Қасымхан Бегманов, ақын, Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты:
– Қазақ «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді» дейді. Дейтұрғанмен, біз жақсыдан жаман, жау жасап, елінен қуып, қаңғыртқан, ғалымның хатын отқа өртеген заманды да көрдік. Одан кейін келген бүгінгі заманда іздеушісі, жоқтаушысы болмаса жақсы да өледі, керісінше тіреуіші мықты болса түкке тұрғысыз біреуді тұлғаға айналдыруға да болады. Міне, осындай кезде былтыр өзіңіз бір игі іс бастап, «Мұстафа Шоқай жолын» бағытқа алдыңыздар. Биыл Берлинде сол сапардың соңғы нүктесін қойыпсыздар. Қандай олжамен оралдыңыздар?
– «Мұстафа Шоқай жолымен» жобасын бастаған былтырғы жылдан бері біз 8 бағытта сапарға шығыппыз. Негізгі мақсат Мұстафадай 20 жылдай елден жырақта жүріп, тек қана қазақ халқы емес, бүкіл түркі халқының Тәуелсіздігін армандап, мүддесін көздеген біртуар бабамыздың артында іздеушісі барын білдіріп, мұраларын жинап, келешекке қалдыру болатын. Ең әуелі Қызылорда облысы, Шиелі ауданындағы қазір құмның астында қалған Мұстафаның туған жері Наршоқыдан басталған сапарымыз Шиелі, Қызылорда, Ташкент, Ферғана, Қоқан, Самарқан, Санкт-Петербург, Тбилиси, Баку, Батуми, Кутаиси қалаларымен тоқтаған болатын. Биылғы жылы қаңтардың 29-ы күні Алматы әуежайынан аттанған осы жолдағы соңғы сапарымызды біз Париж қаласынан бастап, бабамыздың басына қиын күндер туғанда пана болған Францияның Париж, Шель, Ножан қалалары мен жаназасы шығарылған Берлин қаласымен аяқтауды жөн көрдік. Алдын ала жоспарланғандай бізді Еуропа бағыты бойынша сапардың үйлестірушісі, белгілі шоқайтанушы ғалым Әбдіуақап Қара, Мұстафа Шоқай атындағы Франция-Қазақстан достық қоғамының төрағасы Яшар Дініш және сондағы қазақ диаспорасының өкілі Семей Жігіт күтіп алды. Содан олар бізді бірден Мәриям Шоқай апамыздың күнделігінде айтылғандай, Мұстафа бабамыз екеуін Парижге тұңғыш табан тірегенде қазан татары Фуат Тоқтар күтіп алған Гар де Лион теміржол бекетіне алып келді. Мұстафа Шоқайды Петербордағы Ресей мұсылмандарының ортақ саяси жұмыстары кезінен білетін досы оларды Порт Дофиге жақын маңдағы бір қарт журналистің жанынан бөлме жалдап, сонда орналастырады. Сол тар ғана бөлмедегі қоңырқай тіршіліктері жайында Мария апамыз өз естелігінде: «Париждегі ең алдымен сатып алған нәрселерім: кофе үгітетін диірмен, шәйнек, үш шыныаяқ пен кастрөл болды. Бір күні мен үй иесінен рұқсат сұрамастан спирт ошағына борщ пісірдім, тамақтың исін әйел әрине, сезбей қалмады. Бірақ та ақылды әйел біздің елімізді сағынып жүргенімізді түсініп, бір жолға ештеңе демеді. Бұдан