Біз патенттің авторлығын әлі күнге дейін Мәскеуде тексеруге мәжбүрміз

Мәриям АЛИМАРДАНОВА, ҚР Ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының академигі, т.ғ.д., профессор:

– Құрметті Мәриям Қалабайқызы, қазақ халқының ұлттық сүт өнімдерін біраздан бері зерттеп жүр екенсіз. Атам қазақтың қымыз, шұбат, құрт, сүзбе және тағы басқа сүт өнімдерінің технологиясына арналған мемлекеттік стандарттарды әзірлеп, Астанадағы құзыретті ұйымдардың бекітуіне тапсырғаныңыз туралы естіген кезде біз бір қуанып қалдық. Осы мемлекеттік маңызы бар стандарттар туралы кеңінен айтып берсеңіз.
– Негізі, бүгінгі отандық сүт өндірісі ай­тар­лықтай дамып келеді. Бірақ Кедендік одақ­тың ашық экономикалық кеңістігі аясында бұл салада біраз қиын­шы­лық­тар­дың болуы жасырын емес. Себебі Ресей мен Белоруссия елдерінен келетін сүт өнім­дерінің импорты ұлғаятын болады. Әсіресе Белоруссияның сүт өнімдері отандық на­рық­ты басып алуы әбден мүмкін. Қазіргі кезде одаққа кіруге ниетті Қырғызстанды да назардан тыс қалдыруға болмайды. Сон­дықтан біз отандық сүт өндірісінің бәсе­кеге қабілетті болуы мәселесін әрдайым қаперде ұстауымыз қажет.
Осы орайда ғасырлар сынынан өткен қазақ халқының сүт өнімдерін әзірлеудің ұлт­тық технологиясын кеңінен қолданған жөн деп білеміз. Бұл әмбебап технологияны пайдалана отырып, отандық сүт саласының бәсекеге барынша қабілетті болуын қам­та­ма­сыз етуге болады. Осы технологияға негіз­деп біз «Қазақ ұлттық сүт өнімдері. Түрлері. Жалпы техникалық шарттар» деп ата­латын мемлекеттік стандарттарды әзір­леп шықтық. Онда қазақтың ұлттық сүт өнім­дерінің сипаттамасы беріліп, осы өнімдерді даярлаудың нақты технологиясы көрсетілген. Жақында Алматы техно­ло­гия­лық университетінде өткен ғылыми-тәжі­ри­белік конференцияда және Астана қала­сын­да өткен сүт өнімдерінің сапасын баға­лау конкурсында қазақтың ұлттық сүт өнім­дері көрмеге қойылды. Осы көрмеде АТУ ұжымы бірінші дәрежелі бір дипломға жә­не екі сапалық дипломға ие болды. Осы өнім­дерді дайындауға атсалысқан техника ғылымының кандидаты, доцент Раушан Тарақбаева, техника ғылымының кан­ди­даты, доцент Рауан Мұхтарханова, док­то­рант Нұршаш Жексенбай, магистранттар Торғын Омарова, Әсел Сұлтанбекова, Мә­ди­на Қалдарбекова және Гүлжайна Шала­бае­валардың еңбегін ерекше атап өткен жөн. Қазіргі кезде осы ұжымның еңбегімен дүниеге келген «Ұлттық қазақ сүт өнімдері. Түрлері. Жалпы техникалық шарттар» атты мемлекеттік стандарттар жан-жақты зер­де­леніп, бірқатар мемлекеттік ұйымдар мен отандық өнім өндірушілердің қолдауына ие болды. Енді оны үкімет қарап бекітсе, ал­дағы уақытта осы мемлекеттік стан­дарт­тарға сүйене отырып, отандық кәсіпорындар сапалы әрі қауіпсіз, сондай-ақ экспорттың талабына сәйкес келетін ұлттық тауарларды шы­ғара алады деп үміттенеміз.
– Сонда бұл стандарттар қабылданса, қазақтың ұлттық сүт өнімдерін өндірушінің бәрі осы стандартты қатаң сақтауы міндет бола ма?
