Мемлекеттік тілді білмейтін шенеуніктер ілеспе аударма үшін өз қалтасынан қаржы шығаруы тиіс пе?

Мемлекеттік тілдің жанашыры болып жүретін санаулы депутаттардың бірі Нұрлан Өнербаев жуырда Мемлекеттік хатшы Қанат Саудабаевтың атына сауал жолдады. Өзекті проблема төңірегінде өткір ой айтқан Өнербаевтың ұсынысы ақылға қонымды сияқты. Ол өзінің сауалында мемлекеттік тілді білмейтін шенеуніктер ілеспе аударма үшін өз қалтасынан қаржы шығару керектігін алға тартты. Депутаттың дәлелдері де жоқ емес. Десе де, қоғамда қанша адам болса, сонша пікір болатыны тағы белгілі.

Нұрлан ӨНЕРБАЕВ, Мәжіліс депутаты
Иә
– Тәуелсіздік алып, егеменді ел болғанымызға 20 жыл толады. Ал біз болсақ мемлекеттік тіл проблемасын әлі күнге дейін шеше алмай келеміз. Мемлекеттік тілді дамыту туралы түрлі мемлекеттік бағдарламалар қабылданып жатыр, қаржы жыл сайын бөлініп келеді. Бірақ нәтиже жоқ. Бір сөзбен айтқанда, қаржы желге ұшып жатыр. Сондықтан нақты талаптар қоятын кез жетті ғой деп Мемлекеттік хатшы Қанат Сау­дабаевтың атына сауал жолдадым. Ондағы айтпағым, қазір бізде қандай жиын болсын ілеспе аударма пайдаланылмайды. Бәрімізге ортақ тіл ғой деп барлығы да орыс тілінде баяндама жасауға әзір тұрады. Сол жиынға қатысып отырғандардың арасында орыс тілін білмейтін адамдар да отыруы мүмкін. Алысқа бармай-ақ өзіміздің шетелден келген қандастарымызды алып қарайық. Олар орыс тілінде сөйлемек түгіл, түсінбейді де.
Ал олардың құқығы тапталып жат­қа­нын ешкім ескермейді. Оны қорғап жатқан да ешкім жоқ. Мысалы, кез келген халық­аралық жиында баяндамашы өзінің сөзі жиналғандардың барлығына түсінікті болу үшін ілеспе аударма жасап отыратын ау­дар­машыны қаржы төлеп, өзімен бірге алып барады. Немесе сол ел­ден  аудар­машы жалдайды. Біздің қо­ғам­дағы түрлі дең­гейдегі отырыстар мен жиындарда мемлекеттік тілді қолдану тіпті де еске­рілмейді. Конституция бойынша мем­ле­кеттік тіл – қазақ тілі. Бірақ орыс тілі де қажет болған жағдайда қатар қол­да­ны­луы керек. Қажет болған жағдайда ілеспе ау­дарма қолданылуы тиіс. Орыс тіліне жүйрік шенеуніктер көбінесе «барлығына түсінікті ғой» дегенді салтауратып ресми тіл­де сөйлеуге бейім тұрады. Ал бұл мем­ле­кеттік тілдің қолдану аясын тарылтып, жыл өткен сайын қазақ тілін өшіріп барады. Сондықтан барлық жерде ілеспе аударма болуы шарт. Ал ілеспе аударма үшін қар­жы­ны мемлекет төлеуі тиіс емес. Себебі баян­дама жасайтын шенеуніктің қазақ тілін білмегеніне мемлекет кінәлі емес, кінәлі – шенеуніктің өзі. Ал онда неге мем­ле­кет тіл білмейтіндер үшін ақша шығаруы тиіс? Қазақ тілін білмейтін, үйренгісі кел­мей­тін шенеуніктердің әрбір баян­да­ма­сын­дағы ілеспе аударма үшін салық төлеу­шілер неге қаржы шығару керек? Менің депутаттық сауалым осы мәселеге бай­ла­нысты туындаған болатын. Сайып келгенде, әрбір мемлекеттік тілді білмейтін шенеунік жалпыға ортақ баяндама жасағанда, ілес­пе аудармалар үшін қаржыны жеке өзінің қал­тасынан шығару керек. Сонда ғана олар жауапкершілікті сезіне бастауы мүм­кін. Ел­басы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясының соңғы сессиясында: «Мем­­лекеттік тілдің шын жанашыры ар­найы жобаларды өз қалтасынан да қар­жы­лан­ды­рады», – деген болатын. Сонымен қатар мен әрбір мемлекеттік қызметкерді жұ­мысқа қабылдар алдында қазақ тілінен сынақ тап­сыруын міндеттеуді де айтып өттім. Өзде­ріңіз жақсы білесіздер, бізде президенттікке сайлау өткізілгенде, үміт­кер­лерге мем­ле­кеттік тілден сынақ тапсыр­та­мыз. Елбасы Нұр­сұлтан Назарбаев бірне­ше рет осы сынақты тапсырды. Тіпті ол кісі­нің қазақ тілінде еркін сөйлейтінін бар­лы­ғы білсе де, сынақ тапсыратынын көріп жүрміз. Пре­зи­денттің өзі қазақ тілінен сы­нақ тап­сы­рып жатқанда, қатардағы мем­ле­кеттік қыз­мет­­кер­лерден неге емтихан қа­был­да­мас­қа?! Меніңше, әрбір мемлекеттік қыз­меткер мем­­лекеттік тілді білуге міндетті. Ол үшін осын­дай шаралар қолданылуы шарт.