кейінгісіне рұқсат бермейтінін, басқа жерден пәтер тауып беретінін айтты. Тауып берді де, бір аптадан соң біз Авеню Моцарт көшесіндегі 64-үйде екі бөлмелі, асханалы, жасауы бар пәтерге көштік» деп жазған екен. Қазақтың даласында қымыз ішіп, ет жеп өскен қайран бабамыздың шет жерде осындай ашқұрсақ жүргенін білгенде, тіпті жылағыңыз келмей ме? Біз дереу сол Авеню Моцарттағы үйді іздеуге кірістік. Әбдіуақап Қара шоқайтанушылардың ешбірінің әлі күнге ол үйді таппағанын тілге тиек етті. Бірақ біз табандылық танытып, сол үйді қалайда табуды көздедік. Таптық, бірақ өкінішке қарай, үйдің орнын сипап қалдық. Көне үйлердің арасында 62 және 66 үйлер тұр екен де, дәл біз іздеген 64 үй бірнеше жыл бұрын бұзылып кетіпті.1921 жылы осы үйде тұрған Мұстафа атамыз бен Мария жеңгеміз күнкөріске қаржы таппай қиналған соң түскі тамақ әзірлеп сатқан екен. Дәл сол үйдің үйіндісінің үстінде тұрып, біз бір кездері министр болған Мұстафа бабамыздың басынан өткерген қиын күндерін көз алдымыздан өткізуге талпындық. Онсызда Отанынан жырақта сарытап сағыныш пен мұң кешіп жүрген Мұстафаның отбасын қаржы қиындығы қинайды, аяқ астынан Мария апамыз да науқастанып қалады. Германияға барып, алты ай емделіп келген соң отбасы Парижге емес, қала сыртындағы Ножан Сур-Марннан үй жалдайды. Мұстафа Шоқайдың орыс босқындарының баспасөзіне жиі-жиі мақалалар жазатын, осы тұс болса керек. Біз бұл сапарымызда бабамыздың 300-ге жуық мақалалары мен қолжазбасын алып келдік. Ондай құнды мұраны біз Францияның мұрағаттарынан таптық. Осы тұста бір айта кетерлігі Кавказда, Стамбулда, Әзiрбайжанда болғанымызда ол елдің зиялы қауымы біздің жобамызға қатты қызыққандарын жасыра алмады. Өздерінің қаншама құндылықтарының, ұлт тәуелсіздігі үшін құрбан болған Мұстафа секілді арыстарының іздеусіз қалғандарын ойлап, біртүрлі қамығып қалды.
– Сіздер Ножан Сур-Марндағы Мұстафа бабамыз қайтыс болғанша тұрған үйін таптыңыздар ма?
– Иә, таптық. Square de la Fontain көшесіндегі 1933 жылдан бастап 1969 жылы бабамыз қайтыс болғанша тұрған ол үйге Мұстафа Шоқайдай қазақ халқының біртуар азаматы тұрғандығын айғақтайтын белгі қойылыпты. Үйдің ауласына қойылған ескертіш тақтаны 2001 жылы ҚР Премьер министрінің орынбасары болып тұрған кезінде Иманғали Тасмағамбетов пен сол тұста Франциядағы Қазақстан елшісі Ақмарал Арыстанбекова Ножан қаласы әкімшілігімен бірлесе отырып қойған екен. Сол үйге де табан тіреп, бабамыз тұрған 42-пәтердің қоңырауын басcақ, ешкім жауап бермеді. Онсызда қобалжып тұрған көңіліміз енді уайымға түсті. Табалдырыққа келіп тұрып, ішке ене алмағанымызға