Көркем әдеби кітаптарды басумен айналысатын мемлекеттік баспахана керек пе?

Бүгінгідей нарық қыспағында ақын мен жазушы өз шығар­ма­ларының жемісін жей алмай отырғаны анық. Бұрын­ғы­дай қомақты қаламақыдан қағылған қазақ қаламгері өз күнін өзі көріп келеді. Жоғарыдағылар болса «бүгінгіні паш ететін әдебиет неге жазылмай жатыр» деп, оларды жазғыруға дайын. Кеңес өкіметі тұсында жазушының кітабы сан мыңдаған тиражбен басылып, өз оқырманына сөзсіз жететін. Мұны өткеннің әңгімесі делік. Алайда осындай игіліктер бүгінгі Тәуелсіздіктің туын желбіреткен ұлт әдебиетіне неге жасалмайды? Ал қаптаған баспалар көркем әдебиетті дамытуға ынталы емес. Осыдан келіп талғамсыз дүниелер алға шыға бастады. Бәлкім, бізге кітап басу мен оны таратудың біркелкі жүйесін жасап, көркем әдеби кітаптарды басумен айналысатын мемлекеттік баспахана құру қажет шығар? Бұған қаламгерлердің өзі не дейді?

Оразақын АСҚАР, ақын, халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері:
Иә
– Әдебиеттегі мәселелер ала-құла бола бас­таған бүгінгі кезеңде ла­йықты көркем шы­ғар­маларды ға­на басатын арнайы мемлекеттік бір баспа керек-ақ. Қазір кез келген бас­па өз біл­ге­нін істеуде. Соның сал­дарынан ешқандай са­рап­­та­ма­дан өтпеген, сауатты редактордың қолы ти­меген ортаңқол дүниелер әдебиетімізге жол­дан келіп қосылып жатыр. Осы олқылықтарды жөнге келтіруде мемлекет өзі үшін кешенді түр­де жоспар жасап, дұрыс жүйе қалыптастыруы керек.  Ол үшін Мә­дениет ми­нистр­лігі Қа­зақ­стан Жазушылар одағымен бір­ле­сіп іс жүргізуге тиіс. Өйткені осы шығар­ма­шылық одақтың маңайында ағымдағы әдеби про­цестің тамырын баса алатын талғампаз қа­лам­герлер баршылық. Ендігі кезекте мемлекеттік бас­па жұмысын жолға қойып, Жазушылар одағының сүзгісінен өткен шығармаларды ғана сол баспадан басып шығару керек.
Сонымен қатар мемлекеттік тап­сы­рыс­пен осы баспадан кітабы шыққан қалам­гер­ге тиісті қомақты қаламақы есептелуі тиіс. Осы мәселелерді ретке келтіру арқылы біз ұлт әдебиетін талғамсыз дүниелерден біршама тазартқан болар едік. Әйтпесе, қазір – кімнің ақшасы бар, сол «жазушы» деген атқа ие болғысы келіп жүрген заман. Рас, бүгінде кез келген баспа тендерге қатысып, мемлекеттік тапсырыс алып, кітап басумен айналысуға құқылы. Бұл өз кезегінде тендердің төңірегінде та­мыр жая бастаған жемқорлыққа үлкен жол ашып береді. Әрине, қаптаған жекеменшік бас­па­ха­налар өз жұмысын тоқтатпайды. Бірақ әдебиет мемлекеттік идеологияны наси­хат­таудың бірден-бір құралы бол­ған­дық­тан, жекеменшік бас­па­ха­на­ларды да бақылауға алмай болмас. Мен өзім біраз жыл баспаларда қызмет еткен­діктен, ол саланың кем-кетігін жақсы білемін. Менің­ше, мемлекет қыруар қаржысын тен­дер арқылы аты бар да, заты жоқ жол­бике бас­паларға бөліп бергенше, көркем әдебиетті қам­қорына алатын бір баспаның жұмысын жандандырып алып кетсе болар еді. Тәуелсіз ел болып отырған кезімізде өз қалам­герлерімізді жарылқай алмай отыр­ғанымыз қалай? Қазіргі қазақ әдебиетінде жақсы дүниелер бар­шы­лық, бірақ соны ұқсату жағы кемшін. Ол үшін көркем әде­биет­ті кітап етіп бастыру және оны тарату жүйесін мемлекет өз қо­лына алуға тиіс.

