«Банкеттік мәдениеттен» құтылмай, біз ұзаққа бармаймыз!

Қуаныш МАҚСҰТОВ, ақын, «Маздау» қоғамдық қорының директоры:

– Қуаныш аға, Алаш жұрты өзіңізді талай жылдан бері айтыскер ақын деп біледі, тіпті тайсалмай, нені болсын ту­ра айтып салатын тік мінезіңізге сүй­сінген көрерменіңіз сізді «Сары тентек» атан­дырғаны жайдан-жай емес. Алай­да сіз өзіңізді алғаш жазба поэзия арқы­лы танылған ақынмын деп, ал ең қы­зығы бардпын деп санайтын көрі­несіз. Осы бард дегеннің өзі кім, ол ақын­нан да биік адам ба, әлде ол жырау ма, мүмкін, сал-серінің заманға сай атауы шығар? Әңгімені осының аражігін ажыратудан бастайықшы?
– Мен осы «айтыскер ақын» деген атау­дың өзіндегі «айтыскер» сөзіне қарсымын, яғни мен немесе айтысқа шығып жүр­ген­дер­дің бәрі де – ақын. Неге? Өйткені айтыс – фольклор, яғни ауыз әдебиеті.Олай болса біз айтыскер деу арқылы ақын­да­рымыздың поэзиясын жоққа шығарған боп қаламыз. Ал менің поэзиям бар ғой?!. Поэзияммен мен тіпті 1985 жылы респуб­ликалық «Жігер» фестивалінің лауреаты болғанмын. Биыл сонау кезден күні бүгінге дейін жазған өлеңдерімді іріктеп отырып «Тәкап­пар мұңның кербез тамшылары» атты жыр жинағымды шығардым. Жалпы, жазба ақын­дарды Шығыс халқы бұрын шайыр деген ғой. Мысалы, Физули, Руда­ки, Омар Хайямдарды шайыр деп атаған. Ендеше, біз айтыскер дегенше, суырыпсалмалығы әрі жазба поэзиясы бар ақындарды шайыр дейік одан да. Ақындығымнан гөрі бард екен­ді­гімді негізгі қырым деп санайтынымды осы күнге дейін екінің бірі біле бер­мейді. Мен өзімнің ең алғашқы бард әнімді 1978 жылы жазған­мын, ол кезде мен 15 жастағы бала едім. Алайда арадағы сан жылдарда бұл өнерім­ді елеусіз қалдырып, басқа сүрлеуге түскен едім, биыл ғана қазақ­тың маңдайал­ды кәсіби музыкант­та­рын топтас­тырып, «Мәңгілік мұңның әуені» атты өзім­нің алғашқы ән жинағымды жа­зып бітірдім. Алла қаласа, осы наурыз айында Мәскеуде жарық көріп қалар.
– Қазақта бард кім? Біз білетін бір бард марқұм Табылды ағамыз еді. Жалпы, бардтық өнер біздің қаны­мыз­да бар ма, әлде ол кейін өзге жұрт­қа еліктеуден туған өнер ме?
