Тәңір текті Түркілер

Жалпы түркі филологиясында әлі күнге өз мифтерімізге құрметпен қарауды бір ізді ғылыми жүйеге еш түсіре алмай келеміз. Осы енжарлығымызды әлем ғалымдары сәтімен пайдаланып жүр.
Басқалар әлі күнге ертегі халық арийлерді түркі дүниесінен емес, өзге жақтан іздеп, өздері де әлекке түсіп, мұраның шын иегері біздерді де шатыстырып, жалған долбарға құрылған ғылыми болжамдардың небір ақылға сыймайтын түрлерін ғылыми қолданысқа енгізіп, осы өтіріктеріне ғылыми әлемді имандай ұйытуда.
Ешбір археологиялық дәлелі жоқ, баламалы орыс тарихы Қиыр Шығысты “Бағзыславяндық тал бесік” деген теорияны өмірге келтірді. Осы концепцияны дәлелдеуді мақсұт тұтқан талай күмәнді ғылыми еңбектер жазылып, “Орыс әлемінің” ойын ойрандап, түркі дүниесінің тұнығын лайлап жүр.
Осындай, қате тұжырымдардың бар екенін үнемі есте ұстай отырып, түркі мифтерін тұтастықта олар араласқан халықтармен бірлікте алып зерттемесек, ғылыми ақиқатқа ешқашан жете алмаймыз. Қазір тілдік тұтастық болғанымен, түрік ұлыстары мен ұлттары арасында діни тұтастық жоқ. Біздер үш дінді: тәңірлік-будда, христиан және исламды ұстанудамыз. Баба дінін ұстанушылар біздің мифтеріміздің діни негізін керек етпесе, біз өз кезегімізде өткенімізді тәрк етіп, пұтқа табынушылар деп оларға төбеден қараймыз.
Түркі әлемінде жұрттың бәрі мойынсұнатын ғылыми филологиялық мектептер қалыптаспаған. Оның себебі өзбек қазақты, сақа болса, өзбекті жоққа шығарумен келеді. Бірін-бірі жазу арқылы ғана түсінісетін қытайлар субэтнос болып отырса, біз бір-бірімізге әлі күнге дүрдараздықпен қарап, ортақ тарихымызды бөлшектеумен әлекпіз. Әлем танып, мойындау үшін түркі өркениетіне істелінген, істеліп жатқан гуманитарлық ғылым салаларындағы экспанцияға жұдырықтай жұмылып, бірлесе күреспесек барымызды басқаға таратып беріп қарап отырамыз.
Мифологияда қасиетті кітаптардың мәнін ашатын «Патриарх» термині бар. Жөйіттің (еврей) Агадиялық аңыздарында Адамнан Аврамға дейін атадан балаға беріліп келген, әлем жаратушысы туралы сакральды білім, этика бастауы және әлемді жаратуға септігі тиген қасиетті тіл – жөйіт тілі емес, басқа патриарх тіл; мұсылман аңыздарында патриархтар ең алғашқы таза дінді ұстанушылар кейін келе оларға түскен дін бұзылып, былғанған делінеді.
Ол араб тілі емес, басқа тіл; Осы басқа тіл: Мысырда – Тат, Үндіде –Прушта, Иранда – Гайомарт; Қытайда – Пан-Гу сияқты жасампаз қаһармандармен (термин – акад. С.А. Қасқабасовтікі) ере келгені баян етіледі.
Ерекше тілдің болғаны онымен құдайлар, шаман-ұзұндар сөйлегенін грек, иран мифологиясы кеңінен сөз қылады. Үнділер «поэтикалық тіл», «құдайлар тіліндегі» мәтінді шығарушы аңызға айналған брахман-әншілер тайпасы болғандығын ауызға алады. Түркілерде ондай аңыз жоқ.
Бәрін жаратушы, халықтың көзін ашушы – Тәңірі ғана бар. Дүниедегінің бәрі соның әмірімен болады, әрі жүзеге асады. Тәңірі өз бұйрығын түркі тілінде ғана береді.
Түркі машайықтарының (миссионерлерінің) ілкі қаһарманға (термин –акад.Р.Бердібайдікі) айналуы –заңды құбылыс. Олар өздерімен бірге құдай сөзі мен темірді ала келді. Дж. Фрайзер алғашқы қауымдағы отты тану үш кезеңнен тұрады:
1) от туралы түсінік; 2) отты өмірде қолдана білу; 3) отты жаға білу дейді. Сол сияқты түркілер темір туралы түсінігі жоқ халықтарға темірді өмірде қолдана білуге үйретті. Дін әкелуші халық – түркілер; дін қабылдаушы халықтар: қытай, үнді, иран және мысырлықтар болды. Дамудың төменгі сатысында тұрған аталған халықтар түркілердің діни-мифологиялық кейіптеуінің үш қырын: 1) антропопатизм; 2) антропоморфизм; 3) зооморфизмді өздеріне қабылдады. Түркінің табиғатты заттандыру мен жандандыруының негізінде ең алғаш өздері бастан өткерген: 1) адамға зияны тимейтін табиғат құбылысын кейіптендірмеу, яғни, символдық код бермеу; 2) зияны тиетіндер: от ана, су баба т.т. кейіптеніп, оларға табынды. Осының негізінде Құдай кәрі, Тәңірі қаһары мифтік ұғымдары бастау алды. Антропоморфтанған кейіптеуге ұшырайтындар: 1) аспан (табиғат) құбылыстары; 2) жер ландшафты; 3) заттық мәдениет; 4) рухани мәдениет; 5) шаруашылық түрі; 6) тұрмыс-тіршілік; 7) психо-физиологиялық құбылыс; 8) саясат; 9) қоғамдық құрылыс болды. Осы мифологиялық образдар аталған елдердің мәдени-рухани өміріне дендеп енді. Бұл халықтардың бұрынғы бұлдыр түсініктегі этиологиялық мифтері жаңа сатыға көтеріліп байыды.
Неміс этногрфы А.Йенсен этиологиялық мифтерді «ақиқат», «нағыз» мифтерге қарсы қояды. Ақиқат мифтер құдай жіберген кітаптарда көрініс табады. Ақиқат мифтер қасиетті, ал этиологиялық мифтер мұндай сипаттан ада. Сондықтан ондағы аңыздар ертедегі қоғамдық-әлеуметтік өмірді аша алмайды, өз зерттеушісін қателікке ұрындырады деп дұрыс қорытынды жасайды.
Құран Кәрімде Аллаһтың адамдарға 313 расул, 124 мың нәби жібергені айтылған. 313 кітап түскен, 124 мың құран сөзін ауызша таратушылар әлемді шарлаған. Сол нәбилердің біреуінің ғана түркі даласында жерленгені мәлім. Қабірі Қарақалпақстан жеріндегі – Шамун нәби. Басқа түркі нәбилері өз отанынан жырақта жат жерде көз жұмды.