Қазыбек ИСА, ақын, халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері, «Тұран» баспасының бас директоры:
Жоқ
– Бүгінгі нарықтың қатал заңды­лық­­тары кез келген саланың жұмыс іс­т­еу тәсілдеріне бір­шама өзгерістер алып келді. Кезінде көп нәр­се бір жү­­йеге бағынып, бір орталықтан бас­­­­­қа­рыл­ды. Қазақ әдебиеті де ке­ңес­­ идео­­логиясына қыз­мет етуге мәж­­бүр болды. Се­бебі ол тұстағы би­­лік қалам­гер атаулыға өз ісін жүр­гізу үшін аямай ақша құйды. Егер де қазіргі жағ­­­­дайда біз көркем әдеби кітаптар өнді­рісін қай­­тадан ор­талықтандыр­сақ, онда әде­биеттегі бел­гілі бір топ­­тың моно­по­лиясын тудырып ала­­мыз. Ал мұндай бір бағытты ғана ұс­тан­­ған жүйе еш­­­қандай бәсе­ке­лес­тік тудырмайды. Бұл жалпы әде­бие­тіміз­дің дамуына да кері әсер етед­і. Бә­се­ке жоқ жағдайда отандық поли­гра­фия өн­ді­рісі де алға жылжымайды. Сон­дық­тан да көр­кем әдеби кітаптарды басумен айналысатын мем­­лекеттік баспахана құрып, көркем әде­биет­ке монополия жүргізгеннен ұтарымыз жоқ. 
Әрине, мұндай баспа құрылса, ата-ба­ба­сын түген­деп, өмірбаяндық кітап жазып және мұ­ны­сына сыйлық дәметіп, «жа­зушымын» деп кеуде керіп жүр­ген­дер­дің сәл де болса жолы кесілер. Бірақ қо­ға­мы­мызда бая­ғы­дан бар бұл тенденцияны мемлекеттік бас­па­хана ашумен шектей алмаймыз. Жеке­мен­шік коммерциялық баспалар үшін кітап көркем әдебиет емес, ол – саудаға салы­на­тын тауар ғана. Сон­дық­тан да оларға мұ­қабасы да әдемі безен­дірілген, авторы да танымал, қызық­ты кітапты басып шы­ға­ру өте тиімді. На­рық­тың осындай заңына шек­теу қоя ал­май­сың. Қазақ әдебиетін көркейту үшін мемлекеттік баспа құрғанша, оның орнына мемлекеттік деңгейдегі мық­ты көркемдік кеңес немесе әдеби-сарап­тамалық орта­лық құру қажет.
Міне, осы кеңестің тал­қы­сына төтеп бер­ген нағыз туындылардың тізімі жа­са­лып, олар мем­ле­кеттік тап­сы­рыс­пен жарық көруі тиіс. Ал мемлекеттік тапсырысты бүгінгідей кез келген баспа ала алады. Егер басылатын кітап­тардың сұрып­тауы жақсы болса, онда баспалар да озық дүниелерді басуға ұмтылады. Бүгінде әсіресе жас қаламгерлер үшін мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару қиын. Жоға­ры­дағылар жасақ­тай­тын тізімге олардың көбі іліге алмай қа­ла­ды. Ал әдебиетте өзін та­нытқысы келетін жас қаламгерлер, әрине, де­меуші тауып, өз кітаптарын жекеменшік баспадан шы­ға­р­уға мәжбүр. Бұл үшін ол қа­ламақы да алмайды. Сондықтан мем­лекеттік дең­гей­дегі көркемдік кеңес (егер ол құрылатын болса) әсіресе жас қалам­гер­лердің шы­ғар­маларына көңіл бөлуге тиіс.

Қосымша пікір
Кәдірбек ҚҰНЫПИЯҰЛЫ, ақын, «АнАрыс» баспасының бас редакторы:
– Біз көп нәрсені мемлекетке ысыра салуға әуеспіз. Әрине, мемлекет әдебиеттің дамуына мүдделі болуға тиіс. Бірақ қазіргі ақпараттық қоғамда әрбір сала нарық талабымен іс жүргізуді меңгеруі қажет. Қазіргі уақытта Мәдениет және ақпарат министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті мемлекеттік тапсырыспен шығарылатын кітаптардың тақырыптық жоспарын жасағанда, оған қосымша тізімге енгізілетін кітаптарға қатысты Қазақстан Жазушылар одағының жабық рецензиясын, яғни кепілдемесін енгізуді жолға қою мәселесін қарастыруда. Бұған дейін мұндай талап қойылмайтын. Демек, Жазушылар одағы мақұлдаған автордың шығармасы мемлекеттік тапсырыспен жарық көретін кітаптар тізіміне енгізілетін болады. Ал бұл тапсырысқа енген кітаптар тендерде жеңіске жеткен баспалардан шығатын болады. Бұл да болса көркем дүниелердің тұншықпауына септігін тигізеді. Ал қалаған баспаңа өз ақшаңды төлеп, қандай кітап шығарамын десе де, әр адамның өз еркі. Оған тоқтау сала алмайсың.