Туыстарының келісімінсіз мәйітке ота жасауға заңмен тыйым салу керек пе?

Кейде өмірден өткен адамның денесі мәйітханаға жіберілген жағдайда сот-медициналық сараптама орталығы құқық қорғау орындарының қаулысы негізінде мәйітті сою арқылы сот-медициналық сараптамасын жасайды. Соңғы кездері тиісті орындардың мәйітке сараптама жасауы мәйіттің туыстары тарапынан дау тудырып жүр. Олар «өлген адамның денесін боршалау мұсылмандыққа қайшы» деп, тіпті кейде мәйіттің кейбір ішкі органдарының қолды болатыны жайлы да наразылықтарын білдіруде. Осы орайда сараптама жүргізу ережелеріне шариғат заңдылықтарын да қосқан жөн бе? «Өмірден өткен адамның денесіне туыстарының келісімінсіз ота жасауға заңмен тыйым салу керек пе?» деген сауалдар төңірегінде мамандар пікірін таразылап көрген едік...

Ғабиден ЖАЙЛИН, ҚР Сауда-өнеркәсіп палатасының жанындағы Аралық сот төрағасының орынбасары, заң ғылымының кандидаты
Иә
– Бұл – өте күрделі мәселе. Сон­дықтан өмірден өткен адам­­ның денесіне туыстары­ның келісімінсіз ештеңе жасал­мауы тиіс. Және бұл заң жүзінде бе­­кітілуі керек. Себебі біздің хал­­қымыз өлген адамның де­не­сінің боршаланып, сараптама жа­салуын аруақты қорлау деп тү­сінеді. Сондықтан халықтың ұс­та­нымын ескере отырып, туыс­­­тарының келісімінсіз мәйіт­ке ота жасалмауын заңмен бе­кіткен жөн. Сонда ғана біз мә­йітке жасалған сарапта­ма­ның со­ңынан туатын даудың ал­дын аламыз. «Өлген адам өлді ғой» демей, аруаққа құр­метпен қа­рап, туыстарының да ниетін, на­ным-сенімдерін сый­лаған жөн.
Егер мәйіттің өлімі күмән туғызбайтын болса, қалай көз жұмғаны белгілі болып, туыстары мәйітке ота жасалуын қаламай тұрса, мәйітті сараптамаға сүйрей берудің қажеті жоқ. Әсіресе соңғы кездері шеттен көшіп келген оралман бауырларымыздың тегеурінді қарсылығына қарамастан, мәйіт­ке сараптама жасалуының соңы қоғамда үлкен дау тудырды. Сондықтан халықтың пі­кірімен санасып, ең алдымен мәйітке ота жасауға туыстарының келісімін алуды заң жүзінде бекіткен жөн. Тиісті орындардың «қолымызда құқық қорғау орындарының қаулысы бар» деп, туыстарының келісімінсіз ота жасауының соңы «мәйіттің ішкі орган­дарын транс­плантация мақсатында алып қояды екен» деген көпшіліктің күдігін туды­руға да себепші болып жүр. Сондықтан мұндай қаңқу сөз, күдік тумас үшін де заң жүзінде тыйымның болғаны жөн. Рас, ше­тел­дерде өмірден өткен соң адамның дене мүшелері алынып, донорды қажет етіп тұрған басқа бір науқастың денесіне са­лынады. Алайда бұл әрекеттердің барлығы өмірден өткен адамның өзінің келісімімен, алдын ала жасаған өсиетімен жүзеге асады. Ол жерде ешқандай туыстың келісімі қажет емес, әрбір азаматтың өз тілегі ескеріледі. Ал бізде мұндай жүйе ойластырыл­ма­ғандықтан, мәйіт туысының тілегі ескерілуі қажет. Тағы бір айта кетер жайт – көбінесе өмірден өткен адамның денесін мәйіт­ханадан алу да неше түрлі қиындықтар ту­дырып, туыстарының ренішін туғызып жа­тады. «Өмірден өткен адамның денесін сатады екен» деген қауесеттер де тарап жүр. Ондай бірнеше жағдайды өзім де естідім. Яғни бұл жерде жемқорлық әрекеттері де орын алып, мәйіттің туыстары қайғыдан қан жұтып отырғанда, базбіреулер пайда табуға тырысатын секілді. Тіпті өмірден өткен адам­ның денесін сойдырмау үшін туыстары тиісті орындарға пара ұсынуы да ғажап емес. «Жел тұрмаса, шөптің басы қимыл­дамайды» десек те, егер заң жүзінде осының бәріне тосқауыл қояр болсақ, мұндай жел сөздер де тыйылар еді. Сон­дықтан жоғарыдағы бірнеше себеп­терге орай туыстарының келісімінсіз мәйітке ота жа­сауға заңмен тыйым салу керек деген пікірді қолдай­мын.