– Бардтың түпнегізі біздің сонау жырау­ларымызға барып тіреледі. Одан қалса термелеріміз бар. Бірақ мәселе біздің соны заманға сай дамытып, ұлттық құнды­лық­тарымыз бен музыкалық стиль атаулыны үйлестіре алмай, көше әндері деңгейіне түсіріп жібергендігімізде болып тұр. Қазақта «Жібекті түте алмаған жүн қылады» деген сөз бар ғой, сол тап осы жағдайға арналғандай. Ал енді бард деген кім деген­ге келсек, ол ең алдымен жазба ақын екенін білуге тиіспіз. Мысалы, Высоцкийді қазір орыстар «поэт-песенник» деп жүр ғой. Ал біздің бард өнерінің бастауында ең бірінші Қорабай Есеновтің аты аталуға тиіс. Себебі қазақта гитараны сахнаға тұңғыш алып шық­қан – осы ағамыз. Қазір менің бір кере­мет досым бар, мен оны «әлемдік адам» деп айтар едім, ол – Ержан Белғо­зиев. Әрине, бұл ретте Табыл Досымовқа тоқтал­май кету күнә дер едім. Табылдың бард әндері бір бөлек, шансондары бір бөлек, лирикалық әндері – өз алдына. Біз осы Табыл­ды әлі дұрыс тани алмай жүрміз. Тағы бір сол сияқты тани алмай жүрген азама­тымыз – Жарылқасын Дәу­летов. Өкініш­ке қарай, ел бүгінде оны сазгер, баспагер деп қана біледі, ал бард екендігін ешкім  біле де бермейді, елей де бермейді. Жарыл­қа­сынның «Елге сәлем» дейтін әні бар, сол әннің маған әсіресе «Сүйеніп тұрып әкем сүйенген шарбаққа» деген жолы қатты ұнайды, бүкіл әннің бар ойын сол бірауыз сөзбен әдемі келтірген. Менің қарнымды аштыратын жағдай – музыкалық сауаты­мыз­дың төмен­дігінен Табылды Досымов, Қорабай Есенов, Жарыл­қасын Дәуле­тов­тің шансон стиліндегі биік деңгейдегі әнде­рін көше әнде­рімен шатас­тырып алдық. Бұл – білімсіздік. Ал өнерді құр­дымға кеті­ретін – осы білім­сіздік. Біз осы мәсе­лені қол­ға алып, ҚР Пар­ламенті мен Үкіме­тінің қол­дауы­мен «Дас­тан» студия­сымен бірігіп, «Қазақ бардтары» атты жеке ән жинағын құ­рас­­тырмақпыз. Тіпті жеке фестиваль өткі­зу­ге де дайындық жұмыстарын бастап кеттік.
– Шансон, бард, джаз, рок-н-ролл дейміз бе – барлығы да музыкалық жанр атауы болғанымен, неге екені белгісіз, қазақ әлі күнге дейін солардың әрқай­сысын өзіне жақын тарта алмай, тіпті жеке-жеке тануға да немқұрай­дылық таны­тып келеді. Былайша айтқанда, бізге бәрі – ән бе, ән. Ендеше, бард пен шан­сон­ды қазаққа түсінікті тілде талдап берейікші...
– Шансон, ол – әр адамды тебіренте алатын, әр адамның тірлігі мен тағдырында сәт сайын ауысып отыратын ішкі мұңын, жан дүниесінде жасырынып жатқан сыр­ла­рын суырып шығаратын ой әндері. Шан­сонның тағы бір артықшылығы – оның да бард секілді поэзияға құрылуы. Мұнда әншілік, композиторлық, орындаушылық бір-біріне ұласып жатады. Бардта мүлдем әншілік жоқ, ол сөзді жеткізеді, бар мақ­саты да – сол. Сондықтан ол музыкалық өлшем, жанр дегенге, гармонияға сыймауы мүмкін. Жасыратын түгі жоқ, менің бард стиліндегі әндерімді «ұрып-соғып», «алдап-сулап» малды қораға айдап кіргізгендей қылып, әзер дегенде гармонияға келтірдік. Жалпы, Е.Брусиловский сынды әннің атасы «Қазақтың әндері нотаға сыймайды» деп айтқан ғой. Ол – таза шындық, біздің таби­ғатымыз да дарқан даламыз секілді кең. Біз бірауыз сөздің қадірін білген, қара қылды қақ жарып, ақиқатты айтқан елміз, ешқа­шан да бас кессек те, тіл кеспеген елміз. Сондықтан да біздің қанымызда бард бар деп мен толығымен айта аламын.
– Түпнегізін жыраулық өнерден алады десек, бардты «бүгінгінің Бұқары» деп айтуға келе ме?
– Жоқ, келмейді. Неге? Себебі – біз егер бард, шансон атаулыны қайтадан апарып қазақша киіндіріп, ұлттық шеңберге қамап қойсақ, онда біз кері кетпесек, одан алға дами алмаймыз. Себебі олар бүкіла­дам­зат­тық дүниелер. Олар Италияда бар, мы­салы, Челентано мен Джо Дассеннің кейбір ән­дері – шансон.
– Өзіңіз айттыңыз ғой, бізде ол жыраулардан бастау алады деп, ал енді келіп, ұлттық кейіп болмайды дегенге саясыз? Өз ойыңызға өзіңіз қайшы келіп отырған жоқсыз ба?
