Дәстүрлi ән мен терменi эстрадамен орындау дұрыс па?
Ұлттың өзiндiк ерекшелiктерiн анықтайтын – тiлi мен дiлi, салт-дәстүрi, сондай-ақ ұлттық музыкасы. Осы тұрғыдан алғанда қазақ – ән мен күйге, жыр мен термеге бай халық. «Туғанда дүние есiгiн ашады өлең, өлеңмен жер қойнына кiрер денең» деп Абай айтқандай, баланы бесiкке салудан бастап, ақтық сапарға аттандырғанға дейiнгi жиын-тойларының барлығын қазақ әнсiз атқармаған. Сол дәстүр, сол үрдiс бүгiнде қалай жалғасын тауып жатыр? Бұрындары тек домбыра, қобыз, сазсырнай секiлдi аспаптардың сүйемелдеуiмен орындалатын дәстүрлi ән, термелерiмiз соңғы кездерi заманға сай әрленiп, түрленiп, эстрадада орындалып жүр. Осы қаншалықты дұрыс?
Таласбек ӘСЕМҚҰЛОВ, музыкатанушы, сыншы
ИӘ
Әрине, бұл бүгiн пайда болған үрдiс емес. Көнеден келе жатқан әндердi жаңа заманға лайықтап, жаңғыртып шығару деген бұрыннан бар. Сондықтан мұның анау айтқандай еш әбестiгi жоқ. Батыста, әсiресе, Ресейде қазiр Лидия Небаба, Жанна Бичевская деген гитарамен романстық типтегi ән айтатын әншiлер шығып жүр ғой. Солар мәселен төңкерiске дейiнгi романстарды орындайды. Сол сәндi саналады бүгiнде. Сондай-ақ Олег Газмановтың да орындау мәнерi сол төңкерiске дейiнгi, төңкерiс кезiндегi ақ гвардияшылардың әндерiнiң стилiн елестетедi. Мұны «ретро стиль» дейдi. Ретро – керi қайту.
Бiздегi қазiр дәстүрлi әндер мен термелердi эстрадаға салып орындау – мiне сол үрдiстiң жалғасы. Бiздiң ұғымымыздағы терме домбырамен айтылатын ескi жанр ғой.
Соны жаңа заманға лайықтап орындап жүрген әншiлердiң бiразын көрдiм. Мәселен, Роза Рымбаеваның Нұртуған жыраудың сөзiне жазылған Төремұраттың «Қанекей, тiлiм, сөйлешi» деген жорық жырын эстрадамен орындағаны маған ұнады. Сонан соң Айгүл Елшiбаева Сүгiр Бегендiкұлының толғауын орындап, тамаша клип те шығарыпты.
Қазақтың ән өнерi керемет өркендеген кезi – ол революциялық кезеңнен бастап, шамамен 80-шi жылдарға дейiнгi аралық. Сол кезде қазақтан керемет сазгерлер шықты. Сондай бiр дәуiр болды өзi. Бiр ғана Шәмшi ағамыздың өзi қандай мықты туындылар қалдырды?! Әбiлахат Еспаев, Әсет Бейсеуов сияқты сазгерлердiң әрқайсысы – бiр-бiр кезең, бiр-бiр тарих. Ал ендi мен бүгiнгi ретро стилiнiң неге осылай дамып жатқанын осы кезде түсiндiре кетейiн, бұл сондай сазгерлiк өнердiң тоқырауынан. Дағдарыс болғандықтан нашар, сапасыз әндер туды да, кәсiби бiлiктi әншiлер оларға көңiлi толмай, көне заман шығармаларына қайта оралды. Сондықтан бұл үрдiстен үркудiң қажетi жоқ. Менiң ойымша дұрыс. Одан термеге де, дәстүрлi әнге де еш зиян келмейдi. Әрине, көне әндердiң өзiнiң қалыптасқан дәстүрiмен орындалғаны дұрыс, дегенмен кейде жаңғырып сахнаға шығып жатса, оған ренжитiн түк жөн жоқ.