Басқа халықтар мифологиясында жасампаз қаһарман бейнесінде айшықталды. Түркілер әлемді қылышпен бағындырған деген бір жақты түсініктен арылуымыз керек. Біз әуелі біліммен әлемнің көзін ашқан, басқалардың жүрегіне жүрегіне «Құдай» сөзін ұялатқан ұлы да, ұлағатты ұлтпыз.
Еуропа зерттеушілері Інжілден, Талмудтан, Құраннан ұқсастықтар іздегенде мұсылман мифтерінің ауқымы алғашқы екеуіне қарағанда кең екенін мойындайды.
Мифологиялық мектептер: тарихи-салыстырмалы және антропологиялық үнді-еуропа мәдениетін түркілерсіз қарастырып, үлкен ғылыми қателік жіберді. Әлемдегі ең бірінші өркениет тарихтан мүлде сызылып тасталынып, олардың ата-мекені ғылымдағы бірін-бірі мойындамайтын геосаяси ойынға айналды. Ойынан от шығып, Ленин бастаған – таптық фашизм: Хитлер бастаған – ұлттық фашизм; Буш пен Обама бастаған, Путин қостаған – мемлекеттік фашизм өмірге жолдама алды.
Өзгенің мифін сіңіре, қорыта алмау, еуропалықтарды, англо-сакстарды және шығыс славяндарды осылайша мәдени-саяси адасушылыққа ұрындыруда. Түркілік әскери-демократия қағидалары еуропалықтар тарапынан әлемге үш рет үлкен қырғын әкелді. Түркілер өз бидайын өзіне қуырып берушілерден әлі күнге зәбін көріп келеді.
М.Бұлұтай тәңіршілдікті қолдаушыларды сын садағына алумен жүр. Бауырымыздың адасуын түсінуге болады, осы кезге дейін түркі тарихы, мәдениеті өзгелердің диктатымен түзілді, өзгелердің тарихи деректеріне сүйенеді. Сол өзгелер Біздің тарихымызды бұрмаламаса түземейді.
Олар бәрін өзгерткенімен, өңін айналдырғанымен ұлттық құндылықтарында, яғни, мифтерінде, діни кітаптарында түркі таңбасы жуса кетпейтін күйде мен мұндалап тұр. Түсініп, таны да керегіңе жарат, ешкім сенің қолыңды қақпайды. Бірақ бізде мысыртанушы, гректанушы, буддатанушы, үндітанушы, римтанушылар жоққа тән.
Шығыстанушыларымыз араб, парсы және қытай мәдениетінен ары аспайды. Асқанның өзінде көбіне иезуиттер бүлдірген бәлду-бәдіктің ығына жығылуға бейім. Еуропалықтар жалған ғылым-еуротектікті(еуроцентризмді) қалай өмірге әкелсе, ендігі жерде олардың жетегінде жүре бермей, ақиқат ғылым түрікшілдікті (тәңіршілдікті //тенгризмді) жатай-тұрмай ғылыми айналымға енгізіп, өзгелерге өзімізді ғылыми тұрғыдан таныту дәуірін бастауымыз керек.
Түркі дүниетанымында мифтік кеңістік екіге бөлінеді:1) жерде-материалдық; 2) көкте-рухани, сондықтан аспан мифологемасының кешенді жүйесі бірінші болып біздің бабаларымызда: жоғары = игілік = билік = тылсым = мәңгілік т.т. ретінде құдай сипатына айналды. Қазір алтайлықтарда, шорларда, хакас, тува т.т. сібір түркілерінде сақталған тәңіршілдіктің діни аңыздары Алтай асып, негізгі діндер: Буддизмге, иудеизмге, христиандықтарға, исламға енді. Шад – Ибрайым мен Ысқаққа, Яхве (Як иээ /Зеңгі баба/) – Мұсаға, Аллаһ – Мұхаммедке, Тәңір – Қазіреті Қызырға аян жаратушы есімі.
Түркілердің бір тәңірге ғана емес, көп құдайға табынғаны (ұзын саны – 200-ден аса) Чуваштарда сақталған. Ең алғашқы иерархиялық жүйелеу: бірінші элемент (жер, аспан, су, от, ауа, жел т.т.); иерархиялық деңгей, бір заттық ұғым: өсімдіктік, хайуанаттық, минералдық, ғарыштық, аспаздық, абстрактылық кодтармен беріледі немесе әр түрлі қызмет ауқымында діни-құқықтық, әскери, шаруашылық т.б. негізінде жаһандық және интегральды дәрежедегі детерминизм үстемдік етеді.
Осының негізінде қоршаған ортаны рухани тану қалыптасып, мифопоэтикалық дәстүріміз: тууды – өсті – өшті – жоғалды. Бірақ нақты ғаламзаттарды топтастыру, бабаларымызды олардың ұқсастығы мен айырмашылығын екшеуге, ғаламның заттық құрылымын айқындап,кешегісіне – бүгінгісіне – кейінгісіне ой жіберуге ұмтылысы босқа кетпей, мифтерімізде сақталып қалды.
Ежелгі жазбалардағы мифопоэтикалық образды қазіргі таңда фонетикалық жағынан емес, ұғымдық жағынан зерттеу қажет. Жазу қасиетті ол арқылы жазылған сөздің бойында сакральды білім /түркі рухы/ , тарихи оқиға, ұлы тұлғалар/түркі расулдары, нәбилері т.т./ өмірі жасырынған. Авестадағы, Ригведадағы т.б. қасиетті кітаптардағы түркі сөздері, мифопоэтикалық ұғымдар енді-енді зерделеніп жатыр.
Осы киелі кітаптарға негіз болған тарихи алғышарт, әлеуметтік жағдай, геосаяси оқиғалар түпкілікті ескерілмей, еуропалықтар, үнділер, ирандықтар, қытайлықтар тарапынан бір жақты, кейде тіпті ақылға сыймайтын пікірлер айтылуда.
Ең бірінші қасиетті кітап түскен халық түркілер (ариелері) әлем тарихынан мүлде сызылып тасталған. Ирандықтардың бірінші патшалық династиясы Пишдадит деп аталады. Оны тарихта қалдыру үшін Фердауси «Шахнамені» жазды. Түркілердің бірінші патшалық династиясы Парадата (Болатата, Блатата, Балтата) әлі күнге Пишдадитпен шатастырылуда.
Арийлерге дейінгі Иран, арийлерге дейінгі Үнді тарихы өзіндік сипатымен, көп құдайлығымен танылады. Оларға діни өзгеріс түркілер арқылы енді. Түркілер келген жақ: ирандықтарда – Ариана Вэджа, үнділерде – Бұланайдан (Гималай) ары жатқан Меру тауы деп аталады.
