Торыш даласындағы домалақ тастар

Қазақ даласының кереметі көп. Санап тауыса алмайсың. Оған басқа жұрт та таңғалар еді. Әзірге соны насихаттау жағы кемшін. Әйтпесе талай көрнекті жеріміз бар. Табиғат тамашасы жетерлік. Жер-жаһандағы жұрт қазақ даласына ағылатыны айдан-анық. Ұлан-байтақ даланың қай қиыры да сондай тылсымға толы. 
Өкінішке қарай, қаншама жыл бойы олар көзден таса қалды. Оған кезінде Мәскеудегі атқамінерлер көңіл бөлген жоқ. Қасиетті қазақ даласын өзгенің алдында насихаттауға құлық танытпаған шығар. Не керек, сол таңдай қақтыратын орындар көпшілік алдында толық бағасын алмай келе жатқаны өкінтеді. Кейбір елдер туризмді төрге оздырды. Қалтасы қалың. Алыс-жақыннан қонақтар ағылып жатыр. Тоқтаусыз. Бізде сондай жерлер жетіп артылады. Бірақ келген қонақты тіптен көрмейміз. Бұл сала мамандары жиһанкездер үшін жаңа тамашалар қажет екенін айтады. Өйткені жылда қонақтар жиі ағылатын жерлер таңсық болудан қалады. Ендеше Қазақстан олар үшін ашылмаған арал, шешіл­меген жұмбақ іспеттес. Бүгінгі күнге дейін баға­сын ала алмай жүрген аймақтың бірі – Торыш. Бұл жер киелі Маңғыстау жерінде орын тепкен.
Қалың қазақ жұрты бұл өлкені «әулиелер мекен еткен қасиетті аймақ» деп санайды. Пір Бекет атамыз­дың пәни дүниедегі ізгі ісінің ізі қалған өңірде қолмен қалап қойғандай немесе шебер қашап жасалғандай қаншама табиғат тамашалары бар. Бүгінгі күнге дейін адамзат баласы жұмбағын шешпеген талай құпия бар емес пе? Торыш даласындағы домалақ тастар сырын ғалымдар да тап басып айта алмай келеді. Адам бойындай алып тастар саны бір-екеумен шектелмейді. Тұтас бір алқапты алып жатыр. Барлығы да қолмен қашалып жасалған секілді. Бірақ ол мүмкін емес дүние ғой. Он сегіз мың ғаламның сырына баламасқа еш амалың жоқ. Жаратушы иеміз осындай бір табиғат байлығын біздің даламызға тарту еткен екен. Біз қолымызда барды бағалай алмай отырмыз. Әйтпесе мына тастар талай жиһанкезді таңдай қақтырары сөзсіз ғой. Өкініштісі, әзірге оны ешкім біле бермейді. Осы тақырыпты зерттеп жүрген ғалымдар көбірек мәлімет іздеп жүрген шығар. Жергілікті жұрт та азды-көпті дерек айтады. Алайда осы бір ғажап өлке жайлы ғалымдар мен зерттеушілер мол мағлұмат айта қоймайды. Сондықтан елдің аузында жүрген аңыз бен әпса­наға сүйеніп, бағзы заманнан келе жатқан құпия­ның кілтін тапқандай күй кешетініміз жасырын емес.
Бұл жайында ел не дейді? Енді әңгіме ауанын осыған бұрайық. Есте жоқ ескі дәуірде Маңғыстау жеріне дұшпандық ниеттегі жау әскері келеді. Санынан адам жаңылысады. Ана шеті мен мына шетіне адамның көзі жете қоймайды. Жер қайысқан қол екен. Жергілікті жұртта оған қарсы тұрарлық ешқандай қауқар жоқ. Адам саны олардың ширегіне де жете қоймас. Өршілдікпен алға ұмтылғанмен болмайды. Демнің арасында-ақ демің таусылары анық. Шайқасқа түскен­мен бір қылыштың астында қаласың.
Қарапайым халықтың Жаратушы иемізден жалбарынып жәрдем сұрауынан басқа амалы қалмайды. «Мына қаптаған жауды біздің жерімізге келтірмей-ақ қой. Олар сол тұрған жерінде тас болып қатып қалсын» дейді. Қолдарын көкке жайған жергілікті тұрғындар осылайша бар тілегін білдіреді. Көптің көз жасын көрген Алла тағала арам ниетті жаудың алдын бөгейді. Аспан әлемінде күрделі өзгерістер болады. Күн күркірейді. Найзағай ойнайды. Нөсерлеп жауын жауды. Бүгінгі күні Торыш жерінде жатқан домалақ пішіндес тастар сол кезде пайда болыпты. Жаудың әрбір адамы демнің арасында тасқа айналған. Шар тәрізді конкрекциялар осылайша пайда болған көрінеді. Оларға тұтқиылдан зауал жіберіп, дереу тасқа айналдырады.  Осының арқасында Маңғыстау жерін мекен еткен халық төніп тұрған соғыстан құтылды. Аңыз осылай деп тіл қатады.
Конкреция – радиал-сәулелі құрылым. Ол шар тәрізді болады. Көбіне конкреция­лер болпылдақ шөгіндіден жиналады, шағыл құмдар және балшықтардан қыр­тысталады. Бұл оқиға қашан болған? Ғалымдар не дейді? Олардың айтуынша, осыдан 120-180 млн жылдай бұрын дәл осы далада тосын құбылыс орын алған болуы әбден мүмкін. Ол шамамен мезозой дәуіріне сәйкес келеді.
Ақтаулық Геннадий Тарасенко да осы тектес жорамалға арқа сүйейді. Рас, гео­лог­тарда бұл жайында айтылған нақты деректер жоқтың қасы. Айтпақшы, қайсы­бір кезеңдерде Каспий мен Арал теңіздері арасында алып мұхит болған деген де әңгімелер айтылып жүр. Домалақ тастар сол бір шақтан қалған «естеліктер» емес пе деген де ой келеді көкейге.
Көзден таса жатқаннан кейін бе, То­рыш­ты дүниежүзіндегі өзге жұрт түгіл, өзіміздің халқымыз да ол жайында мүлдем аз біледі. Болмаса, бұл дегеніңіз, әлемде көп кездесе бермейтін дүние ғой. Әрине, Торыш даласындағы тастардың құпиясын ашу да біздің ғалымдарға жүктелген міндет. Дегенмен жайбасар қалпымызбен оны әлі күнге дейін қолға алмай келеміз.
Киелі Маңғыстау өлкесінде мұндай тарихи және табиғи орындар жетерлік. Мұқым қазақ баласы сол себепті бұл өлке­ні қасиетті санайды. Оның әрбірінің сы­рына үңілсеңіз, қаншама құнды дүниелерге кезігетінің анық. Өркениетке бет бұрған бүгінгі қоғамда біздің бұрынғы шежіре­мізге үңіліп, қайтадан бір тиянақтап, зерт­теу жасау міндеміз ғой. Бізге жетпей жат­қаны осындай ыждағаттылық. Болмаса, біздің кең-байтақ өлкемізде тарихтан мол мағлұмат беретін киелі орындар және табиғаттың керемет құбылыстары баршы­лық.
Қолда бар алтынның қадірін қашан бі­ле­міз? Біз әлі күнге дейін өзгенің осындай жер­леріне таңғалып, аузымыздың суы құ­рып, әңгімелеп, шаршап жүргеніміз тағы да бар.