Дәстүрлі музыканы жаңа заманға сай бейімдеу керек пе?

Өркениетімізде уақыт пен дамудың басты тәлкегіне ұшырайтын бірден-бір сала – ұлттық өнер, оның ішінде халықтың бай музыкалық мұрасы. Заманның жаңа ағымдары дәстүрлі өнерге басқаша талаптар қоятындай. Сонымен қатар әлімсақтан келе жатқан музыкалық қазынаға сызат түсірмей, шашауын шығармай сақтау, тіпті сөйте отыра, оны әлемге паш ету де – ұлттық мәдениетті замана көшінен қалдырмау деген сөз. Жыршылар мен дәстүрлі әншілердің көнеден келе жатқан ән мен термені табиғи қалпында насихаттап жүргені содан. Бірақ жаңашылдардың дәстүрлі әуендерді музыканың заманауи бағыттарымен үндестіруге талпынатыны да ұлттық мұраны жаңғырту емес пе?! Халық әуендерін ұлықтаудың қай жолын таңдаған дұрыс?

Нұржан ТОЙШЫ, «Алдаспан» этно-рок тобының жетекшісі, продюсер:
иә
– Дәстүрлі музыканы жаңа за­манға бейімдеуде қазақ өне­рінің ұта­тын тұсы жанр­лар­ға бай­ла­нысты. Егер халық­тың әндері мен күйлерін ұтым­ды жанрға салатын бол­сақ, онда жаңадан шығатын бұйым беделімізді халық­аралық деңгейде көтеретін нәрсе болар еді деп ойлай­мын. Ал егер ұтым­сыз, келіс­пейтін, ұлттық музыкаға жақ­пайтын жанрға салынатын болса, әрине, бұл жайт өнер­ді тіпті жиіркенішті етіп жібе­руі мүм­кін. Ұлттық дәстүрді жа­ңа заманға сай бейімдеу – әлем бойынша жүріп жатқан үрдіс.
Кейбір мемлекеттерде ұлттық музы­каны заманауи трендтерге сай өңдеп, ұсынудың арнайы фес­ти­вальдері өтеді. Мұның өзі – өнердің бір саласы, кәсіптің бір түрі. Осылай өңделген музы­ка­лар­ға арналған дербес кон­церт­тік сахналар болады. Өнер­дің осы түріне арналған студиялар мен продюсерлер бар. Дүниеде өзі Күн болса, түн бар, жақсылық болса, жамандық та бар. Сол сияқты қазір – жаһандану кезеңі, сон­дықтан әрбір ха­лық өзінің ұлттық құндылығын жаһан­ға болмысын сақтап тұрып, ұсын­ғысы келеді. Менің ойымша, дәс­түрлі өнерді заманауи трендтермен байланыстырып, әлемге ұтымды жанрларға бейімделген күйінде таныту керек.

Ұлжан БАЙБОСЫНОВА, жыршы:
жоқ
– Мен бұл ойға түбегейлі қар­сымын. Өйткені қазақтың дәс­­түрлі өнерінің басынан не­бір қилы, зұлмат замандар өтті. Бірақ бұл өнер солардың бар­лығына төтеп берді. Сол за­ман­дардың ешқайсысына ың­ғай танытқан жоқ. Қалай пайда болды, солай қалпын сақ­тап, бүгінгі XXI ғасырға келіп жетті. Ол өлген жоқ, өл­мей­ді де және оны  әрбір за­ман­ға лайық­тау­дың қажеті жоқ, оның өзінің тумы­сы, бол­мысы бар, тегі бар. Сон­­дық­тан дәстүрлі музыка өне­рі сол тектен айырылмауы керек  деп есептеймін. Өз ба­сым Еу­ро­пада, Американың бар­лық шта­тында гастрольдік са­пармен көп болдым. 
Себебі сұраныс өте жоғары. Па­рижде Сара Бернар атындағы театр бар (Де ля Виль театры), оның бағ­дар­ла­масы бір жыл бұрын құрылады. Сол театр дүниежүзінен дәстүрлі әншілерді жинайды. Мысалы, бір ай қазақтың, екінші ай үндінің, келесі ай пар­сы­ның дәстүріне арналады тағы басқа. Театрдың тұрақты тың­дар­маны бар. Қайран қалғаным – мені концертке жыл сайын ша­қы­рады. Тыңдармандарым туыс­қандарым сияқты болып кеткен, жылда келіп, мені тың­дай­ды. Мен мұны еуропалық тың­дар­манның ұлттың ұлттық құнды­лы­ғы­на деген биік бағасы деп білемін. Міне, сондықтан дәстүрлі өнерді халыққа қалай ұсынсаң, олар солай қабылдайды.

