Ермек АМАНШАЕВ, Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ президентi, ҚР еңбек сiңiрген қайраткерi:
– Ермек Әмiрханұлы, әңгiмемiздi елiмiздегi кино саласынан бастасақ. Қазiргi қазақ киносында ең түбегейлi мәселе ретiнде ненi атар едiңiз?
– Сiз «кино саласы» деп жалпылама сұрақ қойғандықтан, мен де әңгiмемдi кинодан бастайын. Негiзiнен, бiздiң де жаңаша жұмыс атқара бастаған бағытымыздың бiр ерекшелiгi – осында. Бұл кинофильмнiң жасалуынан көрерменнiң назарына ұсынылуына дейiнгi атқарылатын барлық iстердiң толық жауапкершiлiгiн «Қазақфильмнiң» мойнына алып отырмыз. Фильм тек өнер туындысы ғана емес, ол – тауар, сондықтан оның нарық қатынастарына байланысты мәселелерге «ұрынуы» заңды. Түбегейлi мәселе дедiңiз бе? Ол – қазақ киносының жанашыр көрерменiнiң аздығы. Республиканың 15 миллион халқы iшiнен шыққан көрермен саны фильмдердiң шығынын өтеу үшiн тым аз. Бұл тұрғыдан бiз республика демографтарының халық санын көбейту жолдары туралы ұсыныстарын әбден қолдаймыз. Осыған байланысты екiншi мәселе – жаңаша жабдықталған кинотеатрлардың аздығы. Осының салдарынан бiз ауылды жерлердегi көрермендермен тек теледидар арқылы ғана қауышамыз. Бұл – шамамен фильм жарық көргеннен кейiн бiр жылдан соң ғана болатын жағдай...
– Қазiргi таңда ұлттық киноны көркейтуге қандай күш салынуда? Кезiнде «Қазақфильмдi» таратып, орнына «Голливуд» сияқты «Қазақвуд» деген киностудия ашу жоспарланған едi. Бұл идея түрiнде қалды ма?
– Республика басшылығының киноөнерiне деген ықыласы әрқашан жоғары екенi белгiлi. Соңғы кезде киноөндiрiстi кешендi дамытуға қатысты жаңа көзқарас қалыптасты десем, артық айтқаным емес. Өткен жылдың мамыр айында ҚР Үкiмет басшысы Кәрiм Мәсiмов пен мәдениет және ақпарат министрi Мұхтар Құл-Мұхаммед «Қазақфильм» киностудиясында болып, киноөндiрiстiң бүгiнгi мәселелерiмен танысты, жетекшi шығармашылық мамандармен кездесiп, өзектi дүниелер туралы әңгiме өткiздi. Әлемдiк деңгейге сай киноөндiрiстiң материалды-техникалық базасын жасақтау мәселесi осы кездесуде жан-жақты айтылды. Сол тұста киностудияны тарату мәселесi де талқыға салынған болатын. «Қазақфильмдi» тарату туралы ой техникалық мүмкiндiктерiн әлемдiк деңгейде қайта жасақтаудан туған едi. Бүгiнгi күнi ондаған жылдық тарихы бар «Қазақфильмдi» қалдыра отырып, осы киностудия базасының негiзiнде техникалық жарақтандыруды iске асырудың алғашқы қадамдары жасалып жатыр. Әлемдi жайлаған дағдарысқа қарамастан, Үкiмет биылғы жылы осы мәселе шешiмiн табу үшiн 2 миллиард теңгеге жуық қаражат бөлгенiн айтпасқа болмайды. Долларға шаққанда, бұл – 16,7 миллион АҚШ доллары. Сондай-ақ жуық арада шетелдiк компаниялармен шарттар да жасала бастады.
– Бiр кино түсiруге қанша қаражат жұмсалады?
– Бұл сұрағыңыз өте күрделi. Үй салу үшiн қанша ақшаңыз болуы керек? Сол сияқты. Күрделiлiгiне байланысты. Аз бюджеттi, орта бюджеттi, қойылымы күрделi фильмдер деген градациялар бар. Ең арзан деген фильмiңiз 700-800 мың АҚШ доллары мөлшерiнен басталса, күрделi деген фильм 30-40 миллион долларға дейiн баруы мүмкiн. Бұл да шек емес. Мен тек бiздiң қазiргi жағдайдағы қаражатты айтып отырмын. Кино түсiру – әлемдiк өнердiң ең қымбат саласы.