Ғани ҚАЛИЕВ, «Ауыл» партиясының төрағасы
Жоқ
– Мен де мемлекеттік тілдің аясының кеңе­юін қолдаймын. Ешқандай да қарсылығым жоқ. Бірақ менің түсінігімде тілді күштеп үй­ретудің ешқандай пайдасы жоқ. Қандай да қыңырлыққа баратын болсақ, қоғамда тұ­рақсыздық пайда болуы мүмкін екенін естен шығармауымыз қажет. Біздің көпұлтты ел екеніміз жасырын емес. Мемлекеттік тілге қатысты жұмсақ саясатымыздың арқасында шығар, бүгінде әлемдегі қоғамдық келісім ор­на­ған елдердің біріне айналып отырғанымыз. Мысалы, бізбен бірдей тәуелсіздік алған Балтық жағалауы елдері, Гүржістан сияқты елдер тілге қатысты радикалды қадамдарға барды. Бірақ қаншалықты қиын болғанын, түрлі қақтығыстар орын алғанын жақсы білеміз. Бізге сол керек пе?! Бұған дейін түрлі ұсыныстар да, бастамалар да болды. Сол Парламент қабырғасында отырған кезімде де өз пікірімді айтып жүрдім.
Түрлі жиындардағы синхронды ау­дар­ма үшін мемлекеттік тілді білмейтін ше­неу­ніктер қалтасынан ақша шығаруы керек деген мемлекеттік қызметкерлерді бөле-жа­ру сияқты көрініп тұр. Бізде мықты кадр­лар жеткілікті. Жасыратыны жоқ, олардың көпшілігі – Кеңес Одағы кезінде өмірге келіп, сол кезеңде орыс тілінде білім алған мамандар. Олардың біздің мемлекетке пайдасы ұшан-теңіз. Осы дәрежеге жетіп отырғанымыз да сол білікті кадрлардың арқасы деп айтсақ қателеспейміз. Бірақ солардың 100 пайызы қазақ тілін біле бермейді. Мемлекет үшін еңбегі сіңген ма­ман­дарға қазақ тілін білмейсің деп қал­та­сын қаққанымыз кеудесінен итергенмен бірдей емес пе?! Мемлекеттік тілді шұғыл енгізілетін талаптардың арқасында үйрету мүмкін емес. Тілді үйретудің сан түрлі әдіс-тә­сілдері бар. Бірақ олардың арасында қа­таң талап қою арқылы күштеудің нә­ти­же­сінде үйрету деген жоқ. Мемлекеттің негізгі ұстанымы – қоғамның тұрақтылығын сақ­тау. Ендеше, мемлекеттік тілді дамыту үшін, қолданыс аясын кеңейту үшін азаматтарды бөле-жармай, тіл үшін қаржы бөлінуі тиіс. Мемлекеттік жиындардағы ілеспе аудар­ма­лардың қаржысын мемлекет мойнына алғаны дұрыс. Қазақ тілін балабақшадан, мектептен бастау керектігі айтылып жүр ғой. Мемлекеттік бағдарламалар да қа­был­данып жатыр. Стратегиялық жоспар­лар­дың жемісін алдағы уақытта көретін боламыз. Президенттің өзі де кемінде үш тілді білу керектігін айтып жүр ғой. Орыс тілін білгеннен қазақ ұтпаса, ұтылмайды. Сон­дықтан әр нәрсеге байыппен қарау керек деп есептеймін.

Түйін
Мемлекеттік тілдің күн тәртібінен түспей келе жатқанына да 20 жыл­дың жүзі болыпты. Осы уақыт аралығында қызықты ұсы­ныс­тар ай­тылды, ұзақ мерзімді бағдарламалар да қа­был­дан­ды. Алай­да «баяғы жартас – сол жартас» күйінде қалып ке­леді. Мем­лекеттік тіл­дің қол­дану аясын кеңейту туралы бас­та­малар Пар­ла­мент мінберінен кө­те­ріл­гені дұрыс-ақ. Мем­ле­кет­тік хатшының аты­на жолданған сауал қан­шалықты ес­ке­рі­летіні – уақыт ен­ші­сін­де.