– Иә, ол кезде барлық кәсіпорындар, тіпті ауылдан келетін саудагерлер де өз өнімін мемлекеттік стандарттарға сәйкес дайындауы тиіс болады. Қазіргі кезде базар мен үйлердің аулаларында ұлттық сүт тағамдарының «дала саудасы» қызып тұр. Оны бәрі біледі. Ал бұл өнімнің тағамдық қауіпсіздігі, залалсыздығы мен сапасына кім жауап береді? Ондай өнімге кепілдік беріп жатқан ешкімді көрмейміз. Кейінгі жылдары Қазақстанда жұқпалы ауруларға шалдыққан адамдардың саны жыл сайын артып келеді. Әсіресе қатерлі ісікке душар болғандардың қатары азаятын емес. Бұл еліміздегі тамақ өнімдерін өндіру кезіндегі санитарлық-эпидемиологиялық талап­тар­дың толыққанды сақталмай жатқандығын тағы бір мәрте көрсетсе керек. Ал сүтте бак­териялық микрофлора өте тез таралады. Сон­дықтан «Қазақ ұлттық сүт өнімдері. Түрлері. Жалпы техникалық шарттар» мем­ле­кеттік стандарттарын енгізу арқылы біз ұлттық сүт өнімдерінің бақылаусыз сауда­сы­на тыйым салынуы қажет деп санаймыз.
– Осы мемлекеттік стандарттар арқылы қазақ халқының ұлттық сүт өнімдерін даярлаудың әмбебап технологиясы ұсынылып отыр деп айтуға бола ма?
– Біз ұлттық сүт өнімдерін даярлаудың әмбебап технологиясын ұсынып отырған жоқ­пыз. Мемлекеттік стандарттарда өнім­нің тек физикалық-химиялық және орга­но­лептикалық көрсеткіштері, сондай-ақ қышқылдылық, майлылық, термо­тұрақ­ты­лығы мен тығыздық шарттары ғана көр­се­тілген. Онда ұлттық сүт өнімдерінің қауіп­сіздігі жан-жақты ескерілген. Осы орайда ерекше атап өтер жағдай... мемлекеттік стан­дарттарға сәйкес, қазақтың ұлттық сүт өнімдері инновациялық әдіспен, таза таби­ғи жолмен ғана өндірілуі тиіс. Демек, оған қандай да бір қоспаларды қосуға бол­майды. Біле білсек, бүгінде қымыздың 40-тан астам түрі бар. Оның тек он шақтысы ғана алғаш рет біздің мемлекеттік стан­дарт­тарымызға енді. Оның ішінде саумал, дөнен, бес күндік қымыз сияқты термин­дер­ге түсініктеме беріліп, қымыздың осы түр­лерін дайындау технологиясы ұсы­нылды. Бұдан басқа, бұл стандарттарға шұбат, жент, құрт, сүзбе, сары ірімшік, қос­па, боза, сары су және т.б. сүт өнімдері де жинақталған. Негізі, осы іс-шаралардың бар­лығы еліміздің ұлттық сүт өнімдерін қорғауға бағытталып отыр. Себебі алдағы уақытта біз Кедендік одаққа мүше Ресей мен Белоруссиядан қазақтың ұлттық сүт өнімдерін Қазақстанның стандарттары бойынша қабылдап-шығаруды талап ете аламыз. Осыдан кейін олардың бұл өнім­дер­ді шығаруға ниеті туындап жатса, біз өзіміздің ұлттық сүт тағамдарын дайындау технологиясын трансферт ретінде жеткізе ала­мыз. Гректің белгілі философы Геро­дот­тың өзі кезінде скиф-сақтардың бие сүтінен дәмді-қышқылды ішімдік шығарып, оны әзірлеудің технологиясын құпияда ұстай­тын­дары туралы жазып кеткен. Сонда қара­ңызшы, сол кездің өзінде біздің ата-ба­ба­ла­рымыз қымызды дайындау тәсілін аш­пай, бұл «зияткерлік меншікті» ұрпақтан-ұр­паққа жеткізе білген. Бүгінде сүт өнім­де­рінің бұл түрі барлық түркітектес халықтарға тарап, жарты әлем осы қымыздың қызығын көріп отыр.
– Сіз бір сөзіңізде Еуропа елдері қазақтың ұлттық сүт өнімдеріне үлкен қызығушылықпен қарап отырғандығы жайында айтып қалған едіңіз...