Абай ШЕПЕТОВ, медицина ғылымының докторы
Жоқ
– Бүгінде қоғамда дау ту­дырып отырған бұл мәселе заң шыға­рушы орындар тарапынан ба­қы­лауға алынып, талқы­ла­нуда. Қоғамда әртүрлі жағ­дай­лар болады. Кейде туыстарының өзі айқай шығарып, мәйіттің өлу себебіне күмән келтіріп жатады. Сон­дықтан құқық қорғау орын­дары қажет деп тапқан жағдай­да тиісті орындар тарапынан мәйіт­тің денесіне сот-меди­ци­на­лық са­раптамасы туыстары­ның рұқ­са­тына қарамай жаса­лын­ғаны жөн. Кейбір адамдар «мәйітті сойдырмаймыз, пышақ тигізбей жерлейміз» деп дау шы­­ғарып, сараптамаға бермей жа­тады. Бірақ арада біраз уақыт өткеннен кейін, туған-туыстары ақыл­даса келе, көміліп қо­йыл­ған зиратты қайтадан аштырады.
Амал жоқ, тиісті орындар мәйітті қай­тадан қазып алып, шіріген мүрдені тексеруге мәжбүр болады. Мұндай кезде сараптама жасау да, дәлелдеу де қиынға соғады.
Қазіргі таңда мәйіттің туған-туыстарынан рұқсат алмайынша, оның ешқандай дене мүшесін алуға қақымыз жоқ. Ал бұрын мәйіттің дене мүшелерін алып, донор күтіп жатқан науқастарға пайдаланатынбыз. Кейін қоғамда туған наразылыққа бай­ланысты туған-туыстарының рұқсатымен ғана мәйітке сараптама жасалатын болды. Осыған сай біздің елімізде транспалон­тология саласы да дамымай, тоқтап қалды. Халқымыздың менталитетіне сай, ешкім өзінің туған-туысын союға рұқсат бергісі келмейді. Елімізде донорлық мүше күткен науқастар бірнеше жыл кезегін күтіп, қыруар ақшаға шетелден ағзаларын ауыстырып келіп жатыр. Оқыс жағдайда қаза тапқан мәйіттердің мүшесін өз кәдемізге жарата алғанымызда өзімізде де сол отаны жасауға болар еді. Қоғамда мәйітханаға түскен мәйіт ағзаларының саудаланатыны да жиі айты­лып жүр. Мұндай қаңқу сөзге ерік бер­мес үшін де бәрін заң жүзінде бекітіп алған дұрыс секілді. Елімізде донорлық мүше күтіп жатқан науқастардың арасында дүние есігін енді ашқан, алайда донордың жүрегін, бүйрегін, бауырын қажет етіп, күтіп жатқан науқастар да жетерлік. Кейбір кезде мұндай ағза алмастыру жұмыстары белгілі бір жасқа дейін жасалуы тиіс. Алайда елімізде донор табылмағандықтан, олардың арасында кезегі келмей, доноры табылмай өмірден өтіп кететіндері де жетерлік. Мұндай жағдай әркімнің өз басына түспей, ешкім түсінбейді. Егер біз оқыс жағдайда қаза тапқан науқас ағзаларын өзінің келісімі бойынша пай­даланар болсақ, донор күтіп жатқан талай науқастың өмірін сақтауға мүмкіндік туар еді.
Шетелде мұндай мәселе өз шешімін тапқан. Егер ол елдердің азаматы өмірден өткен соң дене мүшесін басқа бір науқастың игілігіне пайдалануға алдын ала өсиет етсе, донор ретінде пайдаланады. Ал өсиет қал­дырмаған жағдайда оның келісім білдіргені саналып, медицина қызметкерлері ішкі ағзаларын пайдалана береді. Бұл шетелдік тәжірибеде пайдаланылып жүр. Бұл әдісті біз де заң жүзінде енгізсек, бүгінгідей қоғамда шудың тууына себепші болмас едік. Сон­дықтан туыстарынан бұрын әрбір адамның өз келісімі алынуы тиіс. Алынбаған жағдайда оның келісім бергені саналып, донор ретінде пайдалана берген дұрыс.

Бейтарап пікір
Нұрлыхан ЕРЕЖЕПОВ, Алматы қалалық сот-медициналық сараптама орталығының директоры:
– Біз сот-медициналық сараптаманы құқық қорғау органдарының қаулысы негізінде ғана жасаймыз. Тергеуші, учаскелік полицей, прокуратура, сот органдары тағайындаған қаулы арқылы ғана тексереміз. Құқық қорғау органдары қаулы шығарса, біз міндетті түрде сараптама өткізуге тиіспіз. Көпшілік біздің жұмысымызды түсінбейді. Егер мәйіттің денесі мәйітханада жатса, оның туыстары қазақшылыққа салынып, «біз мүрдені сойдырмаймыз, алып кетеміз» деп дау шығарып жатады. Біріншіден, оны сою-соймау біздің қолымызда емес, ол біздің құзырымызға кірмейді. Қаулы шықты ма, біз міндетті түрде сараптама жүргіземіз. Сараптама деген – мүрдені сою, неден қайтыс болғанын, қандай жарақат алғанын анықтау. Осыны зерттеу арқылы құқық қорғау органдарына жауап береміз. Мен мынаны баса айтқым келеді: егер қайтыс болған адамның туыстары «сараптама жасатпаймыз, мүрдені сойдырмаймыз» десе, онда олар бізге емес, құқық қорғау органдарына барып, шығарған қаулыны жоққа шығаруы қажет. Сонда ғана біз мүрдені соймай бере аламыз.