Үнділік қоныс аударушылар арасында кшантрийлер (түркі әскери аристократиясы) Тәңірі есімін полинезиялықтарға Тангорао түрінде /әсіресе, ең жауынгер халық – маорилерге / жеткізді. Олардағы квазитарихи аңыздарда миграция жиі айтылады.
Ескі атау мен жаңа атау, ұғымдар әуелде синонимдес, жарыса қолданылғанымен бірте-бірте оппозициялық қолданысқа: көп-аз, өз-жат, рақымды-зұлым т.т. ауысады.
Жаңа ұғымды қолданушылар аз болғандықтан, ол көпшіліктің түсінігіне жат – зұлымдық символы. Сондықтан, оны ұстанушылар не өз сенімінен марандар(христиан дінін қабылдаған испан жөйіттері) сияқты бас тартады, не инквизиция кезіндегі испандық жөйіттер сияқты жасырын ұстанады. Арийлер үнділерді, ирандықтарды саяси бағындырғанымен рухани бағындыра алмағандықтан өздері жұтылып кетті.
Осы күйініш тарихи Отанды, Алтай тауын аңсау сарынын тудырды, ол «Авестада» т.б. діни кітаптарда көрініс тапты. Батысқа өзі тектестер арасына барғандар тілі өзгергенімен, түрі өзгермей қалса, шығысқа өзге тектестер(монголидтер) арасына барғандардардың тілі өзгермегенімен, анторпологиялық жағынан түр өзгешелігіне ұшырады.
Еуропалықтар миграцияның өңін айналдырғанымен, бетін қырса, түркі боп шығатынын мойындап, тәубәсына келер шақта алыс емес. Олар тудырған теориясымақтар маңдайын тасқа алғаш рет 1894 жылы соқты. Ғылыми адасу мұнымен тоқтамай аралық монголид тектес үнді мен иранды өздеріне баба етіп алды. Нағыз көк көзді, сары шашты түркілердің тілін емес, түрін сақтаған ұрпақтары осылайша әлі күнге шатасуда.
Америкалық үндістерде ақ түсті адамдардың келгені туралы аңыз ізгілік сипатында баяндалса, Жаңа Зеландия аралдарында керісінше суретеледі. Аралдықтар өздерінің екі тектен: қара шаштылар – Ронгодан; сары шаштылар –
Танггараодан тарағанын ауыздарына алады. Ронго бас құдай деп танылды да, келімсектер(түркілер) құдайы Танггарао жай құдайға айналды. Ағылшындар аралды жаулап алған соң христиан дініне кіргізе бастаған кезде Танггараоның ұлы Ороға табынушылар қатты қарсылық көрсеткенін миссионерлер жазып қалдырды. Аралас неке өз дегенін істеп, асыл текті түркілердің қанын бүлдіргені сондай, біз мүлде басқа халыққа айналдық. Осы түр өзгешелігі еуропалықтарға түркілік мұраны иеленуге әлі күнге мүмкіндік беруде.
Олардың ұғымындағы Арийліктер – көк көзді, сары шашты үндістаннан шыққан иран тілдес халық. Алтайлықтар миграциясының екі бағытта: Батыс пен Шығысқа параллел жүргенін білмеу, білсе де ескермеу, бір-бірінен асып түсетін ғылыми қателіктерге ұрындыруда.
Олар итке телитін түркі руы Сақ алан тілінде «бұғы», мая тілінде «Балта», яғни бұғы тотеміне табынатын балтаны америкаға апарушылар. Сонымен ең көне үш өркениеттің (иран, қытай, үнді) мұрагерлері өздерін әлі күнге асқақ сезінсе, осы үшеуінің тарихында өшпес із қалдырған төртінші өркениеттің мұрагерлері өз өркениетін әлемге мойындата алмай келеді.
Түркі мифологиясы сырт қақпайланып, бүтіннің бөлшегі ретінде қарастырылуда. Енді оған еш көнуге болмайды. ТМД аймағындағы төрт түркі елдерінің ғалымдарының озық ойлылары өздерін бүтінің бөлшегі емес, өзі екендіктерін дәлелдей түсуде, соның арқасында бұрынғы жалған жорамалдардың тас-талқаны шығуда.
Қазір шумер, аккад, этрустардың шығу тегі белгісіз деген ғылыми тұжырым дәлелдеуді керек етпейтін аксиома ретінде қалыптасты. Көзге ұрып тұрған түркілік географиялық атау, тотемдік ұғым есепке алынып жатпады. Сумер тауы – түркі мифологиясындағы жер кіндігіне орналасқан әлемдік тау. Шумерлер дегеніміз – алтайлықтар; аккад – бұғының екінші атауы; этрус – ат тайпасы. Орыс ғалымдары осы атаудың «рус», яғни ұлыс бөлігіне босқа жармасып жүр.
Адамзат тарихындағы бірінші халық жасампаз қаһарман бейнесінде жинақталып немесе аға халық есебінде саналып, тәу ететін нысанға айналды. Үндістердің Кортестен жеңілуі – сол құлдық сананың көрінісі.
Аға халыққа, арийлерге(түркі деп ұғыңыз) бірінші болып қарсы шыққан жөйіттер болды. Оны қаламаған мысырлық түркілер оларды Отанынан айырды.
Түркі тілінің Ивритке аударылуы, адам, жер-су атауларының бұрмалануы көз көріп, құлақ естімеген сұмдық оқиға еді. Мысырдың Тоттың атымен байланыстырылатын Птахи тіліндегі қасиетті ілімнің аудармасын жасаушы халық құлдыққа түскенімен қасиетті кітаптың біріншілігін иеленіп кетті. Бірақ ешбір халық олардың дінін қабылдамауы осы діннің түбінің осындай шикілігінен.
Осыны жете аңғарған, Испан инквизициясы мен фашистік Алмания оларға кәрін төгіп, жанкешті халық 1948 жылға дейін қуғын-сүргінге түсті. Қаиетті Арий атына күйе жағып, қасиетті символымыз Керейт тамғасын (свастика) Хитлер жауыздық таңбасына айналдырды. Сөйтіп түркі рухын сіңірмекші болған нацистер өздері көтере алмайтын шоқпарды белдеріне байлады.
Түркілердің діни орталығы Иершамун (Шамун нәби жері) қаласын қаланың не екенін білмеген көшпелі жөйіттер мен арабтар өзіміздікі деп құдайдың құтты күні атысып-шабысып жатыр. Аударма Тәңірлік діннің басынан бағынан кетіріп, кейінгі діндерге Ислам мен Христиандыққа орын босатты. Тәңір текті түркілер күрт өзгеріп, жауынгер тайпаға айнала бастады. Әлемді сөзбен емес, күшпен жаулау өмір салтына айналды.
