалып жүр. «Көз тиiп кетпесiн» деп соған iштей қатты қуанып жүрмiн. Қарағанды облысында екi жыл сайын өтетiн Тәттiмбет атындағы конкурс қанатын жайып келедi. Қатысамын деушi өнер адамдарының қатары көбейiп, шертпе күйге лайықты көңiл бөлiне басталғаны байқалады. Қазiр тiптi шертпе күй жоғары оқу орындарының бағдарламаларына енгiзiлiп жүр. Ұмыт қалған құндылығымыз қайта еленiп, өнерде жүрген жандардың шертпе күйге деген ықыласы ояна бастаған сияқты.
Осының бәрiне мақалам әсер еткен де шығар, кiм бiледi... Ең маңыздысы ол емес, әрине. Шертпе күй жандана бастағалы берi жаным жай тапқандай болды.
– Сiз басқа елде, басқа қоғамда өмiр сүре отырып, Ресейдiң «ұлы ақын-жазушыларымыз» деп мақтан тұтып жүрген Пушкинi мен Крыловын «плагиаттықпен айналысты» деп салдыңыз. Бұл ешкiм күтпеген жаңалық болды ғой.
– Оған көз жеткiзу қиын емес. Әдебиеттен хабары бар кез келген адамға баттиып көрiнiп тұр. Мәдениеттiң екi түрлi тарихы бар. Бiрi – ресми тарих. Ол – оқулықтарға лайықталған жып-жылмағай, көлеңкелi жақтары алынып тасталған тарих. Екiншiсi – шын тарих. Шын тарих естелiктерден, мемуарлардан тұрады. Ол сол оқиғаларды өз көзiмен көрген, куәсi болған адамдардың айтқандары бойынша жазылады. Бiзге («бiз» деп мен бұл жерде Кеңес Одағы халықтарын айтып отырмын) кезiнде тек ресми тарихты ғана оқытты. Яғни бұған дейiн жып-жылмағай тарихты ғана бiлдiк. Ал шын тарихты ендi ғана бiлiп жатырмыз. Пушкин мен Крыловқа қатысты ойларымды сол шын тарихқа жүгiнiп айттым. Мен өзгеге кiнә тағып, бiреудi сынаудан аулақпын. Көрдiм, түйдiм, айттым.
Крылов Эзоп пен Аристофанның мысалдарын аударғанда, әуелде астына «аударған Крылов» деп жазатын. Келе-келе «аударған» деген сөзi алынып тасталып, тек Крыловтың аты-жөнi ғана тұратын болды. Бәлкiм, бұл текстологиялық қате де шығар? Дегенмен саналы түрде алынып тасталуы да әбден мүмкiн. Қалай дегенде де, өзге елдiң әдебиетiнен аударылған мысалдардың басым бөлiгi Крыловтың туындылары болып шыға келген. Ол мысалдарды қазақшаға аударған бiздiң ақындар да «Крыловтiкi» деп жазып жүрдi. Осылай өтiрiк екi еселендi.
Ал Пушкиндiкi – плагиаттықтың басқа бiр түрi. Мысалы, Проспер Мерименiң «Карменi» мен Пушкиннiң «Сығандар» поэмасының бiр-бiрiнен еш айырмасы жоқ. Айта берсе, олардың плагиаттықпен айналысқандарын дәлелдеп беретiн дәйектер аз емес.
Плагиаттың да өзiнiң тарихы бар. Кез келген жаңа әдебиет әуелде елiктеуден, үйренуден, былайша айтқанда, плагиаттан басталады. Әбден жетiлгеннен кейiн барып, өз жолын табады. Бұл – әдебиеттiң даму барысында болатын құбылыс.
– Ал бiздiң ше, қазiргi ақын-жазушыларымыздың арасында «ұрлықпен» айналысатындар бар ма? Байқадыңыз ба?
– Жоқ. Байқамадым. Қазiр «жазамын» деген адамға тақырып өте көп. Ұрлаудың еш қажеттiлiгi де, жөнi де жоқ. Мен басқа кемшiлiктi айтқан болар едiм. Көпшiлiк жас ақын-жазушылардың бiлiмдерi өте таяз. Iзденбейдi, жалқау. Бұл менiң жаныма қатты батады. Жапонның классик жазушысы Акутагаваның мынандай бiр сөзi бар «Талант бес пайыз ғана, қалған 95 пайызы – еңбек». Яғни талмай еңбектену арқылы адам бойындағы талантының көзiн ашып, тынысын кеңейте алады. Адамды қалай тәрбиелейсiң, бойыңдағы дарынды да солай тәрбиелеп, шыңдай түсу керек.
Қазақ таланттан кенде емес, бiз – жалпы, талантты халықпыз. Жетi аталық және он аталық неке заңдарымыздың арқасында қанымыз бұзылмады. Тап-таза. Гендерiмiздiң комбинациялары мен биологиялық мүмкiндiктерi өте көп. Бiрақ, өкiнiшке қарай, сол талантымызды жетiлдiруге енжармыз, жалқаумыз. Бiр өлең жазып қойып, бiр жыл бойы соған тамсанып жүремiз. Тоқтамау керек.
Алхимияда мынандай бiр принцип бар. Философиялық тас кез келген дүниенi алтынға айналдырады. Қорғасын болсын, құм болсын. Сол таспен жұмыс iстеу барысында алхимик рухани тұрғыда өседi. Алтын – тек қосалқы өнiм ғана.
– Ұрпақтар арасындағы сабақтастыққа қатысты не айтасыз?