«Алаш айнасы» газеті мен СТВ телеарнасының бірлескен жобасы

«Алаш айнасы» – «Ой-көкпар» бағдарламасының жазбаша нұсқасы
Жүргізуші: Жарқын ТҮСІПБЕКҰЛЫ
Бағдарлама ұзақтығы: 27 минут
Эфирдегі уақыты: жұма күні сағат 22:30
Хабар қонақтары:
Нұржан Тойшы, «Алдаспан» этно-рок тобының жетекшісі, продюсер
Ұлжан Байбосынова, жыршы

тартыс бөлімі                                                                                                                                      
Жүргізуші:
– Нұржан мырза, сізге сұрағым: бір жылдары мәдени саясатпен айналысатын бір топ жігіт Америкаға барғанда үндістердің өз дәстүрлі музыкасын көшеде ешқандай музыкалық аспапты қолданбай орындап, оны бейнетаспаға түсіріп, көп ақша тауып жүргеніне көз жеткізіпті. Сіздің пікіріңізше, ұлттық музыкамызды рокқа, басқа жанрларға салмасақ, бізді шетел тыңдамай ма?
Нұржан ТОЙШЫ:
– Сұрағыңызды жақсылап талқылайық. Үндістерде, не­гізінен – ситара және ұрмалы аспаптар. Адамның жүйкесі, денесі төменгі ноталар мен ритмға жақсы бейімделген. Сол себепті қазіргі заманауи музыканың бәрі ритм-сек­цияны жақсы ұстайды. Үндістердің музыкасы осы жаңа ағымдарға, айталық, хип-хоп, ритм-энд-блюз, дискоға әлдеқайда жақын келеді. Арабтардың музыкасы да дәл сондай. Олардың музыкасын кез келген адамның еш нәрсені өзгертпей-ақ тікелей орындап жүре беруіне болады. Ал біздің музыка – орындаушыдан үлкен талантты, шеберлікті талап ететін өнер. Мысалы, әрбір екінші адам дәстүрлі ән­дерді айта алмайды, айтса да, оны нақышына келтіріп, жет­кізе алмайды. Күйлерді де солай, кез келген адам орындай алмайды. Ғаламтордан көріп жүрміз, әркім өзінің ойнаған күйін енгізіп кетеді, тыңдасаң олардың бір-екі жыл ғана үйірмеге қатысқан адамдар екені білініп тұрады, нағыз мамандар күйді 15-20 жыл бойы орындап, шыңына жеткізеді. Сол себепті біздің өнерді көшеде ақша жинаудың жолына айналдыруға келмейді. Біздің музыка бұған бейімделмеген, ол – кәсіби шеберлікті талап ететін биік өнер.
Жүргізуші:
– Ұлжан ханым, біз қаласақ та, қаламасақ та, жастар дәстүрлі әндерді эстрадаға, рок-музыкаға бейімдеп, өңдеп, түрлі стильде айтып жүр. Оны халық жақсы қабылдап та жатыр. Сіздің пікіріңіз қандай, дәстүрлі әуенді халыққа қалай ұсынған жөн?
Ұлжан БАЙБОСЫНОВА:
– Бұл, біріншіден, халықтың талғамына, ой-өресіне байланысты. Екіншіден, өнерді орындаушының қалай ұсынатынына байланысты. Бізде қазір эстрада жанрын насихаттау көбірек те, ал дәстүрлі өнерді насихаттау кемшін түсіп жатыр. Сол себепті халыққа нені берсең, соны алады. Өйткені халық – көпшілік. Ең басты мәселе – насихаттауға байланысты болып тұр. Бүгінде Қазақстанда корей ұлттық орталығы, неміс ұлттық-мәдени орталығы, ұйғыр мәдени орталығы бар. Бірақ әлі күнге дейін дәстүрлі өнер орталығы жоқ. Эстрада да өзінше насихатталсын, дәстүрлі өнер де сонымен бірдей насихатталсын, екеуінің тең, қатар дамығаны дұрыс. Ал халық өзіне не керегін өзі таңдап алады. Әркім жас ерекшелігіне, ой-өресіне қарай өзіне қажеттісін таңдайды. Кез келген адамның өзінің ішкі ізденісі, өмірден іздейтін сұрағы болады, сол сұрағына жауап табылатын өнерді адамның өзі қалайды.
Жүргізуші:
– Нұржан мырза, қазір бізде ұлттық музыканы заманауи стильде орындап, әлемді бағындырған жекелеген топтар бар ма?