– Иә, бүгінде шетелде де қазақтың ұлт­тық сүт өнімдеріне деген қызығушылық жоғары. Қазіргі кезде Еуропа экологиялық таза сүт өнімдерін пайдалануға көшті. Қазақ­тың ұлттық сүт тағамдары бұл эко­ло­гиялық талаптарға толығымен сәйкес ке­леді. Содан болар, Еуропадан Қазақ­стан­ға келетін азаматтар біздің қымыз бен шұбат жайында жиі сұрап жатады. Жақында Ал­маты технологиялық университетінде өткен ғылыми-тәжірибелік конференцияға қа­тыс­қан Болгарияның Тағам тех­но­логиялары университетінің профессоры Ж.Симов әр­түр­лі, жартылай қатты болгариялық ірім­шік­терді әкелді және оларды қазақтың ұлттық сүт өнімдерімен салыстырды. Соны­мен қатар профессор Симов қазақтың құр­ты мен ірімшігін шығаруға ниетті екендігін жеткізіп, бізден осы өнімдерді дайындаудың технологиясын сұрады. Әрине, біз тек жал­пы шарттары туралы айтып, өнім өндірудің технологиясын ашқан жоқпыз. Сол сияқты Поль­шаның ғалымдары да қазақтың қы­мы­зын зерттеп, оның технологиясын өз елінде енгізуге ниет білдірген. Олар ертең-ақ осы өнімдердің халықаралық патентіне ие болып, қазақтың ұлттық тауарын емін-еркін жекешелендіріп алады.
– Ондай болса, неге біз халықаралық патентті өзіміз жасап алмаймыз?
– О-о-о, бізде ол үлкен проблема ғой. Қазақ­станда осындай бірде-бір халық­ара­лық патент жоқ. Бізде тек ішкі патент қана бар. Оның өзі үш-ақ жылға беріліп, қыруар қаражатты қажет етеді. Ол ақшаны біз өзіміз төлеп, мемлекет тарапынан ешбір кө­мек көріп отырған жоқпыз. Бізде па­тент­тік қор да жоқ. Соның салдарынан біз патенттің авторлығын әлі күнге дейін Мәс­кеу­де тексертуге мәжбүрміз. Қазақстанның заңнамасы бойынша біз, ең алдымен, өз па­тентімізді алуға міндетпіз. Ондай заң­на­ма бірде-бір мемлекетте жоқ. Әрине, оның бәрі тек пайда көру ниетімен ғана жасалып отыр. Басқа елдерде халықаралық патентті еш­бір қиындықсыз сатып алуға болады. АҚШ азаматы кез келген нәрсеге патент жа­сай береді. Көрші Ресей болса арнайы Кон­венцияға қосылу арқылы ішкі патентті халықаралық патентпен теңестіріп, оның мерзімін 20 жылға дейін ұзартып алды. Бізде ондай жүйе де жоқ. Қазақстанда ха­лық­­аралық патентке қажетті шығынды кез келген адамның қалтасы көтермейді, се­бе­бі оның бағасы мыңдаған евро тұрады. Мі­не­ки, осыдан кейін біздің өнертапқыш аза­маттар патент ала алмай, өз жаңа­лық­та­рын жеке өндіріске сатып жіберіп жа­та­ды.
– Біздің халық қалаулылары бұл мәселені көтерген жоқ па?
– Иә, биыл Сенат бұл мәселені көтерген еді. Біз болсақ өзіміздің ұлттық сүт өнім­де­рі­мізден айырылып жатырмыз. Мысалы, Германияның бір азаматы бізге келіп, қымызды дайындаудың технологиясын ұсы­нып отыр. Сөйтсек, кезінде Қазақстанда тұтқында болған ол қатерлі ісік ауруына шал­дығып, одан қазақтың қымызын ішіп жүріп толығымен жазылып кетіпті. Содан Германияға барып, ол жерде жылқы өсі­ретін жеке шаруашылығын ашыпты. Қазір оның отбасы халықаралық патент алдық деп отыр. Демек, егер ертең біз қымыз жа­сай­тын болсақ, ол бізден патент немесе тех­нологияны сатып алуды талап етеді. Біз үшін бұл – өте ұятты жағдай.