– Қазiргi кезде көрерменнiң талғамы өте жоғары. Көрерменнiң көңiлiнен шығу үшiн қандай фильмдер түсiру жоспарда бар?
– Күнделiктi тұрмысқа қажет тауарларды тұтынушыға өткiзу үшiн бәсекелестiк қандай болса, кинонарықтағы бәсеке де одан асып түспесе, кем түспейдi. Қазiргi таңда қазақ киносы басқа елдердiң фильмдерiмен бәсекеге түсiп, өзiне назар аудара алуы керек. Мұның қаншалықты қиын екенi айтпаса да түсiнiктi. Қазiргi кезде көрерменнiң көпшiлiгi – жастар. Сол себептен тақырыптық жоспардың басым бөлiгiн жастарға, балаларға арналған фильмдер құрауы керек. Сонымен қатар көне тарихымызға үңiлетiн, жастарға тарихтан барынша мәндi мағлұмат беретiн фильмдердiң де бүгiнде маңызы зор. Қазiр осы мониторинг пен маркетинг мәселелерiне ерекше көңiл аударып жатқан жайымыз бар.
– Бүгiнде кинолар авторлық және көрермендiк болып бөлiнедi. Сонда авторлық киноларды қарапайым көрермен көре алмай ма?
– Бұл – шартты нәрсе. Авторлық фильм сонымен бiрге көрермендiк те болуы ғажап емес. Автор фильмiн өзi көру үшiн жасамайды ғой, сондықтан барлық фильмдер көрермендерге арналады. Бiрақ осыған дейiн айтқанымыздай, арнайы аудиторияға жоспарланған фильмдер болады. Бәрiн дайын фильмнiң сапасы шешедi, қызықты, тартымды болса, мысалы, балаларға арналған фильмдi ересек көрермен де қызықтауы мүмкiн, т.с.с. Тағы айта кететiн жайт, авторлық кино көрерменге көрсетiлмеуi керек деген шек болмайды.
– Соңғы уақытта түсiрiлген қазақ кинолары шетелдiк жүлделерге ие болып жүр. Батыста бағаланған кинотуындылар қазақ көрермендерiнiң көңiлiнен шықпайтын секiлдi. Қазiр Қазақстанда түсiрiлiп жатқан кинолардың көбi фестивальдерге ғана арналған деген пiкiр бар. Әлде бұл кинолар өз көрермендерiмiзге жетпей ме?
– Әр өнердiң өзiндiк суреткерлiк тiлi бар. Шетелдiк фестивальдер қазақ режиссерлерiне жүлде берiп жатса, бiз қазақ киногерлерiнiң суреткерлiк iзденiсi жоғары бағаланып жатыр деп, қайта қуансақ керек едi. Қазақ әдебиетi туындылары, қазақ музыкасы шетелде жоғары бағаланып жатса, бұған қуанбайтын қазақ жоқ. Ол шығармалар ұлттың талғамына сай келмейдi деп бiрауыздан айта аламыз ба? Сол сияқты, Батыста бағаланып жатқан фильмдердiң iшкi сырына, суреткерлiк iзденiсiне бiздiң көрермендер үңiле қараса, өздерiнiң талғамынан шығатын дүниенi тауып қаларына бiз сенiмдiмiз. Ал ол фильмдердiң көрермендерге жету-жетпеу мәселесi – бөлек тақырып, оның қиындықтары туралы жоғарыда айтылды.
– Деректi фильм жанры неге кенжелеп қалды?
– Оның бiр объективтi, бiр субъективтi себебi бар. Бiрiншiден, соңғы кезде деректi кино жанрларының ең зор атасы – киношежiре (хроника) толығымен телевизия саласына қарай көшкенi белгiлi және орынды да. Таза деректi фильмдер мен публицистика кино мен теледидардың ортақ мүддесi бола бастады. Бұл жағынан да жылдамдық тұрғысынан кино телевизиямен жарыса алмайтыны белгiлi болды. Сол себептен деректi фильмдер жанрынан киноның еншiсiне тарихи, көркемдiк, саяси, әлеуметтiк-философиялық публицистика сияқты күрделiрек түрлерi мен фильм-портрет сияқты күнделiктi оқиғаларға байланысы жоқ бағыттары қалғаны белгiлi. Екiншiден, субъективтi себеп дегенiм – деректi кино төңiрегiнде қызмет iстейтiн мамандардың аздығы. Бұл мәселе бойынша да шаралар қарастырылуда.