Тек Құран Кәрім ғана Тәңіршілдік дінінің болғанын өзінің содан бастау алғанын ашық айтты. Және араб тілінен өзге тілде құлшылық етуге барша мұсылмандарға тыйым салды. Себебі түркі дінінің, христиан ағымдарының кебін хаһ ислам кимеу үшін, өйткені, бұл – тарих тағылымы. Одан сабақ алу керек.
Түркілік нәби Пурушта үнді мифологиясында жасампаз қаһарман атымен сақталып қалды. Оған ергендер алауыздығы үнділерді кастаға бөлуге әкеп соқты. Пурушта өзіне-өзі қол жұмсап, үнділер ол әкелген Праджапати дінін қабылдамаған қауымның көз алдында дүниеден өтеді.
Праджапати – көне үнді мифологиясындағы жалғыз жаратушы. Ол – төрт аяқтыларды және екі аяқтылардың әміршісі. Мифопоэтикалық дүниетаным дағдарысын кейін, Пурушта басқа қырынан сипатталды: аузынан –Брахмандар; қолынан – Раджаньи//Кшатрий(кісі атты); белінен – Вайшьи; аяғынан – Шудралар жаратылып, әлеуметтік реформа басты діни кітап канондарын бұрмалап, көп құдайға табыну белең алды.
Түркі дінінің бір кездегі үстемдігіне қарсылық көріністері: Пушан құдайдың арбасына ат емес, ешкі жегуі; құрбандыққа жылқы шалу т.б. орын алды. Діни кітаптар ендігі жерде үнді тілінде(санскритте) жазыла бастады. Соның бірі «Регведа» Тәңір сипатын жан-жақты ашады, бірақ адамдарды көп құдайға сенуге ұрындырады.
Ювха, Юха түркімен, татар мифологиясында аждаһаның жүз, мың жылда қызға айналуы, жануарлық, зооморфтық, ғарыштық циклдік ұғымы юга «ғасыр, буын» түрінде үнділерге енген. Төрттік дәурен қазақ ғаламдық циклі (Ә.Диваев жазып қалдырған дерек бойынша) тағы бар. Үнді-түркі ауысуы: 1) Барыс – критюга, яғни ізгі ғасыр; 2) Қасқыр – критаюга, дінге сызат түсе бастаған дәуір; 3) Түлкі – двапараюга, зұлымдық, алдамшылық күш ала бастаған дәуір; 4) Ит – калиюга, зұлымдық дәуірі. Неміс зерттеушісі В.Кинфел Юга атауын сүйек ойынымен байланыстырып дұрыс тұжырым жасайды. Ол тұжырым түркілік асық түсісіне негізделуі біздің төл сөзіміз үйіруге-юга-үйірілген кездегі: алшы – 4; тәйкі – 3; бүк – 2; шік – 1 түсулерінің қалпын білдіретінін дұрыс аңғарған.
Түркілік аңдық-сандық түсінік үнділерге 1-кальп немесе Брахманның бір күніне 1.800.000. алмасқан. Түркілерде әр дәурен – 200 жылдан. Сонда Югаға негіз болған ол қандай ойын? Ол-түркілік «дәртікем»(«төрт құмар»). «Махабхаратада» Пандавтардың ең үлкені Юдхиштхира Куравтардың ағасы Шакуниден (Сақұмай; этрустерде ұмай-уни деп аталады) асыққа ұтылып, елден аластатылады.
Куравтар аяғында жеңіліс табады. Куравтар жеңілісі – түркілер жеңілісі, бұдан арғы дін таратушы халық рөлі үнділерге ауысты. Осы жеңісті ұлықтаған «Махабхарата» эпосы дүниеге келді. Жеңілген ұлт ешқашан өз жеңілісі туралы эпикалық туынды шығармайды. Тұр қаласы үшін соғыста (ағаш атты тексермеу, қасиетті жануарға қол тигізбеу кесірінен) жеңілген түркілер туралы соқыр Ғұмар «Иллиада» эпосын шығарғанын академик Әлкей Марғұлан шәкірттеріне айтып кеткенін естен шығармалық.
Үнді мифінде түркілер якши/йакиши/ өгіз (қодас) адам (кісі) сөзіне «итараджа» – басқа адамдар; «пуньяджана» – таза жандар эпитетімен кездессе, «Атхарваведада» кездесетін якшилер Қайлас/Қодас/ тауындағы бақ пен үңгірлердегі қазына күзетушілер болса, будда мифологиясында адам етін жейтін, бала қанын ішетіндер болып жат пиғылмен өзгертілген. Тарихты жасампаздар жазады. Жеңілгендерге тарих бетінен мүлде өшуге тиіс.
Кшатрийлер түркілер еді.
Олар Пурушта нәбимен еріп келіп, үндінің саяси билігіне араласты, хаһ дінді мойындамаған брахмандардан жеңіліс тауып, жоғарғы діни-саяси билік толықтай үнділер қолына көшкенін Парашидрама аңызы баян етеді.
Осы тарихи тұлғаны Дж. Чапеентиер «Балталы Рама» деп аударады. Аңызда ол Шива құдайдан балталай(темір қару-жарақ деп ұғыңыз) көмек алған Бхригу тайпасынан шыққан ақылман Джамадангидің ұлы Абыздар мен әскери аристократия арасындағы соғыста, дәлірек айтсақ, үнділер мен түркілер арасындағы соғыста Алтайдан қару-жарақ ала білген дипломат қолбасшы. Түркіні түркінің қаруымен жеңе білген бірінші жат жұрттық.
Оның себебін туыстық байланыстың әлсіреген дәуірінен іздегеніміз дұрыс. Түркілер үнділеніп үлгерген шақ болатын. Пара /балта/ билік символы үнділер қолына басы бүтін көшті. Якшилер үнділерге бір ғана өзгеріс енгізе алды. Ол – сиырды пір тұтып, етін жемеу. Метрополя Алтай өзінің бір колониясынан осылайша айырылды. Ендігі жерде қандық та, тілдік те, діндік те бірлік жоқ еді.
Үнді мифологиясында түркі этнонимі екі түрлі атаумен: Таркшья және Тваштар тұлғасында, иран мифологиясында Тваш сөзі ғарыш темірі деген ұғымда қолданылады. Тваштар, яғни, чуваштар темір бұйымын жасауды үйретушілер Индираға күйме мен күрзі жасап бергендер «Регведа» мәтінінде 65 рет кездеседі де «Жасаушы», «Жаратушы» ұғымын білдіреді.