Ендігі мәселе – бүгінде шетелдіктер біздің технологияларымызды тегін алып жатыр. Мәселен, Food Master компаниясына иелік еткен қазақтың жігіттері қаржы мә­се­лесіне байланысты бұл өндірісті «Лакталис» деген француз компаниясына сатып жі­бер­ген. Енді қараңыз, француздар дайын сүт зауытын сатып алып, ол жердегі біздің бар­лық технологияларымызды тегін иеленді. Осылайша біз, бір жағынан, өзіміздің ұлт­тық сүт өнімдерімізден айырылып жатсақ, екінші жағынан, технологияларды сату ар­қы­лы түсетін нақты қаржы көздерінен құр алақан қалып отырмыз. Орыстар өздерінің қай­мағы мен ірімшігінен айырылды. Бү­гін­де біз де киіз үйімізден, қымыз бен қа­зы­мыз­дан айырылып, мүлдем ұлттық брендсіз қалып қоятын түріміз бар. Біз шетелдік қо­нақ­тарды ұлттық киім киіп қарсы аламыз. Айтпақшы, оның да патенті жоқ. Одан кейін дастарқанды жайып, барлық ұлттық та­ғам­дарымызды қоямыз. Бірақ бірде-бір тағам қазақтікі емес, себебі оның патенті жоқ. Қолымызда бар ұлттық тағамдарымызды қор­ғап алсақ, оның арқасында да қыруар қаржы табар едік.
– Ал мемлекеттік стандарттар ше, олар біздің ұлттық мүддемізді қорғай алмай ма?
– Әрине, біз әзірлеп отырған мем­ле­кет­тік стандарттар біздің ұлттық өнімімізді патент сияқты толығымен қорғай алмайды. Біз осы стандарттар арқылы Кедендік одақ аясында отандық өнімді сәл де болса қор­ғап қалуды көздейміз. Негізі, бұл іске мемлекеттің қолдауы аса қажет.
 – Мәриям Қалабайқызы, қазақтың ұлттық сүт өнімдерін өндіріске енгізген кезде кәсіпорынның қазіргі техникалық жағдайын толығымен жаңарту қажет пе? Бәлкім, кәсіпкерлер осы жағынан біраз қиыншылықтарға тап болатындықтан, ұлттық сүт өнімдерін шығаруға асықпай жатқан болар?
– Жалпы, бізде шығарылып отырған сүт өнімдерінің түрлері тым аз. Ал өндірістің бүгінгі техникалық қуаты қосымша сүт тауарларын шығаруға мүмкіндік беріп отыр. Ол жерде қазақтың ұлттық сүт өнім­де­рін өндіру үшін көп шығын кетпейді, оны өнер­кәсіпте бар құрал-жабдықтардың не­гізінде де шығара беруге болады. Ниет болса болды. Біз әлі күнге дейін көп нәрсеге қол жеткізе алмай жүрміз. Қазақ жерінде сиыр сүтінен басқа, бие сүті, түйе сүті, ешкі сүті сияқты сүт шикізаты мол. Оны өндіруге мүмкіндік те жоқ емес. Мәселен, Алматыда ешкі көп болса, Маңғыстауда түйенің саны көбейіп жатыр. Міне, біз осы зор эко­но­микалық әлеуетті пайдалана алмай отыр­мыз.
– Шынын айтсақ, біз өзіміздің қымыз, шұбат сияқты ұлттық сусындарымызды дүкен сөрелерінен көп жағдайда таба алмай жатамыз. Бізде сұраныс бар да, ұсыныс аз болып тұр ғой. Осы мәселені шешу үшін не істеу керек деп ойлайсыз?
– Қазақстанның ішкі нарығында ұлттық сүт өнімдеріне деген сұраныс жоғары. Бірақ жеке шаруа қожалықтары мен шағын кәсіпкерлік нысандар бұл сұранысты өтей алмай жатыр. Бүгінде ірі кәсіпорындар да қазақтың ұлттық сүт тағамдарын шығаруда. Бірақ оның өзі аздық етуде. Бізді отандық сүт өнеркәсіптерінің ұлттық сүт өнімдерін өндіруге ниеті бар екендігі қуантады. Олар енді бір нәрсені дұрыс түсінулері тиіс. Ке­дендік одақ аясында қазақтың ұлттық сүт өнім­дері отандық тауардың бәсекеге қабі­лет­тілігін барынша күшейте алады. Себебі қазақтың қымызы мен шұбатының жөні бөлек. Оның экологиялық таза әрі табиғи-емдік қасиетін айтып тауысу мүмкін емес.