Нұржан ТОЙШЫ:
– Жоқ, «мына топ әлемді бағындырды» деуге келмес. Дегенмен Қыдырәлі Болмановтың «Ұлытауы» бар. «Тұран» тобы құрылды. Ерболат Құдайбергенов эстрадаға домбыраны қосып жүр. Қазір басқа да көптеген әнші ұлттық музыкалық аспаптардың үнін эстрадаға қосып айтатын болды. Бірақ, өкінішке қарай, егемендіктің 20 жылы ішінде, ұлттық музыкамызды дүркіретіп, күллі әлемге танытқан ешкім болған жоқ. Себебі бұл үлкен білімді, күнделікті үйренуді талап етеді. Сол себепті дәстүрлі өнерімізді заманның бір ұтымды саласына бейімдеу қажет. Менің ойымша, бұл ұтымды сала – тек қана рок. Өйткені түркі халықтарының: оғыздар мен қыпшақтардың музыкасы – ән-күйлері биге келмейді. Бишілер маған ренжуі мүмкін, бірақ менің бір пікірім – түркі елдерінде би болмаған. Кеңестік дәуірде ғана Ресейден өнер қайраткерлері келіп, би шығарып берген. Азаулыда ноғайлар Кавказдың киімін киіп, солардың биін билейді. Олардың киімі біздікіне ұқсас, ал «Лезгинканы» олар өздерінің ұлттық биі санайды. Қытай қазақтары «Қаражорғаны» алып келді. Міне, түркі халықтары би әуендеріне бейімделмеген. Көшпелі тұрмыс пен жаугершілік өмір бұл халықтың әуендерін басқаша етті. Бірер қимылдары болған шығар, аттың үстінде келе жатқандай немесе қылыштасу секілді, бірақ оның өзі – жаугершіліктің жұрнағы. Егер ұлттық би болған болса, ол дәстүрлі ән сияқты ғасырлардан ғасырларға жетер еді. Менің айтпағым – біздің музыка биге арналған ырғақты әуеннен гөрі рокқа жақын. «Ұлытау» домбырамен рок шығарып еді, қандай жақсы болды?! Біз де электродомбыра жасап шығарып, енді құдай қаласа, соны роктың бірнеше жанрында көрсеткіміз келеді. Соның арқасында мына Ұлжан сияқты дәстүрлі әншілердің тыңдармандарын көбейтпекпіз.
Ұлжан БАЙБОСЫНОВА:
– Жоқ, «рокқа салса ғана немесе заманауи дыбыс бояуымен берсе ғана дәстүрлі өнер әлемдік деңгейге шығады» деген пікірмен мүлдем келіспеймін. Мүлдем! 2003-2004 жылдары мен америкалық үлкен драмалық труппамен бірге өнер көрсеттім. Еуропа мен Америкада үлкен музыкалық спектакльдер қойылды. Америкалық режиссер Питер Селлерс «Гераклдың балалары» деген дүниежүзілік жоба жасады. Бұл Ирак пен АҚШ арасында соғыс өршігелі тұрған кезең еді. Режиссер көне грек аңызы негізінде сол соғысқа қарсы жобаны қолға алды. Қойылым үлкен мемлекеттердің кіші мемлекеттерге қысым көрсетуі мен халықтың босқыншылыққа ұшырауын меңзеді. Бұл спектакльдің актерлері дүниежүзінен жиналды. Маған Афина құдайдың рөлін сомдау бұйырды. Афина спектакльдің өн бойында қатқан құдай сияқты ешқандай декорациясыз, үш қатардан тұратын тақта отырады. Оның драмадағы рөлі – адамдар бір-бірімен текетіресіп, жағадан алуға тақап қалған кезде оларға мәміле сөз, басу айту. Питер Селлерс өз халқының философиялық мазмұндағы шығармаларын жеткізушілердің арасынан, айталық, парсы мақомшыларының, үнді рагашыларының, әзірбайжан мұқамшыларының арасынан мені таңдап алған. «Сіздің жырыңыз көне философиялық ұғымда қалып қойған жоқ, ол заманмен бірге жасай беретін, рухани жағынан биік, ұлы сөздер» деді. Міне, көрдіңіз бе, дәстүрлі өнерді еш нәрсеге, заманға бейімдеудің қажеті жоқ, ол өзінен-өзі бүгінмен және келешекпен байланысып тұратынын айтқым келеді.