– Түптамырын сонау жыраулар поэзия­сы­нан алғанымен, бұл әлдеқайда космо­по­литтік деңгейде дер едім.
– Сіз шансон орындайсыз, бардсыз. Демек, космополитсіз бе? Сіз қазақтың Қуанышы емессіз бе?
 – Міне, біз өте жақсы түсінісіп, ненің не екенін ажырататын дұрыс жолға келіп қал­дық, тыңдаңыз, ендеше. Мен қазақтың бар­дымын, яғни қазақтың тілінде, қазақша әуенмен орындаймын, мақсатым – қазақты ынтымаққа үндеу, ояту, сол арқылы қазақ­тың елдігін нығайту. Алайда бәрібір менің шығармаларымда адамзаттық кейіп тұрады.
– Жә, бард деп, басқа деп бөлмей-ақ қоялық, жалпы, мұның негізінде поэзия жатқандығы анық қой, ендеше, бүгінде ақын ретінде сізді не ашын­ды­ра­ды? Сіз адамзатқа нені ұқтыр­ғы­ңыз келеді?
– «Тәубе» деген өлеңімде мен ұлы Абай айтқандай, «екі ұртыңды қан мен майға толтырмай», көрінгенді пір тұтатын қыртың-тыртыңды қойып, өзімізге оралайық деп оқырманымды ойландыруға тырыстым. Жал­пы, бүгінгі қазаққа ең бірінші керек нәрсе қанағат деп ойлай­мын. Егер қазақ қана­ғат қылып суды, электр қуатын, отбасылық бюджетін т.б. үнемдемесе, біз дәл мына түрімізбен алыс­қа бармаймыз. Неге? Біз қазір Еуропаның берген несиесін ала-ала, қарызға белше­ден баттық. Қазақ «ақынның құлағы өзінен қырық жыл бұрын туады» деп бекер айтпа­ған. Мен, мысалы, «Өмір» атты әнімде «Қазағым, көзіңді аш, қолдан батыр, би жаса­ма, диплом сатып, қызмет сатқан­дарды есіктен кіргізбе, баяғыда өліп біткен көрінгенді әулие тұтуды тоқтатыңдар. Жылуы жоқ жұлдыздардан құтылыңдар» деген ойды айтқанымда небәрі 24 жастағы жігітпін және заман да басқа еді. Сол 24 жасымда айтқаныма 50-ге келген кезімде енді комментарий жасап отырмын. Себебі осы айтқандарым келді ме? Келді. Біз ақындар ештеңеге жай қарай салмаймыз, соның тереңінде жатқан трагедияны көріп қоямыз. Мақтан үшін айтып отырғаным жоқ, негізі, алдын ала сезу деген – түсінетін адам үшін ең ауыр қасірет. Бір мысал келті­рейін, біздің ауылда 70 жасында қасқыр алған ақсақал болды. Бірақ, жазған-ай, әлгі ардақты ақсақал бір көргенімде кірін жуа алмай мүсәпір халде отырды, енді бірін­де... жалғанмен қош айтысыпты, бірақ ешкім білмеген. Мүрдесінің иісі шыққанда барып, көршілері тауып алыпты. Бір жыл­дан кейін ауылға барсам, сол кісінің баласы мен келіні малынып киініп, домбыра алып, айтыста ата-ана туралы, баланың махаб­баты туралы ән салып отыр. Сол күні түнде жылап отырып «Көбелек» деген ән жаз­дым. «Ей, қазақтың баласы, алдымен ата-анаңды тастама, бү­гін­де біздің тегіміз құрып барады, текті­лер­ден тексіз бала туғаннан кейін қазақ ауыл­дары көз ілеспес жыл­дам­дықпен қа­ңы­­рап қалып жатыр» дедім. Әлгі ақса­қал­дың балалары келіп тұратын үлкен үй салып та берген, бірақ ата-анаға керегі зәу­лім сарай ма? Ішінде жылуы жоқ ондай сарай­дан мола артық емес пе? Егер оның тама­ғын келіні емес, көршісі әкеліп бе­ріп, малын көршісі бағып берсе, тірі жан үшін одан ас­қан қасірет бар ма? Ата-ана­ға, қа­ра шаңыраққа ие болып қалатын бала керек, оның сәнін кіргізетін немере керек, бас­қа ештеңе оның орнын толтыра алмай­ды.
