Сырға толы Сығанақ құпиясы әлі ашылмай келеді

Қарт Қаратау қойнауына қоныс тепкен көне Сығанақ қазақ мемлекетінің алғашқы астанасы болған. Оны тарихпен таныс көзі ­қа­­рақты көпшілік жақсы біледі. Тағы да бір айта кетерлігі, бұл шаһар Ақорданың аста­на­сы атанған. Алаш баласының ардақ тұтар меке­ні болды десек, артық айтпаймыз. Алай­да біз әлі күнге дейін өткен тарихты толық­тай таразыға тарта алмай келеміз. Өзге елдердің жиһанкездері тасқа басып қал­дырған жазбаларына арқа сүйейміз. Қан­шама ғасырдан бері өткен шежіренің куәсі бол­ған мәдени мұраларды толықтай зерттеуге шама­мыз келер емес. Бұл – ақиқат әңгіме. Мәселен, бір ғана Сығанақ қаласының құпиясын ашу оңай­ға түспей отырған жайы бар.

Біз көне қаланың тарихы туралы қайта айтып жатпай-ақ қоялық. Сығанақтағы сыры ашылмаған кейбір жайларды көпшілік назарына ұсынуды жөн көріп отырмыз. Ескі шаһар Қаратау мен Сырдарияның орта бөлігіне қоныс тепкен. Сығанақта мекен еткен халық отырықшылыққа бейім болған. Сол замандарда егін егіп, бау-бақша жайқалтқан. Бұл деректер түрлі жазбаларда айтылады.
Бүгін де осы аймақта егін шаруашылығы жақсы дамыған. Көне қала маңындағы ел жерден несібе тереді. Жұртшылық түсіне алмай жүрген жайттар баршылық. Әсіресе күрішке жіберген суға байланысты осындай түсініксіз жайлар кездеседі. Өйткені егінге пайдаланылған су жоғалып кетіп жатады.
Қаншама жіберілсе де, атыздар су­ға толмайды екен. Неге? Не се­беп­ті? Оны қарапайым еңбек адам­дары түсіне қоймайды. Тақ­тай­дай тегіс алқапта су қайда жо­ға­лады?
Ескіден естуімізше, Сығанақта жер­асты жолы болған деседі. Жа­ңа­ғы жіберілген су сол тесіктерге сі­ңіп жоғалады екен. Егіншілер қан­ша су жіберсе да, бәрібір тола қоймайды. Су сіңген тесіктерге тас тастаса, тоқтамай кете беретін көрінеді. Жерасты жолы туралы түрлі мәліметтерде айтылады. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Осылай дегенмен, бүгінгі күні оны көрген адам жоқ. Тек ескіден жеткен әңгімеге құлақ түргеннен арыға бара алмаймыз.
Көне шаһардағы жерасты жолы қандай мақсатта қазылған? Оған байланысты түрлі жорамалдар бар. Қазақ даласында қаншама жаугершілік заман өтті. Осындай сәттерде қас дұшпаннан құтылудың сан түрлі жолдары болған. Жерасты жолы осындай айла-тәсілдерге пайдаланылған деседі. Бір қызығы, Сырдың жағасындағы көптеген көне шаһарларда осындай жерасты жолдары болғаны жайлы талай дуалы ауыздан естігеніміз бар.
Олардың барлығы бірнеше шақырым­ға созылады. Қазіргідей техника жоқ кезде мұндай жұмысты атқару оңайға соға қоймасы тағы да белгілі. Әрине, олар сол жердегі жұрттың күшімен қазылған. Оған да таңғалмасқа лаж қайсы?..
Кезінде біз өткенімізге көз жұма қа­ра­дық. Сан алуан құндылық тасжүрек пе­йі­лі­міз­ден қирады деуге болады. Дегенмен сондай жөнсіз тірлікке барған адамдар өмірі де қайғылы жағдайлармен аяқтал­ған. Осындай оқиғалар Сығанақ қаласына да байланысты болған.
Қала маңайында «Сунақ ата» кесенесі бар. Онда шығыстың белгілі шайырының бірі Хисамеддин Әл-Сығанақи жерленген. Өткен ғасырдың 40-жылдарында сол кесененің кірпішіне көз тіккен адамдар болған екен. Оның кірпішінен монша, үй және басқа да дүниелерді соғуды қалаған. Көнекөздердің айтуынша, мешітті қират­пақ­шы болған адам сол жерде тіл тартпай кеткен екен. Тіпті оның соңында ұрпақ қалмапты. Кесенеге залал келтір­мек­ші болған өзге де адамдар тағдыры қайғымен аяқталған. Көбісі түрлі белгісіз ауруларға шалдыққан.
Қазіргі күні Сығанақ қаласы мен оның іргесінде тұрған кесене алыс-жақындағы жұрт­тың зиярат жасайтын құрметті ме­ке­ні­не айналған. Көне шаһар өзіне келетін адамға қиындық туғыза қоймайды. Шы­ғыс пен батыстың арасында сымдай тар­тылған тас жолдың бойынан 5-10 шақырым жерде жатыр.
Сығанақ шаһарының орналасқан ай­мағы – туризмді дамытуға қолайлы мекеннің бірі. Бұл жер Қаратаудың етегіне қоныс тепкен. Көз тартар табиғатымен ерекшеленеді. Келешекте алыс-жақыннан келетін жиһанкез қауым қызыға тама­ша­лай­тын орын болары даусыз. Өкініштісі, өзге түгіл, өзіміз де осындай киелі ме­кен­нің қадірін біле алмай жүрміз.