Мифтенген тарихи аңыздар бойынан екі аспектіні көреміз: дихрондық (өткен күндер туралы әңгіме); синхрондық (бүгінгі мен болашақ туралы түсініктеме). Оның іздері иран, тибет, қытай, мысыр тарихында сайрап жатыр. Ғарыштың негізгі параметрі: кеңістік пен уақыт; себеп-салдар; этикалық; сандық-семантикалық; персонаждық түркі мифологиясынан өзгерістерге түсіп, кейде адам танымастай күйде басқаларға өтті.
Парадата –сақ мифологиясында бірінші түркі патшалық династиясын құрушы, социум мен өркениетті өмірге әкелуші. Гередот пен сақ қаһармандық эпосының эламдық мәтінінде сақ билеушілері паралаттар деп аталады. «Регведа» кітабында паравата тайпасы туралы жат көзқарастағы пікір айтылған дейді Э.А.Грантовский. Әскери демократияның болғанын Е.Тұрсынов сал-серілер туралы түйіндеулерінде жап-жақсы ашып көрсетеді. Паравата тайпа аты емес, әлемге тарыдай шашылған түркі әскери аристократиясының жиынтық атауы. Олар әлемге мифологиялық, мифопоэтикалық екі ұғым сыйлады: Парамита, Парадиз.
Парамита жеті сатыдан тұрады, бірақ жетіншісінің құпиясын бабаларымыз бізге ашпай кетті. Парамита «жетілу» нағыз түркі болу ұғымы үнділерде сақталған. Ол алты сатыдан тұрады:1) мырзалық (дана); 2) имандылық (шила); 3) ұстамдылық (кшанти); 4) ержүректік (вирья); 5) байқампаздық (дхьяна); 6) ақылмандық (праджня). Қазір бұл ұғымдар үнділік діннің еншісіне кетсе, бұрын түркі рыцарларының күнделікті өмірде ұстанатын ар кодексі болған еді. Жетінші саты нағыз Арий (түркі) болу деп тұспалдауға келетін сияқты.
Парадиз – хан сарайы, билеуші тұрағы, жердегі жұмақ деген мифопоэтикалық ұғымды береді. Л.А.Лелеков ирандықтар арқылы гректер Еуропаға таратты деген пікір айтады. Парадиз сөзінің ирандық мағынасы «бар жағынан қоршалған жер»; көне грек тілінде – «бау,бақ» деген мағанаға зерттеушілер ұқсатып жүр, шындығында,парадтар баратын жер, мұсылмандар баратын жұмақ деген ұғымды беретін мифлогема.
Парадиз үштағаны: 1) Бақ; 2) Қала; 3) Аспан ретінде христиан мифологиясында дұрыс түсіндіріледі. Ежелгі гректер – бірінші әсемдік желісін; парсылар – екінші шектеулі қала ұғымын қабылдап, бүтінді бөлшектеп жіберген. Аспандағы парад ұрпақтарына арналған қала бақ ұғымы осылайша жартыкеш ұғынылған.
Мазда – көне түркі мифологиясында от тәңірі. Заратуштра пайғамбар ілімінде Маздаһ деп аталады. Осы қалпында иран мифологиясына ауысқан. Мазда: от жалыны, оттың жануы мағынасында түркі тілдерінде сақталса да, еуропалық ғалымдар осы бір түркі сөзін ирандандыра алмай әлекке түсуде. Э.Леман, К.Барр, С.Конов т.б. абстракты түсінік десе, Ф.Б.Дж.Кейпер Мазда әйел тегіне, «Һ» ерек тегінің жұрнағы жалғанып «Маздаһ» сөзі пайда болған деп соғады. От сөзінің мазда синонимін, яғни құпия атын иранистер «ақылман» деп аударып айды аспанға шығаруда.
Ахурамазда – түркі мифологиясынан иранға сіңген ақырғы от, соңғы от құдайы деген сөз. Қазіргі түркілерде заманақыр,ақыр заман деген мифтік термин бар. Заратуштра пайғамбар өз ілімімен бірге, иран мифологиясына туған тілінің атауларын, құдайларын енгізді. Енді Авестадағы (Ақбесті//Ағбешти) түркизмдерді бұрмалап түсіндіруге жол бермеу керек. Авеста түркі тілінде ауызша таратылып, иран тілінде хатқа түсуі: түркі-иран, иран-түркі қос тілділігінің тарихи көрінісі. Иран қазір исламды қабылдағанымен сүннит емес, шейіт. Осының өзі парсы ұлтшылдығын танытады. Бұлұтай ініміз оны көптеген мысалдармен айқара ашып берді. Заратуштра ілімі де – Інжіл сияқты көп редакциялауға ұшыраған киелі кітаптардың бірі.
Соның өзінде де, ондағы зороастралық /ирандық деп ұғыңыз/ емес дәстүрдің көне формасы мол сақталғанын Ф.Б.Дж.Кейпер 1976 жылы батыс ғалымдары тарапынан алғаш рет ауызға алды. Көне ирандықтар бір тәңірге бас иген тұрандықтар тегеуіріне төтеп беруді, сектант Жаратушының (Йаратұштың) жаңа дінінен тапты. Бұл жеңілістен көз ашпаған жас ұлысты, әлемдік державаға айналдырды.
Әуелде қос тілдікті ұстанған парсылар кейін келе түркі тілінен бас тартып, оп-оңай тұран мұрасын сіңіріп кетті. Бірақ мифопоэтикалық ұғымдар парсы асқазанында қорытылмай түркілік жоқтаушысын іздеп жатыр. Сонымен Бұлұтай ініміз исламға көрсеткен парсы қарсылығын ғана сөз етіп, арғы тарихқа тереңдемеді. Осылайша иран ұлтшылдығы түркі мифтуындыгерлігіне әлі күнге зиянын тигізіп келеді. Ғылымдағы еуротектілік түсінік аксиома ретінде орныққан сондай,оның тоңын жібіту тек түркітанушылар тарапынан ғана қолға алынуда.
Басқалар ақиқатты біле тұра бұрмалауға бейім.
Ахурамазда – түркі мифологиясындағы Тәңірдің көп сипаттарының бірі. Орыс ғалымы В. Н. Топоров Ахурамазданың жалған он екі есімі бар екенін ауызға алып, Ахурамазда мен Мазданы көне ирандықтар бас құдай деп есептемейді деп, нағыз шындықтың бетін ашады да, осы атауды «ақылды әмірші» деген ирандық сипаттық түсінігімен шатастырып, өз сөзіне өзінің қалай қарсы шыққанын сезбей Мазданы славяндық «Мудр» мен көне гректік «манияға(құтырған)» теліп, міне үнді-еуропалық сөз деп топшалау жасай салады.