– Бізде бард пен шансонның тың­дар­м­аны бар ма?
– Барыңыз не, өте көп! Оған бір ғана мысал айтайын. Қай уақытта, қашанда біз те­леар­наға, радиоға алып шыққан әнде­рімізді халыққа тыңдатқымыз келеді. Бұл – бұқаралық мәдениеттің нағыз өзі.
– Яғни бұқаралық мәдениеттің ең бірінші сипаты – халықпен санасу емес, оны көндіру, оған бір нәрсені зорлық­пен таңу, солай ғой?
– Өкінішті, бірақ солай. Алайда бұған еліміз кінәлі емес, себебі өнер мен мәде­ниетке жағдай жасалмай жатқан жоқ. Барын­ша жасалып жатыр. Бізде бәрі бар. Бірақ әнші жоқ, күйші жоқ, бард жоқ, шан­сон жоқ, фольклор жоқ.
Неге? Өйткені біз өресі биік өнерді этно­графияның деңгейіне дейін түсіріп жібердік. Әлі күнге шын өнерге бойлай ал­май, бетінде ғана қалқып, «қазақтың мына­дай әні, мынадай биі бар» деп жүргенімізді мойын­дауымыз керек. Бізде қазір әнші шығарғыш жоба көп, бірақ содан нағыз өнерлілер шығып жатқан жоқ. Биді де сөйттік. Қазір би деп жүргеніміз не? Алла өзі кешірсін, алтыншы сыныпта оқитын қыздарды мұғалімдері ұялмай той­да билетіп, ақша тауып жүр. Ең масқарасы да – осы, бізде бүгін «банкеттік мәдениет» үстем­дік құрып тұр. Шоу-бизнес жасаймыз дедік, бірақ өзіміз той бизнесінің төңіре­гінен шыға алмай қалдық. Әнші, биші, продюсер – барлығы халықтың үстінен күн көргісі келеді, сөйте тұра ұялмай-қызармай ұлтқа ақыл айтып, ұлттың тұлғасы болғысы келеді. Бұл – парадокс және Тәуелсіздіктің «ауруы». Негізінде, өнер дамуы үшін әр өнер­паздың өз лабораториясы болуы керек. Ал бізде ондай жоқ, ізденбейді еш­кім. Әнші интеллектісін дамытуы керек. Бізде қалай? Бір әнші студияға барып бес ән жаздырып алады, сонысымен той­лар­дан шықпайды. Бізде нағыз таланттар бар, бірақ олар ешкімге керек болмай қалды. Себебі бізде өнерпазсымақтар әкімнің банкетін, әкім қаты­сатын концертті аңдып, сондай май­шелпекті ешкімге бермей, баюдың көзін тауып алды. Ал осындай «банкеттік мәде­ниеттен» құтыл­май, біз ұзаққа бармаймыз. Себебі қалталылар өнерпаз атаулыны жалшы, қызметші, даяшының деңгейіне түсіріп жіберді, ал бұл – үлкен трагедия! Өнердегі тұлғалық қасиет жойылды. Енді әншілердің қай-қайсысы болсын көрінген тойда ән салып жүрсе, кім оның концертіне билетті арнайы сатып алғысы келеді? Түнде – той, күндіз ұйқыдан қолы тимеген соң, өнерпаз ізденіске уақытты қайдан тапсын?
– Былайша айтқанда, қазір өнерпаз­да­рымыз иесі шашқан жемді аңдыған тордағы тоты боп қалды ма?
– Жоқ, «тордағы тоты» немесе «сарай ақыны» деген – бөлек нәрсе. Атам қазақ «бәй­геге шабатын тұлпарыңмен қой кезе­гіне барма» деп айтқан ғой. Ал біз ата сөзіне құлақ аспай, нәтижесінде тұлпарды бәйгеге қоспай, қой кезегіне мінетін жуас атқа айналдырып жібердік.