ыза болып тұрмыз. Ары күттік, бері күттік, ақыры жауап болмаған соң, біз қазақ диаспорасының қызметкерлеріне қайтқанымызша қалайда үйге кіріп, көзбен көрсетуді өтіндік. Өзіміз уақыт жоғалтпай мұражай, мұрағаттарды аралауға кеттік. Ножан қалалық орталық музейінде Мұстафаға арналған мүйіс бар екен. Онда қайраткердің жеке портреті, жұмыс үстіндегі бейнесі, және тәуелсіз еліміздің Көк байрағы қойылыпты. Мұстафа тұрған үйге де Көк байрақты ілгілері келген екен, бірақ үй жеке адамның иелігінде болғандықтан, ойды жүзеге асыра алмағандықтарын айтқан музей директоры Оливье мырза қазір ол жерде М.Шоқай атында шағын аллея барын, болашақта соны үлкен баққа айналдырмақ ойлары барын зор қошеметпен жеткізді. Ножан мұрағатынан біз Мұстафа Шоқайға қатысты екі маңызды құжатты кездестірдік. Біріншісі – Мұстафа бабамыздың қай үйдің қай пәтерінде тұрғаны анық жазылған анықтамалық журналы. Журналда 139-шы болып тіркелген бабамыз жайлы былай деп жазылыпты: «Шоқаев Мұстафа – 1890 – Шиелі – жұбайы бар – ер – отағасы – журналист». Екіншісі – пәтерді жалға алғанда төлеген кітапша, Мұнда Мұстафа мен Мария Шоқайдың қай үйде, қанша жалпұл беріп тұрғандығы көрсетіліпті. Француз достары «Түркістанның уақытша астанасы» деп атаған Шоқайдың Ножандағы үйіне «кіруге рұқсат алдық» деген қазақ диаспорасының хабары жеткен сәттегі қуанышымызды сөзбен айтып жеткізу қиын. Қазір ол үйде Ступар Милар деген азамат Сетовик Мерика есімді әйелімен, Дифан атты жасқа толмаған ұлымен бірге тұрады екен. Пәтерге кіре берісте Мұстафа атамызды туған жерімен, достарымен байланыстырып, талай хат-хабар алысып тұрған пошта жәшігі қалыпты. Мұнтаздай таза үй ішіне көз жүгіртіп, қиялмен біраз шарлап шыққаннан кейін үй иелеріне бұл үйдің өзіміз үшін қаншалықты маңызға ие екендігін, онда кімнің тұрғанын түсіндірген соң сыртқа беттедік. Қазақстанның Франциядағы төтенше және өкілетті елшісі Мұрат Тәшібаевпен кездескенде біз Мұстафа бабамыздың Париж бен Ножанда тұрған төрт үйінің бірін сатып алып, мұражайға айналдыру туралы ұсынысымызды айттық. Жалпы, біз әр сапарымызда барған жеріміздің басшылығына түрлі ұсыныстар айтып, әрқилы құнды мұраларға кезігіп, таспаға түсіріп жүрдік. Осындай үлкен жұмыстардың нәтижесі – бүгінде қолымызда Мұстафа Шоқай туралы екі томдық тың деректер мен бірнеше сериялы деректі фильм бар.
– Зерттеушілердің ешбірінде жоқ, естіген елді елең еткізетін әрі бабамыздың мұрасын толықтыратын тың дүниеге қол жеткізе алдыңыздар ма? Жалпы, сапар барысында мұражай мен мұрағат материалдарынан бөлек қосымша дерек көздерін қарастырып көрдіңіздер ме?