– Мультфильм түсiру, кино түсiруге қарағанда, қаншалықты қиын? Қазақ мультфильмдерi неге аз?
– Инемен құдық қазу мультфильм жасаудан әлдеқайда жеңiл. Ескi тәсiлмен алғанда (дәстүрлi түрде – сурет салу арқылы), он минуттық мультфильм жасау үшiн 15-16 мың сурет үш рет қайта салыну керек болатын (алдымен қарындашпен, одан кейiн целлулоид қағазға тушьпен, ақырында оны бояумен), қазiр компьютерлiк анимация дамып келе жатыр, оның өзiндiк қиыншылықтары бар. Неге аз дейсiз ғой? Себеп екеу: бiрiншiсi – мамандар аз, екiншiсi – қажеттi деңгейде көңiл бөлiнбегендiк. Қаржы да бөлiндi биыл, жобаларға байқау да жарияланып жатыр, Құдай қаласа, бұл бағытта да серпiлiс болары анық.
– Қазақстанда телесериал түсiруге мүмкiндiк бар ма? Осыған қызығатын режиссерлер ше?
– Негiзiнен, бұл сұрақтың бiзге қатысы жоқ деп құтылып кетуге болар едi, себебi телесериал түсiру – телеарналардың жұмысы. Десек те киноөнерге жақын өнер болғандықтан, режиссерлер мен басқа да киномамандар қызығушылық бiлдiргендiктен, теледидар мен киноөнерiн үйлестiру мәселелерi бiр министрлiктiң құзырына жататындықтан, бiз телесериал түсiрумен де айналыса бастадық. Алғашқы сериал – «Құлан қодығы» атты сериал былтыр «Хабар» телеарнасында көрсетiлдi, қазiр «Қазақфильм» «Махаббатым менiң – Астана» атты сериалға кiрiсiп жатыр. Сериал түсiруге ықтиярлы режиссерлер бар.
– Балаларға арналған фильмдер түсiру жоспарда бар ма?
– Әрине. Былтырғы жылы «Әкем екеумiз» деген фильм түрлi байқаулар мен баспасөз бетiнде жақсы бағаланды. Режиссерi – Данияр Саламат «Еуразия» фестивалiнде «Ең үздiк режиссура» жүлдесiн жеңiп алды, актер Бақытжан Әлпейiсов «Ер адамның рөлiн үздiк орындағаны үшiн» жүлдесiне ие болды. Сол Данияр Саламат биыл «Бәйтерек» деген балаларға арналған фильмдi түсiргелi жатыр. Келешекте де жоспарда бар бұл тақырып.
– Кинематографистер одағы туралы кеңiрек айтып берсеңiз...
– Шығармашылық одақтар қоғамдық ұйымдар қатарына жатады. Олардың өнер салалары мен тараптарында атқаратын рөлдерi үлкен. Киноөндiрiстiң ұжымдық еңбектiң нәтижесiмен өнерге айналатын ерекшелiгi болғандықтан, Кинематографистер одағының қазақ киносының бүгiнгi тiршiлiгiне қосары мол. Әйтеуiр, бiз қоян-қолтық еңбек етемiз, себебi шығармашылық еңбекпен айналысып жүрген кинематографистер – түгелiмен дерлiк осы одақтың мүшелерi. Бiр ғана мысал келтiрейiн, былтырғы жылы Кинематографистер одағы үкiметтiк емес мекеме ретiнде грант арқылы қазақ киносының соңғы жылдардағы жетiстiктерiнiң авторларымен бiрге республиканың көптеген облыстарының көрермендерiмен қауышуын ұйымдастырып, көрерменнiң де, кинематографистердiң де алғысына бөлендi. Көптеген шараларды бiз бiрлескен түрде өткiземiз.
– Болашағынан үмiт күтiп отырған қазақ режиссерлерiнен кiмдердi атар едiңiз?