 – Ал, жарайды, әншілер, жалпы, өнер адамдарын әкімдер банкетіне, халық тойына шақырмай қойсын делік, сонда олар қалай күнелтпек? Қай өнерпаздан сұрасаңыз да, «бізді тек той ғана асырап отыр» дейді?
– Олар өтірік айтады. Ең киелі, ең ризық-несібелі нәрсе – өнер. Дәл солай жауап берген әнші, биші, күйші, мейлі кім болсын, әйгілі Джек Лондонның «Мартен Иденін» оқысын! Болмаса Г.Флобердің «Мадам Бова­риін» оқысын. Сонда арман деген не, мақ­сатқа қалай жетуге болатынын түсінер еді. Яғни өнердің бейнетін көрмеген зей­не­тіне қол жеткізбейтінін, өнерге адал бол­маса, одан ризық-несібе келмейтінін түсі­нетін уақыт әлдеқашан жеткен. Ал біз болсақ, осын­дай ұлы шығар­ма­лар түгіл, кітап оқудан, маман ретінде ізденуден қал­ған­дықтан, әлі сол баяғы көркем­өнер­паздар дең­гейінде ой­лап жүрміз. Өнерді тек демеу­шілердің берген тиын-тебенімен қолдаймыз дегенді тоқтату керек! Сенің жаса­ған әнің – сенің тауарың! Бізде продю­серлік мектеп деген жоқ!
– Қалайша жоқ, сонда Қыдырәлі Болманов кім? Майра Ілиясова, Баян Есентаеваларды қайда қоямыз?
– Әрине, ондай азаматтарымызды жоқ­қа шығармаймын, қайта керісінше, бір Майра, бір Қыдырәлі, бір Баянның қайда жететінін айтқым келеді. Бүгінде азды-көпті жобалар, концерт, фестиваль жасап жат­қан­дар – осы кісілер. Алайда бұл әлі аз, қазақ­та жоқ дегенде 80-90 продюсер болуы керек. Бізде әлі сол әркім өз руынан бизнесмен іздейді, сөйтіп, соған «демеуші бол» деп алақан жаяды. Бір жағы, өнердің қадірін қашырып жіберген – сондай «мәде­ниет­ті қайыршылардың» өздері. Ал одан арылатын бір ғана жол – ішкі ізденіс. Екін­шіден, продюсерлік мектепке бейімделу керек. Үшіншіден, әлемдік технологиялық жетіс­тіктерді меңгеру керек. Қысқасы, «қазақбайский вариант» дегенді доғару керек. Құдай өзі кешірсін, мен «мәмбетизм» деген терминге жаныммен қарсымын. Бірақ ол аспаннан түскен жоқ, ол – кәдімгі әлеу­меттік термин. Яғни сен қазақсың ба, басқаға өзіңнің мәдениет, білім, ізденіс, эстетикаңмен көрінуің керек. Ал «мәмбет» деген – керісінше қазақ деп айтуға бір қасие­ті де келмейтін, бірақ «қазақпын» деп көкірек қағатын, қарабайырлығы көзге ұрып тұратындарға айтылған термин. Біз­дің өнерге ішкі қуат деген жетіспейді.
– Аға, осы сіздің ақындық, бардтық қырыңыздан бөлек, күйге деген қызы­ғушылығыңыз, жанашыр­лы­ғы­ңыз бар деп естиміз.
– Мен күйші емеспін, бірақ менде үлкен байлықтың бары рас. Оны мақтаныш қылып айтып та қоямын. Бірақ кейінгі кезде, қар­тайғандікі ме, сол байлығымды қыз­ғанатын болыппын. Ол не байлық дерсіз? Баяғы небір дәулескер күйшілеріміздің көзі тірісінде өз қолынан және олардың орын­дауын­дағы баға жетпес жауһарларын жазып алуға бала кезден кіріскенмін, әлі де жинап келемін. Алтын қорда жатқан күйлердің барлығын дерлік жазып алдым. Сонымен, менің қолым­да бүгін 76 сағаттық ұлттық музыка қоры бар.
– Мысалы, солардың бір-екеуін ата­ңызшы?
 – Бір ғана «Қосбасардың» 17-18 автор орын­даған нұсқалары бар, осының өзі-ақ оңай нәрсе емес, күй қадірін білетіндер бір­ден түсінеді.