– Біз Парижге барысымен қасымызда жүрген түрлі ұйымдар өкілдеріне Мұстафа Шоқайға қатысты мәлімет беретін немесе сол кездегі эмигранттар жайлы деректер білетін ғалымдардың, зерттеушілердің хабарласуын өтінген едік. Сонымыз, расында, өз септігін тигізді. Менің ұялы телефоныма Андрей Корляков есімді азамат хабарласып, Парижде тұрған эмигранттар туралы фотоальбом шығарғанын айтты. Бәлкім, ішінде біздің бабамыздың да суреті табылып қалар деген үмітпен тарихшының үйіне бардық. Есіктен енгеннен әлемдік кітапханаға енгендей әсер алдық. Алдымызға жайып салған альбомнан Мұстафа атамызды іздейміз. О ғажап, шынында да, біраз ақтарғаннан кейін бір суреттердің арасынан маңдайы жарқыраған Мұстафа Шоқай шыға келмесі бар ма?!. Үстел басында 8 адам отырған сурет астында «Шетелде жүрген орыс азаматтарының құқығын қорғау бюросы. Орыс заңгерлер қоғамының кезекті отырысы» деп әрқайсысының аты-жөні жазылып қойған екен. Бұрын-соңды еш жерде жарияланбаған суретке біз осылай қол жеткіздік. Берлин ұлттық кітапханасы бізге 1943-44 жылдары жарық көрген «Ұлт әдебиеті» («Милли адабият») журналының он шақты санын тауып берді. Басылым бетінде Абылай хан, Шоқан Уәлиханов, Абай, Мағжан жайлы қазақ зиялыларының шығармалары басылыпты. Біздің тапқан жаңалығымыз – журнал беттерінен Түркістан легионына қатысты фотосуреттер. Мұстафа Шоқай қайтыс болған соң Түркістан легионының жетекшісі қызметін атқарған әрі журналдың редакторы Вали Қаюм-ханның неміс қолбасшысы генерал майор Хайгендорфпен әңгімелесіп түскен суреті бұрын-соңды ешбір баспасөз бетін көрмепті. «1922 жылы онымен бірге Трокадеордағы этнография музейін аралағанымыз әлі есімде. Мұстафа сол жерде бір домбыра көріп қалды да, тағатынан айырылды. Сол жердегі қызметкерден рұқсат сұрап, аспапты қолына алып құлақ күйін келтірді де, әсем қазақ әуенін орындап шықты. Сөйтті де, аспапты орнына қойды. Жабырқау болатын, жанары жасқа толы еді. Мен алғаш және соңғы рет Мұстафаның көз жасын сол кезде көріп едім» деп Мария Шоқай өз күнделігінде жазған атақты Эйфель мұнарасының жанындағы осы мұражайға кіре алмадық. Есесіне, Мұстафа Шоқайдың архиві орналасқан Шығыс тілдері мен өркениеттері институтына бардық. Қазақстан Тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай Елбасымыз Франциядан Мұстафа Шоқай мұрағатының 6000 парағын микрофильмге түсіріп, елге алдыртқан екен. «Мәдени мұра» бағдарламасының құжаттарына енген сол қағаздардан бөлек біз бабамыздың «Жас Түркістанға» жазған мақалаларын көріп, қолмен ұстадық. Мұрағаттардың ішінде ең бір елең еткізгені урду тілінде шығатын журналдағы Мұстафа Шоқайдың мақаласы болды. Мұның өзі тұлғаның сол тілден хабары болғанын көрсетпей ме? Содан кейін сол тұста жарық көрген «Қазақ әдебиеті» газеті мен Тбилисиде жазған өлеңін ұшыраттық. Осы күні кешкі асты біз «Петроград» мейрамханасында Мұстафа атамыз бен Мария жеңгеміз отырған орындықтарда отырып іштік.
– Қай елдің де ішкі жандүниесін, сыртқы бейнесін қаламгерлер жасайтыны белгілі. Мұстафа Шоқай бабамыз да кезінде француз ақын-жазушыларымен етене араласқаны даусыз. Олай болса, сіздер осы сапарларыңызда қаламгерлермен кездестіңіздер ме?
– Қазақтың өршіл ақыны Махамбет Өтемісұлының туғанына 200 жыл толуына орай өлеңдерін француз тіліне аударған Жак Жуэмен кездестік. Ол өзінің соңғы кездері Мұстафа Шоқай туралы оқып, зерттеп жүргенін, тіпті осы орайда екі жобасы барын айтты. Оның бірі – Мұстафа Шоқай тақырыбының тарихи маңызы болса, екіншісі – Париждің екі соғыс аралығында қалғанда кешкен қаралы күндері, соның ішінде әрине Мұстафа да бар дейді. «Маған Сталиндей уақытша болған ұлылар емес, Мұстафа Шоқай тәрізді мәңгілік ұлылар керек» деді ақын. Сондай-ақ өзінің 20 жылдай ғұмырын Қазақстанға, атап айтқанда Абай, Шәкәрім, Қаныш, Мұхтар туралы зерттеген ғалым Альберт Фишлермен де кездестік.