сайыс бөлімі                                                                                                                                        
Жүргізуші:
– Студия қонақтары, енді бұл бөлімде қарсы­лас­та­ры­ңызға бүгінгі тақырыпқа байланысты сұрақтарыңызды қойып, пікір алмаса аласыздар.
Нұржан ТОЙШЫ:
– Ұлеке, мен орыс мектебінде оқығанмын. Сол кезде теледидардан дәстүрлі әншілерді көрсетіп жатқан кезде, тіпті қарай алмайтынмын. Құлағым үйреніспей, арнаны ауыс­тырып жіберетінмін. Әлі күнге дейін қалада өскен адам­дарға дәстүрлі музыканы түсіндіру, таныту, насихаттау деген жоқ. Сіз дәстүрлі өнердің қайраткерісіз ғой, неге осы ұлт­тық музыкамызды көпшілікке кеңінен танытатын шара­ларды қолға алмасқа?
Ұлжан БАЙБОСЫНОВА:
– Міне, бұл – маған емес, мемлекетке қойылатын сауал. Ме­нің де жоғарыда айтып отырғаным сол. Дәстүрлі әнді наси­хаттау мемлекеттің құзырында болуы керек. Жапон­дар­дың сумосын алайық. Олар ешкімге қараған жоқ, еш нәрсеге бейім­деген жоқ. Қалай болды, солай қалды және оны әлемге мойын­датты. Дәл солай әрбір мемлекет өзінің ұлттық рухани құн­дылығын төбесіне қоюы керек. Өйт­кені ол құндылық басқа ұлтта жоқ қой. Әр халықтың өзінің болмысын сақтап тұр­ған нәрсе – ұлттық өнер. Сіз дұрыс айттыңыз, бұған на­си­хат керек. Әзірше енді ғалым­дар тарапынан жазылып, зерт­теліп жатыр. Ал, жалпы, көп­ші­лікке бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таралуы керек. Ұлттық арнада «Сегіз қырлы» деген хабар болды. Кере­мет хабар еді, бұл – кәрі өнерді жастар арқылы беру, жас­тар дәстүрлі өнерді жырлап тұр­ғанда оған жас та қарай­ды, кәрі де қарайды, сол арқылы жас­тардың қызы­ғу­шылығы оянады. Бұл сол үшін жасалған жоба болатын. Бірақ, өкінішке қарай, осы бағдарламаны жауып тастады. Ресейде «Поле чудестің» жүріп келе жат­қа­ны­на қанша жыл болды? Ол әлі де жүре береді. Ал бізде дәс­түрлі ән өлген жоқ қой, «Сегіз қырлыны» неге жалғастыра бер­меске? Енді менің «Алдаспан» тобының жетекшісіне қояр сұрағым, сіздің жобаны да дәстүрлі өнерге жанашырлық деп қа­рай­мын, дегенмен осы жұмыстың мақсаты қалай орын­дал­мақ, жо­баның келешегін қалай елестетесіз?
Нұржан ТОЙШЫ:
– Менің де ойым – дәстүрлі өнерді жаңғырту, бірақ, ме­нің ойымша, оны дәстүрлі қалыптан сәл ғана бөлек бір тар­мақ ретінде шығару керек. Қазіргі жаһандану кезеңінде, ғалам­тордың, ұялы телефондардың, кабельдік, ғарыштық теле­арналардың заманында бүкіл әлем шағын ғана ауыл сияқты болып қалды да, сол себепті дәстүрлі музыка ше­тел­дік музыкадан қатты ұтылады. Батыста қазіргі адам­ның талғамы жақсы зерттелген, мұнымен үлкен ғалымдар кә­дім­гідей айналысқан.

ойтүйін                                                                                                                
Ұлжан БАЙБОСЫНОВА:
– Бұл хабарда мен «дәстүрлі музыканы рок арқылы насихаттау керек» деген пікірмен тағы да келіспеймін. Роктың өз стилі, репертуары бар. Ал дәстүрді өзінің жайына қалдырайық. Өзінің қалпында қалсын.
Нұржан ТОЙШЫ:
– Негізі, Ұлекеңмен екеуміздің пікіріміз бір жерден шығып отыр, ол – жаһандану кезінде ұлттық болмысты жоғалтпау. Күннің де, түннің де болатыны сияқты консервативтік көзқарас та өте қажет. Жүрегімізді, ділімізді орнына келтіретін дәстүрлі, таза музыкамыздың болғаны жақсы, оны біз аялаймыз. Бірақ оны дүниежүзіне таныту үшін жаһандану арқылы келген құралдарды, арналарды, әдістерді, бәрін түгел қолдану керек.
Жүргізуші:
– Пікірлесуге уақыттарыңызды бөліп келгендеріңізге рақмет! Құрметті көрермен мен оқырман, біздің міндет – қоғамдық пікір қалыптастыру. Ал шешім қабылдау – өздеріңіздің еншілеріңізде.