– Өте орынды сауал. Бүгiнгi күннiң өзектi мәселесi дер едiм мұны. Ұрпақтар арасындағы сабақтастық үзiлген. Мұндай жақсы дәстүр, шамамен айтсам, 1960 жылдардың бас шенiне дейiн ғана жалғасты. Мысалы үшiн, Абайды алайық. Абайдың шарапатын көргендер аз емес. Абай жастарды жинап алып, бағыт-бағдар берiп, бар бiлгенiн үйретуден жалықпаған. Соның нәтижесiнде қанша дарындыларды тәрбиелеп шығарды. Алашорданың азаматтарының барлығы Абайдың жазғандарын оқып, Абайға елiктегеннiң арқасында бiлiмдi, бiлiктi атанды. Сол үрдiс қазiр ұмыт бола бастаған сияқты.
Аға буын әдебиетшiлер жастарды қолпаштап, әрбiр жазған шығармасын талдап, сын айтып, қажет болса мақтан тұтуға жоқ. Есесiне, әдебиетке небiр «жаман аурулар» кiрiп кеттi. Лайық еместi өркендетiп, өсiрiп, бiлiмдi бiреу шықса, оны кеудеден итере салу қазiр түк емес.
Естуiмше, баспалар игерiлмей қалған миллиондаған қаржыны керi қайтарады екен. Одан да сол қаржыны неге жастарға жұмсамасқа? Осының өзi – жастарды ойлап жатқан ешкiм жоқтығының дәлелi.
– Кейбiреулер елдегi әлеуметтiк-тұрмыстық жағдайды қатты сынға алып жатса, бiлуiмiзше, сiздiң пiкiрiңiз оған қайшылау көрiнедi.
– Елдiң жағдайы сондай жаман емес. Халықтың әл-ауқатын кез келген нәрседен бiлуге болады. Мен, мәселен, темiржолдан бiлемiн. Пойызда қай кезде де орын жоқ, билет таппайсың. Бұл ненi бiлдiредi? Халықтың көп жүретiндiгiн. Қалтасында ақшасы жоқ адам жол жүрмес болар.
Әрине, нарық өте қатал. Алайда оның кереметi де бар. Ол арамтамақ пен масыл адамды – бiр жағына, еңбекқор, өзiнiң күшiне, қабiлетiне сенетiн адамды екiншi жағына шығарады.
«Пәлен байып кеттi», «түгеннiң ақшасы көп екен» деп жүргендердi түсiнбеймiн. Рас, олардың арасында оңай жолмен, жемқор болу арқылы байығандар да бар. Әңгiме олар жайында болып отырған жоқ. Өз еңбегiмен өсiп-өнгендерге қатысты айтамын. Бiз нарықтың жолын таңдаған екенбiз, соған икемделуге тиiспiз. Одан трагедия шығарып қажетi жоқ.
Сол сияқты әл-ауқаты тәуiр адамдарға қызғанышпен қарағанымыз әбестiк болар. Осындай психологиядан арылуымыз керек. Одан да ақшаны құрметтеп үйренейiк. Тұрмысымызды жақсартуға ұмтылайық.
Ал ауылдағы ағайынды айтар болсам, жағдай, әрине, қиындау. Десек те, анау бiр жылдармен салыстырғанда, iлгерiлеушiлiк бар. Ауылдың экономикасы баяу болса да қалыпқа келе жатыр.
– «Мағауиннiң киллерi» деген лақап аттан арыла алдыңыз ба?
– Не себептi «Мағауиннiң киллерi» атанғанымды бiлетiн боларсың. Мағауинге қарсы шыққандардың ойлап тапқандары ғой. Қазiр ешкiм менi олай деп атамайтын сияқты.
Мен Мұхтар Мағауиндi бақытсыз жан дер едiм. Неге дейсiң ғой? Кезiнде оның жақсылық, шарапатын, игiлiгiн көргендер ақыраяғында Мағауиннiң ту сыртынан кеп қапты. Ал, шығармашылық жағынан алғанда, ол – бақытты. Мағауин алға қойған мақсаттарының барлығын дерлiк орындап қойды.
Ал мен Мағауиннiң тәрбиесiн көрген адаммын. Ол – менiң ұстазым. Сонда мен қалай қол қусырып, қарап отырмақпын? Мағауиннiң атына күйе жағып, жан-жақтан абалап жатқанда, менiң әрекетсiз отыруым адамгершiлiкке жата ма? Менi не деп атаса да бәрiбiр едi. Мағауиндi мұқатқысы келген адам сол Мағауиннен асып түсуi керек едi. Аузындағы айраны кеппеген күшiктi көкжал қасқырға айдап салғандар тек өздерiнiң ғана мүдделерiн ойлады. Жас баланың абырой, беделiн ойлады ғой дейсiң бе? Жоқ.
– Мұхтар Мағауиннiң Шыңғыс хан туралы үлкен роман жазып жатқанынан хабардармыз. Қашан жарық көретiнiн бiлмедiңiз бе?
– Роман таяу арада келедi елге. Ол кiтаптың әлемде теңдесi жоқ туынды болатынына менiң күмәнiм жоқ. Жарық көргелi отырған романға Мағауин Шыңғыс хан туралы ең соңғы деректердi, ұлан-ғайыр дүниелердi енгiзген. Жиған материалдары Шыңғыс хан туралы бұрынғы туындылардан он есе көп. Бұл кiтап «Аласапыраннан» да құнды болуы мүмкiн.
– Әңгiмеңiзге рақмет!
Ашық пiкiр:
Одаққа барғанда кейбiр жастардың iшiмдiк iшiп, бильярд ойнап жүргендерiн көрiп қарным ашады. Олар өздерiнше әдеби процестерге қатысып жүрмiз деп ойлайтын шығар. Еселi еңбек етiп, ара-арасында бой жазу керектiгiн мен де құптаймын. Алайда Одаққа келгендегi уақыттарын тек демалыспен өткiзетiндер аз емес.