– Айтпақшы, Мария апамызды кей ғалымдар мұсылмандықты қабылдаған десе, кейбірі оны жоққа шығарады. Осының анық-қанығын дәлелдеп беретін бір нәрсе анықтай алдыңыздар ма?
– Осы сапардың соңында біз бұған бәтуа айта аламыз. Мұстафаны қанша жақсы көрсе де Мария жеңгеміз оның дінін қабылдамай, өзінің христиан дінінде қалғандығын құлпытасының басына қойылған крест айғақтап берді. Алайда апамыз мұсылмандық жолды құрметтеген, оған дәлел Мұстафа Шоқайды мұсылманша жерлеп, жаназасын шығаруы, қайтыс болғаннан кейін де үнемі дұға бағыштап отырғандығы.
– Сонымен сапардың соңғы нүктесін Берлиндегі бабамыздың бейітінде қойдыңыздар...
– Бүкіл түркі халқының қамын жеген, ғажайып тұлға Мұстафа Шоқайдың мәңгілік дамылдаған жері – Берлиндегі шаһарына, баба бейітіне бізге дейін ат ізін салғандардың бірі әлемге танымал жазушы, марқұм Шыңғыс Айтматов болса, халық қаһарманы, белгілі жазушы Қасым Қайсенов те көзінің тірі кезінде осында бір келіп: «Сен бұл жерде бекер жатқан жоқсың ғой...» деп көзіне жас алған екен. Бейіт басында тұрғанда қабір күзетшісі Керим Чели есімді түрік жігіті таңғаларлық бір жайтты баяндады. «2008 жылғы ораза айында, Қадір түнінің қарсаңы болатын. Таңғы сәресінің қарсаңында дәл осы Мұстафа бейдің басынан жарқыраған нұр көрдім. Және ол көрініс үш күн бойы қайталанды. Жұмыс істеп жүргеніме небары 6 ай ғана болғандықтан, мен тіпті бұл бейіттің кімдікі екенін де білмейтінмін. Кейін сұрастыра келе оның дүйім түркі халқының азаттығы жолында құрбан болған тұлға екенін білдім». Айтса айқандай-ақ, Мұстафа Шоқай Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде фашистердің қолына түскен қаншама тұтқын мұсылмандарды құтқарып қалған. Мария Шоқай естелігінде бұл туралы мынадай жолдар жазылған: «Қараша айының ішінде бір адам маған Мұстафаның хатын әкеліп берді. Хатында Мұстафа соғыс тұтқындарының шегіп жатқан азабы мен жанқиярлық халдерін жіктеп, суреттеп жазған болатын... 35 мұсылман тұтқынның сүндеттелгені үшін еврейлер ретінде өлімге бұйырылған жерінен құтқарып қалғанын, аштықтан тұтқындар өз жолдастарының жүрегі мен өкпесін жегенін, сақырлаған аязда жалаңаш қалпы терең құдықтарды паналағандарын, құдықтың қабырғаларын жаңбыр мен қардан қорғану үшін қолдарымен қазғанын көріп шыдай алмайтынын, оларға көмектесе алмайтын болғандықтан, одан да өлімді артық санайтынын жазды». Мұстафа Шоқай тұтқындағылардың ауыр жағдайына қарап отыра алмай, өзіне қауіп төнетініне қарамастан, лагерь әкімшілігіне былай деп хат жолдапты: «Сіздер – немістер, өздеріңізді Еуропадағы ең мәдениетті адамдармыз деп санайсыздар. Егер сіздердің мәдениеттеріңіз менің көріп жүргендерім болса, онда мен сендерге де тұтқындардың шеккен азабын көруіңізді тілеймін. Сіздер ХХ ғасырда өмір сүре отырып, ХІІІ ғасырда Шыңғысханның жасаған зұлымдығынан асырып жібердіңіздер. Мәдениетті халық екендіктеріңізді айтуға хақыларыңыз жоқ». Біз осы айтылған «Саксенхаусен» лагеріне бардық. Осы лагерлерде 2 миллиондай түркістандықтар азаппен өлтіріліпті. Бүгінде еврейлер немістердің кезінде көрсеткен қорлығы үшін өтемақы талап етуде, ал еврейлерден әлдеқайда артық адамынан айырылған түркі халықтары бұл жөнінде жұмған аузын ашқан да емес.