Зороастризм мен индуизм діндерінің ерекшелігі сонда: олар Ислам мен Христиан діндеріндегідей жергілікті наным-сенімге тыйым салмаған, оны ұстанушыларды еретик деп қуғын-сүргінге ұшыратпаған, сондықтан аталған діндердегі осы жұмсақтық ғылыми шатасуларға мол жол ашып беруде. 12 саны түркілер үшін қасиетті, осыдан келіп шығатыны – Ахурамазданың бас құдай деп мойындалмайтыны ирандықтар түсінігіне жат діни термин болғандығынан. Тәңірі дініне бір құдайға сенуге іріткі салған Йаратұш пайғамбар сектант ретінде елден аластатылып, түркі діни терминдері жат топырақта өңі өзгертіліп, жаңа сипатқа ие болды. Осыны түсіне білмеу фольклористерді шатастыруда.
Тура, тур халқы иран тілді түркілер немесе екі тілділер(соғды), таза түркілер деп бөлінетінін иран ұлтшылы Фирдауси парсыларға бұрмалап, түркі батырлары иранданып, түркілер жеңілістен көз ашпайтын жауыз халыққа айналды. Осы өңі айналған ғұлама ақынның фантазиясынан туған әдеби шындықты ғалымдарға ақиқат шындық деп қабылдай салғызуда. Соғыс иран мен түркі арасында емес, бауырлас халықтар арасында хаһ діннен бас тартқандар мен хаһ дінді ұстанушылар арасында болды. Колонистер мен Метрополия арасындағы соғыс қасақана бұрмаланды. Өз ішіндегі түркілер әлсіреген кезде Иран өз тәуелсіздігін жариялай салып, өз топырағында жасалған түркі мұрасын иеленіп шыға келді.
Митра – түркі мифологиясындағы Тәңірдің 12 құпия атының бірі. Тәңірдің 12 сипатын білдіретін қасиетті 12 аты шаман-бақсылар арасында эзотерикалық білім ретінде құпия ұсталынса, Йаратұш елге түсінікті болу үшін діни жариялықты қалап, 12 сипаттың біріне ғана басымдық беруді қалады. Француз ғалымы Ж. Дюмезил құдайдың үш қасиеті (функциясы) теориясын 1948 жылы өмірге әкелді: 1) тылсымдық-құқықтық; 2) ескі құдайларды қадір тұту; 3) ара ағайындық(медитация). Осы үш қасиет Митра(Келісім құдайы) бойынан табылады. Митра екі дінді ұстауға көшкен түркілер арасындағы келісім құдайына айналды. Сонымен Митра Тәңірдің өзін танымағандарға қаһарлы, өзін мойындағандарға дос екенін білдіретін эпитеттік сипаты. Митраны рим лигионерлері пір тұтқаны грек-рим деректері арқылы бізге жетіп отыр.
Тибет-Бирма халықтары дүниетанымында тауда орналасқан тарихи Отан идеясы кең тараған. Ол Отан – жұмақ, өлген бабалар рухы сонда барады. Тибет халқы мифопоэтикалық дамудың үш сатысынан өтті: 1) добондық; 2) бондық; 3) буддалық. Соңғы екеуінің әсерінен алғашқы түсініктер өзгеріске түсті. Добондық аңыздарда Тхе-ден (аспаннан) келген билеушілер (Тха капқаздық адыг мифологиясында Жоғарғы Тәңірі) Төбеден қуылып, Бод /Тибет/ елінің Цэнпосы (билеушісі) атанады.
Түркі билігі тілдік емес, саяси-мәдени аспектіде сақталған. Алтайды тибеттіктер екі түрлі атайды: 1) добондық аңызда – Ярлхашампо/Эрлике билеуші тауы/; 2) буддалық аңызда – Меру тауы. Тибеттің Тхелік(төбелік) билеушісі Ньянтицэнпо осы тауда туылған. Тәңірі есімі тибеттіктерге Ульген[Емонгьепо] түрінде: ең бірінші; денесіз; тәнсіз; сезім мүшесінсіз; ақыл-ой иесі; алғашқы адамды жаратушы боп енді. Бірінші билеуші Ньянтицэнпо добон дінін ұстанса, кейінгі билеуші Тригумцэнпо бон дінін ұстанды.
Осы дінді әкелуші нәби Шаншун немесе Тагзиг елінен келген десе, екінші нұсқада Ярлхашампода туылған пайғамбар деп айтылады. Шаншун – Қытай, Тагзик – Үндістан елдері дінін қабылдамаған соң, Тәңірі тауында туған Шенраб нәби өз ілімін тибеттіктер арасына жайған. Сронцзангамбо патша тибеттіктердің соңғы діні буддизмді б.з. VII ғасырында ресми түрде мемлекеттік дін етіп бекітті де, Ньянтицэнпо үнділік болып шыға келді. Енді тибеттіктер өздерін яктан емес, майылмадан жаралғанбыз деп есептейтін болды. Буддизмді тибеттіктер оңайлықпен қабылдамағанын мына аңыз анық ашып көрсетеді. Тау тәңірісі Ярлхашампо Ньянчентханлха буддалық уағызшы Падмасамбхавыны тоқтату үшін ақ якқа (қодасқа) айналып, жолын бөгеген.
Тригумцэнпоға дейін түркілік билеушілер Алтай жеріне жерлененіп отырған. Ол – тибет жеріне жерленген бірінші түркілік патша. Тибет тілінде Тригумцэнпо – «Өзін-өзі пышақтап өлтірген цэнпо» Гималайдан асарда қасиетті арқан «му» үзіліп кетеді, оны байқаусызда үзіп алған патша жылқышысы Лон еді. Му – өлген патшаны көкпен жалғайтын арқан.
Тай тілдері тобына жататын Лаояндықтардың аңызында аспаннан келген екі тақуа туралы айтылады. Тханг пен Двадараси Лаос шекарасын белгілеп берген екен. Кейде олар Тхен Тен мен Писсанкуан деп те аталады. Осы екеуі бірінші Лаос династиясының негізін салушы Кхун Боломды таққа отырғызады. Олар өздерімен бірге нөкерлерін, әйелдерін, таңғажайып аттарын алып келеді. Үнді-Қытайға түркі колонистері ағылғанын осы аңыздан аңғарамыз. Тхе Факхын [Бақхұн] лаостықтардың бас құдайы, бағыныштылары музыка аспаптарын білмегендіктен Кхун Болом патшаға Си Кантхапа ұстазды жібереді.
Түркілердің б. з. д. ІІ мың жылдық қытаймен соғысының аяқ кезінде Шөже /Чжоу/ тайпасы б.з.б. ХІ ғасырда Қытайды басып алып, Тянь [Тхе, Тха] ұғымын орнықтырды. Аспан асты империясы түркілік емес, әлем таныған Қытайдың визит кәрткешкесіне айналып, Алтайлықтардың түсінігін ханзулықтар өздеріне иеленіп кетті. Үнді-Қытайды (Шын-Машынды) тегін ұмытқан түркілер билеп-төсей бастады.