– Жалпы, сізде күйлерді жинауда қандай мақсаттар болды?
– Бала кезден бастадым деп айттым ғой, ал балада артық ой болмайтыны бел­гілі, яғни күй соңына түсірген өнерге деген құмарлық, құш­тар­лық дер едім. Алайда енді ғана аталған қорды дұрыс мақсатта қолдануды ойластыра бастадым. Мен үлкен интеллектуалды жобаларды көп жаса­дым. Мысалы, «Қазақтың ұлттық ақпа­раттық индустриясы» атты жобамды кезінде Елбасымыз жоғары бағалады. Содан соң «Кара­ванның» негізінде баладан қарттарға дейін оқитын, қазақтың тұңғыш халық­аралық стандарттағы түрлі-түсті газетін де шығардым. Сол сияқты менің осы соңғы интеллектуалды жобам­ның аты «Сал-серілік дәстүр мен қоғамдық сананы қалыптастыру» деп аталады. Бұл жобаның мақсаты – қазақ ұлттық өнерінің индус­трия­сын жасау. Біз не Киркоровтан мұрнымыз пұшық, Майкл Джексоннан аяғы­мыз қисық па? Ақан сері, Біржан салы­мыз немесе Сыр бойындағы жырау­ларымыз қандай болған?!. Бұл – менің ғылыми-зерттеу жұмысым. Мен бұл жоба бойынша БҰҰ-ның «Даму» бағдар­ла­ма­сын­­да, тіпті ЮНЕСКО бағ­дар­­ламасында да жұмыс істедім. Сөйтіп, қазір біз осы үлкен жобаның үшінші кезе­ңіне өттік те, Saiges атты жеке қор аштық. Бұл Apple-дің моделі, нақты, тиянақ­ты нәти­­же шығару – мақсатымыз. Онда да қазаққа пай­далы нәтиже шығару. Екіншісі, Mazdau деген қор, бұл – Microsoft-тің моделі. Әлемде не жетістік бар, сол біздің Қазақстанда да болуы керек.
– Нақты қандай технология?
– Біз Қарағандыда халық­аралық «Дельфи» ойындарына екі баланы шығар­дық, бірі – суреттен, екіншісі – домбырадан. Mazdau бойынша «Жә­ді­гер» атты Қарағанды облысының бағдар­ла­масы негізінде Гонконгта ең соңғы техно­логияда, құйма әдісі бойынша, шертпе күй­дің таспасын шығардық. Фазыл Тұтқа­бековтің орындауында «Қоңыр» шерт­пе күйлер жинағын әзірледік. Қазір біз Мәде­ниет және ақпарат министрлігіндегі басшы­ла­р­мен, Қарағанды облысы басшы­ла­рымен ақылдаса отырып, үлкен жоба бастадық. Ол – жыл сайын өтіп тұратын, бірінші күні арнайы шеберлік сыныптарын өткізіп, екін­ші күні – соны зерттеп жүрген ма­ман­дардың басын қосып ғылыми кон­фе­ренция, ал үшінші күні жүлдесі миллион­даған ақша тұратын үлкен бәйге болмақ. «Евро­видение» сияқты...
– Неге «Евровидение»?
– Қазір Әміре Қашаубаевтың болмаса Тәттімбет атындағы тағы сол сияқты толып жатқан байқауларды жан-жақтан өткізіп жүрміз, бірақ соның қайсысы нәтиже беріп жатыр? Деңгейі өте төмен, бұл – бір. Екіншіден, жасыратыны жоқ, сол байқау деп отырғанымыз, шын мәнінде, әділ­қазы болып отырған ағалардың өз шәкірттерін шығаруы ғана, басқа түк те емес. Ал мен осы жобаға кіріспес бұрын Азия елдері, АҚШ, Еуропа – барлығының тәжірибесін қарап шықтым.
– Аталған мақсаттағы бар мүмкіндік қолда бар боп тұр ғой, демек?..
– Қазір соны қалыптастыру үстінде қарқынды жұмыс істеп жатырмыз. Осы жолда түрлі келісімдер жасадық. Екінші кезең – ақпараттық насихат. Енді жобаның ұйымдастырылуы ғана қалды.