– Сіздің ойыңызша, ұлттық сүт өнімдерін шығаруды міндеттеуге бола ма?
– Мен өзім ұлттық сүт өнімдері мәсе­ле­сімен 1985 жылдан бері айналысып жүр­мін. Ол кездері ет және сүт өндірісіне жауап­ты арнайы министрлік болды. Оның бұйрығына сәйкес, әрбір өндіріс орны ұлттық сүт өнімдерінің кем дегенде екі-үш түрін шығаруға міндетті болған. Біреулер қа­тық жасаса, екіншілер сары ірімшік пен құртты өндіретін. Бірақ 90-жылдары бас­тал­ған «қайта құру» заманы бәрін тоқтатты. Енді біз осыны қайтадан қолға алайық деп жатырмыз. Ол үшін мемлекеттік стан­дарт­тар­ды қабылдау қажет.
– Сонымен, сіздер әзірлеген ұлттық сүт өнімдерінің мемлекеттік стандарттары қашан қабылдануы мүмкін?
– Осы уақытқа дейін біз әзірлеген мем­лекеттік стандарттарға қатысты 21 ме­ке­ме­нің пікірі келді. Денсаулық сақтау ми­нистр­лігі, Ауыл шаруашылығы министр­лігі, Рес­пуб­ликалық санитарлық-эпи­де­мио­ло­гия­лық қызмет сияқты мемлекеттік ұйымдар «Қазақ ұлттық сүт өнімдері. Түрлері. Жалпы техникалық шарттар» атты мемлекеттік стандарттарға оң баға беріп, отандық сүт өндіру кәсіпорындары да біздің бұл бас­та­мамызды қолдады. Қазақстанның Сүт одағы да бізге үнемі көмек көрсетіп келеді. Енді осы стандарттарды үкімет бекітуі тиіс. Сонда ғана біздің стандарттар қабыл­да­на­ды. Дәл қазір оның нақты уақытын айту қиын.
– Сөз соңында өзіңіз қызмет етіп жатқан Алматы технологиялық университетінің қазақтың ұлттық сүт өнімдерін зерттеу саласындағы жетістіктері туралы қысқаша айтып берсеңіз.
– Алматы технологиялық университеті ұлттық сүт өнімдері технологиясын зерттеп, бүгінгі өндірісте жаңа технологиялардың негізін енгізу бойынша біраз жылдан бері жұмыс істеп келеді. Біз бірқатар сүт өнім­деріне патент алып та үлгердік. Оның ішінде түйе сүтінің сүт- қышқылды (ашыған) өнім­дері, ешкі сүтінен жасалатын сүзбе, ірімшік сияқты ұлттық өнімдер бар. Біз қалдықсыз өнім өндіру жұмысына басты басымдық беріп келеміз. Мәселен, бүгінгі таңда көп­теген өндірістерде сары су қайта өңдел­мей­ді. Біз болсақ, оған ұйытқы қосып, ар­найы сусын ретінде пайдалануды ұсынып отырмыз. Негізі, алдағы уақытта ұлттық сүт өнімдерін зерттеп шығаратын шағын цех  ашу жоспарымызда бар. Оның негізінде біз осы уақытқа дейін ашқан жаңалықтарды сынақтан өткізіп, оның бәрін іс-тәжірибе жү­зінде іске асыруды көздейміз. Қазіргі кез­де біз бар тәжірибемізбен бөлісіп, қазақ­тың ұлттық сүт өнімдері бүкіл рес­пуб­лика бойынша өндіріске енгізілсе екен дей­міз.

Алашқа айтар датым...
Ата-бабаларымыз ұлттық сүт өнімдерін әзірлеудің әмбебап технологиясын қалдырып кетті. Экологиялық таза әрі емдік сусын-тағамдарымыз көптеген ауруларға дауа бола алады. Ал заманауи инновациялық технологиялардың негізінде олардың емдік қасиетін арттырып, дәрілік мақсатта да шығаруға әбден болады. Бұл технологияның әмбебаптылығы сонда – бізден басқа ондай өнімдер ешкімде болған емес. Осыны бүгінгі нарықтық заманда тиімді пайдалана білу қажет.