У Баскрум – Солтүстік-Шығыс Үндістанды мекендеген кхаси халқында адамдарды қару соғуға үйреткен, темір балқытуды білгізген жасампаз қаһарман. Осы халықтың тағы бір аңызында 16 жанұяның көшіп келіп қоныстанғаны, кейін олардың тоғызы келген жақтарына кері көшіп кеткені сөз етіледі. Түркі экспанциясының іздері әлем мифологиясында қарға түскен іздей сайрап жатыр. Бірақ оларды бөгде планеталықтар атандырып, аспан ұғымынның мәнін түсінбеген ғалымдар жалған топшалау жасаудан еш жалықпауда. Өйткені әлем мифологиясы түркілерсіз шала-пұшық зерттелуде.
«Фарн» сөзі төңірегінде дау-дамай өршуде оны әркім өз көрпесіне тартуда оның қазіргі парсы тіліндегі мағынасы «аңсаған зат». Орыс зерттеушілері Топоров, Литвинский т.б. оны түркілік – құт, славяндық – слава сөздеріне негіз болған деп тұжырымдайды. Славаның бұл сөзге еш қатысы болмаса да, зерттеушілер «Фарн» сөзі құт сөзінен аударылып алынғанын ескермейді. Олар (орыстар) өздерін арийлерге бір табан жақындату үшін Тәңірлік мағынадағы сөзге (Құт пен Фарнға), пенделік мағынадығы сөзді(Славаны) тықпалайды. Бізде қазір «Бахт» қысқарған сөзін парсыдан енген деген қате түсінік басым.
Түркілік Баххұт сөзі славяндарға – Бог(Тыныштықбек ағамыз басқаша пайымдайды) түрінде, Еуропа тілдеріне – Гуд, Гот түрінде енген діни термин. Тек парсылар ғана тікелей қабылдай салмай кекшілдікпен оған мағыналық өте сәтті аударма жасап барып, діни термин ретінде лексиконына қабылдаған. Орыс ғалымдары құрамында «фарн» ұғымы бар сөздерді термелегенде мына сөзге көз жұма қараған қасиетті от ұғымындағы фарнабаг, атурфарнабаг т.т. Олардың ескермегені: иран-түркі; түркі-иран қос тілділігі. Өздерінде (славяндарда) болмаған ұғымды парсыдан қабылдадық дейді.
Оның түркілік сипатын естен шығарып, ұқсастықты тек парсыдан іздейді. Парсыға қайдан енгеніне бас ауыртып жатпайды. Арий сөзі – әлі күнге үнді-иранға телініп жүр. Ар түбірі тек түркіде ғана кездеседі. Йи, ээ, ие, еге, иэ, эе, йиэ түбірі тек түркіде ғана бар. Осы қос түбір біріккенде Тәңір текті халық, құдайдың сүйген құлдары, мұсылмандар, христиандар деген сияқты діни жиынтық ұғымды білдіретін термин. Дін иелері екі түрлі атанған: бақсы және шаман. Бақ пен Ша түркі мифологиясындағы Тәңірдің құпия он екі сипатының бірі. Бақсы сөзі басқа діндегілерге сіңіп, түркілік сипатын сақтаса, шаман, ра, амон сияқты өзгеріске ұшырап қолданылатын сөздер туралы бұлай дей алмаймыз.
Е.Тұрсынов осының бәрін Бақсы атауына байланысты талдап, бақ сөзі түркілік деп дәлелдесе де, діни функциясын ескермеген Бақ – құдай сөзі де, -шы қосымшасы – құдай қызметшісі, құлы мағынасында ұғынылады (Едіге ағамыз айтқандай емші емес). Орыс зерттеушісі Митра Бага сөзін дұрыс аударған «Мир да Бог». Шаман ағашы ең соңғы дінде құрма ағашымен, қазақта Бәйтерек, алтайлықтарда Пайкайын атауымен сақталған. Қазіргі мифологиядағы: әлем ағашы; өмір ағашы; таным ағашының кішірейтілген үлгісі академик С.А.Қасқабасовтың айтуынша қазақ бақсыларының асатаяғында сақталған. Қазір үш дінді ұстансақ та, көне дін иелері түркі әлемінде әлі күнге ұлтымен бірге жасасып келеді.
Шамбхала будда мифологиясында Әму мен Сыр бойындағы ел дейді А. Грюповедер.
Калачакра ілімінің орталығы болған: чак-түркі тілінде балта, ра-күн. Түркілер көшпелі халық деген ұғым ғылыми өтірікке илану, рухани құндылықтарымыздың көбінен бас тартыруға соққызуда. Сонымен, Калачакра – қалалық сақтар күні деуге негіз бар. Шаһар, қала, кент, шәрі қазіргі түркі тілдерінде сол қалпында қолданылуда. Ол қаланың іргесін Сучандара /санскрит тілінде «малшынған», «малынған» деген ұғымды береді/ қалаған. Түркі есімі көне үнді тіліне фонетикалық-семантикалық өзгеріске түсіп енгенімен түркілік: суч, сув, суг түбірін сақтап, андыр, адыр т.т. түрлентуге болатын сөздік комбинациясы етістіктік реңк үстеген деп болжауға болатын сияқты.
Аңыздарда Сучандарадан кейін алты абыз билік құрған, олардан соң 25 кальки есімді әміршілер әрқайсы 100 жылдан ел билеген. Шаһар да, шәрі де, қала да, кент те түркілер үшін қасиетті дін орталығы болған. А.Г.Лундин: Шамаш(аккад), Шамс (имен), Шамшу (Батыс Семит) мифологияларындағы күн құдайлары түбірлері бір дейді. Бірақ осы діни атаулардың бәрі түркінің «шам» жарық сөзінен шыққанын ескермейді. И.Ш.Шефман осылардың қатарына батыс семиттік Шапаш күн тәңіриясын қосады. Сонымен Шаман сөзінің екінші буыны «Ман» рупани тілінде «тылсым күшке оранғандар» деген мағынаны береді. Шаман сөзін – Күн құдайының тылсым күшін игергендер ұғымында түркілер әлемге танытқан.
Түркілер жөйіттер иеленіп кеткен алғашқы тәңірлік діннің абыздары – шамандар деуге негіз бар. Бақсы мен шаман бақталастығы Түркі мәдениетіне, руханиятына салқынын тигізіп, аграрлық мәдениетті ұстағандар – Бір Тәңірге, қалалық мәдениетті ұстанғандар – Күнге табынып рухани өзекті құрт шалды. Осыны білмеген батыс ғалымдары мәселенің байыбына бармай қате қорытынды жасаудан бір арылмай келеді.