Сәуле ЖАНПЕЙIСОВА, дәстүрлi әншi
ЖОҚ
Дәстүрлi ән, термелерiмiздi эстрадамен орындауға мен қарсымын. Неге? Себебi қазiр көптеген дарынсыз, дәстүр дегендi бiлмейтiн, тiптi мұрнына исi де бармайтын әншiсымақтар дәстүрлi өнерiмiздi өлi дүниеге айналдырып жатыр. Қалай дейсiз ғой? Қазақтың қай әнiн алсақ та, терме, жырлары кең диапазонда орындауға арналған. Ал эстрада техникаға құрылған, сосын әрине, ол өзiнiң ұлттық бояуын жоғалтып, шалажансар бiр нәрсе болады да шығады.
Ғарифолла Құрманғалиев, Жүсiпбек Елебеков, Әмiре Қашаубаев, т.б әншiлерiмiз қазақ әнiн симфониялық оркестрмен орындады, хорға лайықтады. Бiрақ олар дәстүрлi әннiң табиғи бояуын сол қалпында сақтап орындады ғой. Ал бүгiнгi эстрада әншiлерi әндi еуропалық дауыс қойылымымен орындап жүр.
Ал дәстүрлi әншiлерге симфониялық оркестрмен ән орындатайын деңiзшi, күледi сiзге. Дәстүр қайда, симфония қайда деп екеуiн бiр-бiрiне қабыспайтындай көредi. Егер күлгiш болсақ, онда бiз дәстүрлi әндерiмiздi эстрадаға салып орындаушыларға, нақтырақ айтсақ орындай алмайтындарға неге күлмеймiз? Себебi дәстүрдiң қадiрiн түсiнетiндерден гөрi түсiнбейтiндер әлдеқайда көп.
Дәстүрлi әндi орындағанда оның ұлттық бояуын, ырғағын, болмысын жоғалтпау керек қой. Қазiр дәстүрлi әндi эстрадамен орындаушылар бұл жағына тiптi мән бермейдi де. Содан келiп ұлттық болмысын жоғалтқан, қай ұлттiкi екенi белгiсiз, мәңгүрт әндер пайда болды. Мысалы қазiргi «Кеш-ю» сияқтылар. Бұл қыздардың дәстүрдi бiлмейтiнi түрлерiнен-ақ, дауыстарының ырғағынан-ақ көрiнiп тұр ғой! Аяқтарын алшаң басып, айғайлай орындағаннан Сүгiр термесiнiң табиғатын ашып тұрмыз деп ойлайды ғой деймiн. Бүгiнгi кемшiлiк әншiлер ұстаздың алдынан өтпейдi, продюсер не айтса соны орындайды. Ал ол продюсердiң музыкадан хабары бар ма, жоқ па? Сол продюсерлер халыққа осы дәстүрлi әнмен жол табамыз деп ойлаған болуы керек шамасы. Бiрақ халық талғамының тiптi сол орындаушылардың қабiлетiнен жоғары тұрғанын естен шығарып алғандай. Қазақтың қасиеттi құндылықтарына қиянат жасалып жатқанына қарап отыра алмай, «мынауың бiздiң дәстүрiмiзге қайшы» десек, сол продюсерлер де, әншiлер де бiзбен жауласады. «Бiз қайта ешкiм тыңдамайтын терме-жырларды жастарға тыңдайтындай етiп жатырмыз» деп менменсидi. Құртып жатқандарымен жұмысы жоқ. Егер бiз шынында, дәстүрлi әндi дамытқымыз келсе, эстрадаға салып емес, даусы бар, кәсiби әншiлерге симфония мен оркестрде орындауға мүмкiндiк жасауымыз керек.
ТҮЙIН СӨЗ:
Дәстүрлi ән – қазақтың ұлттық құндылықтары iшiнде баға жетпес асылы. Оны тыңдау үшiн де өре қажет. Ал ендi өресi жетпейтiндер оны қор қылмай-ақ қойса. Артық қыламын деп, тыртық қылмаса. Алайда бұл дәстүрлi ән өнерiн мүлдем дамытпау керек деген сөз емес. Қазiр жастардың арасында да дәстүрлi әндердi әдемi орындап жүргендер бар ғой, мысалы Баян Нұрмышева «Қарғам-ауды» гитарамен қалай әдемi орындайды? Гауһар Қаспақова Әсеттiң «Қысметiн» қандай биiкке көтердi. Роза Рымбаевадай «Бiр баланы» орындай алған әншi жоқ.