– Аталған жоба әу бастан-ақ «Тұран Әлем банкінің» қаржыландыруымен жүзеге асып келе жатқанын білеміз, алайда соңғы кездері аталған банк дүниежүзілік дағдарыстың салқыны тиіп, біршама тұралап қалды емес пе? Бұл өз кезегінде «Мұстафа Шоқай жолымен» жобасына кері әсерін тигізбей ме?
– Соңғы кездердегі банктің басындағы жағдай жалпақ жұртқа мәлім. Оны жасыра алмаймыз. Басшылығының ауысуына байланысты қазір көптеген жобалар қайта қаралып жатыр. Дейтұрғанмен, біз де қарап қалмай бастаған жобаны аяқсыз қалдырмау жөнінде ұсыныстарымызды жаңа басшылыққа айтып жатырмыз. Байқауымша, жоба әрі қарай жалғасатын секілді. Шынымды айтсам, егер ол бітіп қалса біртүрлі қызық күйде қалатын сияқтымын. Себебі Мұстафа Шоқай – өзінше бір әлем. Ол өзіне енген адамды қайтып шығармайтын бір тылсым құдіретке ие. Мен сол Мұстафа әлемінің тұтқындарының бірімін...
Жармақ
Сапар барысында біз Мария Шоқайдың зиратына зиярат етуді көздегенбіз. Ол Францияның шағын ғана қалашығы Шелльде екен. Жолға шыққанда жауын шелектеп құйып тұрды. Маған ол бейнебір Мұстафа мен Марияның қиналысы мен сағынышынан шыққан көз жасындай болып көрінді. Алаштың, қала берді түркі халқының азаматын алақанға салып аялаған, бүкіл ғұмырын соның жолына құрбан еткен асыл жардың бейітінің басында тұрып қалайша тебіренбейсің? Мұстафа қайтыс болған соң қаншама жылдан кейін көз жұмған өзін арулап көметін аядай ғана жерді сатып алу үшін Мұстафаның көзіндей болған ақ пианиноны сатуға мәжбүр болыпты. Басында 50 жыл деп көрсетілген келісімшарттың мерзімі 2015 жылы бітеді екен. Одан кейін мерзімін ары қарай ұзартпаса, Мария Шоқайдың денесін зираттан шығарады.
Қайрақ
Мұстафа өз ойын, мақсатын жүзеге асыра алатын бірден-бір ел болса, ол Франция екенін терең сезінген. Қателеспепті де. Сонда жүріп «Прометей» атты ұйым құрып, сондай атпен журнал да шығарыпты. Сондай-ақ татар, башқұрт секілді түркі зиялыларымен тығыз байланысып отырған. 1923 жылдың 15 наурызында Мұстафа Шоқай Француз Парламентінің депутаты Жео Жеральдқа Ресейдің саясаты мен Түркістандағы саяси ахуал жайында жазылған көлемді материалын жолдайды. «Түркістан ұлттық қозғалысының мақсаттары мен бағыттары» атты бұл материалда Түркістан автономиясының күрделі саяси ахуалын, басына төнген қауіпті, яғни большевиктердің басқыншылық саясаты мен соның салдарынан аштық пен қуғын-сүргінге ұшыраған бір жарым миллион мұсылманның құрбан болғандығын баяндайды.