Бақсының ерекше киім киісі, басқа халықтар мифологиясына енгенде трансформациялық көрініс береді. Ярлхашампоның ұлы Рулакье (Ұрұуакасы) тибеттіктерді алтын, күміс, темір балқытуға үйретсе, екінші бір аңыздық нұсқасында – анасынан мүйізбен туып, тибеттіктерді егіншілікке, үй малдарын қолға ұстауға үйретуші жасампаз қаһарман.
Ж. Дюмезель үнді-еуропалықтардағы мифтік қызметтің трихотомдық жүйесі (тылсым-құқықтық билік, әскери күш, молшылық) деп жүргені ең бірінші түркілерден бастау алғанын ендігі жерде ешкім жасырып жаба алмайды. Түркі қалалық өркениеті мүлде зерттелмей келеді. «Иллиададағы» соғыс грек пен түркілер арасындағы соғыс, «Махабхартадағы» соғыс үнділер мен түркілер арасындағы соғыс.
Осы эпостардағы жау есімдерінен (Барс, Өлөн т.т.) баба түркі есімдері анық аңғарылады. Оларда жер-су аттары, ру-тайпа, мемлекет атаулары, көсемдер есімдері, соғыс пен көші-қон ашық тарихи дәлдікпен айттылады. Оларды бұрмалайтын пиғылы жат ғалымдар, яғни түркі ұлылығын әдейі жасыруға, көлеңкелеуге тырысатындар. Бірақ тарихи шындық түптің-түбінде бәрі-бір бір күні ашылады.
Эрлан (қытайша екінші ұл) Эрликтің қытай түркілеріндегі атауы. Янцзы бойында храмдары болған, Эрланға арналып, құрбандыққа қой шалынған. Кейінгі қытайланған атауы – Лаолан.
Эрлик – аккад мифологиясында Эрра тұлғасында соғыс және оба(құдай кәрі) тәңірі. Түркілік құдай атауы ғана емес, ат сөзімен байланысты Этана, Эташа, Этрус сөздері көп нәрсенің бетін аша алады. Эт ұғымдық мифлогемасы негізінде бабатүркі сөзі «Регведада» аспан аттары мағынасында берілсе, үнді мифологиясында Ат қомқоршысы мағынасында қолданылады. Орыс ғалымдары Эт түбірін аттап өтіп (тістері батпағандықтан) аша сөзін «пестрый» деп аударып жүр. Қазақшасы аударды қажет етпейтін «ақбоз ат» сөзі.
Аграрлық миф іздері киелі кітаптардың әр бетінде сайрап жатыр, ол таза түркілік, аралас ұғымдық, аударма түрінде кездеседі.
Таза күйінде түрік этнонимі армян мифологиясында сақталған. Турк Ангех /Түрік гриф/ армяндардың христиан дініне кіргендеріне дейін түркілік түбірін жоғалтып, оны Алып Хайкпен ғана байланыстыратын болды. Абегян: осы тіркескен сөзді «Гриф сыйы» деп аударып, тотемдік құдай дегенді ауызға алып; Інжілдің армян тіліндегі аудармасында осы сөз шумер-аккадтық құдай Нергалмен алмастырылған деген ойын айтады. Турк Ангех жат жұрттық тас қашаушы (бәдізші)Алтайлық Алып Хайктың шөбересі Аллаһ сыйын(сөзін) армяндар арасына таратушы. Гриф сөзіне келсек, ол дін таратушы бақсылардың елден ерек киім киісінен шығып отыр.
Алтын гриф елі туралы аңыз гректерде де бар. Түрік этнонимі мысыр мифологиясына шумер диалектісінен тот түрінде енген беретін діни мағынасы «көшпелілер билеушісі», «жат жердің билеушісі» яғни көшпелі жөйіттерді билеген жат жерлік әмірші. Осы сөздік мағынасы үшін әсіре жөйіттік дін басылары «Түрк» этнонимін жек көретіндігі басы ашық нәрсе. Мысыр интеллектуалды өміріне төңкеріс әкелген бабатүрікілер Шмун [йер(с)ушумун] қаласында тұрып, өз дінін шартарапқа таратқан тот(таулықтар) көне дәуірдегі барлық тілде іс-қағаздарын жүргізген, бірақ құдай тілі Птаха/бітігеге/ – түрік тілі. Түркілердің білім таратушылар болғандығы әлемнің әр тұсынан осылайша қылаң беріп отырады.
Дамудың өте төменгі сатысында тұрған эвенкілерде түркілер жоғарғы және төменгі әлемде тұрады эвенкілерді ауру жұқтырасыңдар деп жолатпағандығы туралы аңыз сақталған.
Сахиусун сөзі «қорушы» деген мағынада тибетте сақталған онда түркінің екі бірдей тайпасының аты тайға таңба басқандай таңбаланған, бірақ еуротекшіл ғалымдар: С. Ю. Неклюдов, В. Хейссиг көзге ұрып тұрған түркизмдерді елемей, санскриттен бастау алған «Дхармапала» сөзімен дөп келеді деп лағады.
Шакара [сақкүн] 33 құдайдың басшысы жерге келіп, будда уағызын тыңдап, буддалықтарға көмек беруші түркінің 33 тайпасының көсемі. Қытайлар қоңыз теріп жүрген кездегі тарихындағы түркілік жасампаз қаһарман Чжуань-Сюй /қалқан мен найза ұстап туған мүйізді арғы ата/ инцеске тыйым салып, протоқытайларды билейді. Тегі түркілік Чи-Ю, Чжун Кудем қытайға соғыс қаруын Алтайдан жеткізушілер. Осы үш мифологиялық персонаждар Шөже ханы Цзян-Тайгун түркілік династияның негізін қалап, қытайдың Инь хандығын құлата салысымен үлкен сый құрметке ие болды. Осылардың соңғысын қытай тарихында оның тұрмыс-салты қытай мәдениетімен қабыспаған соң, бүлікшіл қаһарманға айналды деп жазады.
Түркі мифологиясы арқылы әлем мифологиясына енген термин – мас қылатын сусын. Қалалық түркілер ықпалына түскен үнділер оны – сома (боза) деп қабылдаса, көшпелі(аграрлы) түркілер ықпалына түскен ирандықтар – хаома (қымыз, құумұс) атауымен абыздар ғана ішетін ритуалдық сусын ұғымында қабылдады.
Біз тарих ақтаңдағының кейбір тұстарына ғана тоқталып өттік. Айтылған топшалаулардың бәрі дұрыс деген ойдан аулақпыз.

ult.kz