– Жалпы, киноның болашағы бүгiнгi жас режиссерлердiң есiмдерiмен тығыз байланысты. Бұл жағынан бiраз жас режиссерлер биыл қысқаметражды фильмдер түсiрудi қолға алды. Фильмдердiң жалпы саны – жетеу. Олардың алтауын биыл Бүкiлресейлiк мемлекеттiк кинематография институтын «Болашақ» бағдарламасы арқылы бiтiргелi жатқан қазақстандық студенттер түсiрмек. Олардың iшiнде режиссерлерден басқа болашақ драматургтер, операторлар, суретшiлер, дыбыс режиссерлерi мен продюсерлер бар, барлығы – 19 студент. Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясының кинофакультетiн бiтiрген жастар да өндiрiс қатарына қосылуға дайындалып жүр. Араларында «Шымшық» фильмiмен түрлi байқауларда талайды таңырқатқан Абай Көлбаевты, студенттiк фестивальдер жүлдегерлерi Талғат Бекбосыновты, Әмiр Байғазиевтердi, басқа да талантты жастарды ерекше атауға болады.
– Қазiргi кезде телеарналар өздерi дубляж жасайды. Кезiнде киностудияда дубляж өте жақсы жасалатын едi. Қазiр дубляж жасаушылар бар ма?
– Телеарналарда дубляж жасалған фильмдер туралы былтырғы жылы «Хабар» арнасындағы бағдарламалардың бiрiнде арнайы талқылағанбыз. Сапасының төмендiгiн сол кезде өздерi мойындаған. Жылына 70-80 фильмдi аударған «Қазақфильм» қазiргi кезде де сонша фильмдi аударуға шамасы жетедi. Телеарнада дұрыс аудармашылық сараптау жоқ, барлығы бiр журналистiң қолынан шығады, режиссер де, аудармашы да – бiр адам. «Қазақфильмдегi» дубляж киноаудармашыға берiлiп, редактор тағайындалып, режиссер бекiтiлiп, дыбыс қадағалаушымен бiрлесiп, мәтiндi орын-орнына қояды. Содан кейiн режиссер әр рөлге актер iздейдi. Сондықтан «Қазақфильм» киностудиясы барлық жағынан мамандандырылған мекеме екенiн еске алу қажет. Кезiнде қазақ, орыс, ұйғыр тiлдерiне аударма жасаған мамандар әлi де бар, тек жұмыссыз жүргендерi болмаса. Бiр министрлiкте болғандықтан, аударманы «Қазақфильмде» жасаған сапалы болар едi.
– Каскадерлер мен дублерлердi көбiне шетелден жалдаймыз. Мұндай мамандарды өзiмiзде даярлауға қандай мүмкiндiктер бар?
– Қазiргi кезде түсiрме топтары қазақстандық «Номад» каскадерлер тобымен тығыз байланыста. Бұл топ құрылғаннан берi келесi киножобаларда үлкен жұмыс атқарды: «Кек» (2003), «Көшпендiлер» (2003-2004), «Мұстафа Шоқай» (2005), «Күнә» (2004) және т.б. Топ құрушы және трюктердi қоюшы сарапшы – Жайдарбек Күнғожинов. Болашақта өзiмiздiң бiлiктi мамандармен жұмыс жалғасады деп сенемiн.
– Соңғы кезде «Қазақфильм» жариялаған сценарийлер бәйгесiнiң нәтижесi қандай?
– Конкурс туралы ереженiң шарты бойынша, бәйгенiң қорытындысы жақын арада шығарылады. Бүгiнгi күнге дейiн бәйгеге 50-ден астам сценарий нұсқасы түстi.
– Әңгiмеңiзге рақмет.
БIРIНШI КАДР
Кеңес Одағы кезiнде салынған ғимараттардың, кейбiр цехтардың мүмкiндiктерi 20 толықметражды фильмге есептелген. Бiрақ таза кинотехнологиялық жабдықтар, түсiру алаңына керек техника бұдан аз. Бiрақ мұны шешiлмейтiн мәселе деуге болмайды. Ақша болса, жаңа жабдықтар сатып алуға мүмкiндiк бар. Сондықтан жақын арадағы мақсатымыз – жылына толықметражды 20 фильм шығаратын киностудияға айналу.
ЕКIНШI КАДР
Қай салада болса да сәуегейлiк жасау аса абыройлы дүние емес. Сондықтан бұл сұрағыңызға жауап беру қиын. Әр салада кәсiпқойлықпен әуесқойлық қатар жүретiнi белгiлi. Кәсiби кино адам табиғатымен келген дарынға қоса кәсiби бiлiмдi талап етпей ме?! Әуесқой режиссерлiк қалта телефонына кино түсiруден кәсiби техникамен кино түсiруге дейiнгi аралықта жатады. Бiр бiлетiнiмiз, киноәуесқойлық кеңiнен тараған мемлекетке айналған болсақ, одан кәсiби киноның алары көп болар едi.