Шыңғыс хан­ның ең азулы ұрпақтары Қа­зақ Ордасының негізін қалаған

Елім деп соққан жүрегі
Алдыңғы аға буынның, оның ішін­­де өзіміздің қалыптасқан бір әдет-машығымыз бар, ол – газет-жур­нал­дардан өзімізге ұнаған мате­ри­ал­дарды жинастырып, көздің қара­шы­ғын­дай сақтап жүретініміз.
Біраз уақыттар бұрын «Орталық Қа­зақстан» газетіне қазақтың көр­некті жазушысы Мұхтар Мағауин­нің «Түйеші Қамбар» деген әңгі­месі жа­рияланды. Мен бұл қалам­гер­дің бірде бір дүниесін қағыс қал­дырмайтын әде­тіммен құныға оқып шықтым. Кез-келген шығарманы әуелі әуестікпен оқи­сың ғой, содан кейін барып, ойла­нып, астарына үңіле бастайсың.
Бір қарағанда, жалт қаратардай оқи­ғасы, шытырманы жоқ, қарапайым се­зілген әңгіменің жан-дүниеңді дүр сілкіндіргендей оқыс ойларын арты­нан аңғара бастайды екенсің.
Жазушы мұнда да қашанғы қа­лам­герлік ұстанымынан айнымаған. Ол қоғамымыздағы кеселді құбылыс­тарды сынайды, билік иелерінің ас­тамшылығын ашады. Еліне адал, ең­бекқор түйеші Қамбардың мезгілсіз ажал табуының себеп-салдарына үңі­­леді.
«Балам дейтін елі болмаса, елім дейтін бала қайдан шықсын» деп ке­меңгер Ахмет Байтұрсынов айт­қан­дай, осы түйеші Қамбар секілді елі-жұртын шексіз сүйген, өзіне тілері аз, халқына тілері көп қаншама асыл аза­маттар мақсат-мүддесіне жете ал­май, өзге пасық пиғылдылардың құр­бандығы болып, тірлігі күйкі жәркелеш жандардың мазағына айналып жата­тынын ойлаудың өзі ауыр.
М.Мағауин – қашаннан рухы азат қаламгер. Оны өзгелерден даралап тұ­ратын да осы қасиеті.
Біз бір кездегі тұлпар тектес, асау арынды алаштың баласымыз, тек аруағыңнан айналайын арынды Абы­лай хан заманынан кейінгі екі ғасырға жуық отаршылдық шылауындағы құл­дық өміріміз есеңгіретіп кеткен ха­лықпыз. Өзіміз мойындағымыз кел­мей күпілдесек те, әлі күнге де­йін, тәуелсіздікке қол жеткізгелі бір­талай жылдар өтсе де сол құлдық са­надан арыла алмай келеміз. Ащы шындықты мойындай білу де үл­кен парасаттың белгісі болар, мен осыны бүкіл халықтың атынан ашық айтуға күш-құдіреті жетер, және соны өткір дәлелдей алар нағыз бірден-бір шыншыл қаламгер деп Мұхтар Ма­ғауинді атар едім. «Шыңғыс хан және оның заманы» атты көлемді еңбегін мен тек әдебиет айналасы ғана емес, қоғамымызға үлкен бетбұрыс әкелген төңкерісшіл шығарма деп айтар едім. Менің ойымша, Шыңғыс ханға және оның заманы мен ұстанған саясатына, оның тарихтағы алар орнына дәл М.Мағауиндей адал, шыншыл ұс­та­ныммен, терең пайымдылықпен, жан-жақты көзқарастармен келген ешкім жоқ.
Қаламгер мұны өзі нақты сенімді түрде ашып көрсетеді, жалтақтамай, үрікпей, «Мен өз тарихыма өзгелер секілді жабықтан сығаламай, сырттан пішпей, өз шаңырағымда, өз төрімде отырып баға беремін» дейді. Яғни, ол осынау байтақ Далада қаншама ғасырлар билік құрған Шыңғыс қаған, ол құрған Еке ұлыс, және оның ұр­пақтары билеген мемлекеттің шаңы­рағы – қазақтікі деп зор сеніммен айтып, соны дәлелдей білді.
Осы уақытқа дейін отаршылдық саясаттың айтағына еріп Шыңғыс хан мен оның Алтын Орда, Көк Ор­да, Қазақ Ордасын көгертіп, еңсе­лендірген ұрпақтарын «қанішер», «жа­уыз», «қарақшы», «баскесер» деп қа­ралап келгеніміз де жетер.
Әлемдік тарихта, әсіресе, Шыңғыс ханға өлердей өш еуропалық тарих Шыңғыс хан құрған жабайы, тағы мем­лекеттің баяғыда ізі өшкен деп жанталасып дәлелдеуге тырысады. Со­ларға жақпай қаламыз-ау деп біз байғұс өз тарихымыздан өзіміз қашып әлекпіз.
Әрі-беріден соң, М.Мағауин дә­лелдегендей, Шыңғыс хан құрған мем­лекет сол заманның тілімен айт­қанда – Еке Ұлыстың бүгінгі дәуірлеп отыр­ған Қара шаңырағы – бүгінгі Қазақ елі емес пе еді? Мұны мойындауға не ке­дергі.
Міне, бүгіндері Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлап отырмыз, осы­ның арғы кезеңінде де, бергі кезеңінде де Қазақ Ордасының керегесін ке­ңейткен билеушілер Шыңғыс хан ұр­пақтары болатын. Тіпті, Шыңғыс хан­ның ең азулы ұрпақтары осы Қа­зақ Ордасының негізін қалапты, бо­лашағы үшін күресіпті. Жошы, Керей, Жәнібек, Есім, Қасым, Хақназар, Шы­ғай, Бұрындық, Тәуекел, Әз Тәуке, Абылай, Кенесары... Осалы бар ма?
Шыңғыс ханның өзге елдерді би­леп-төстеген ұрпақтары да бар, бі­рақ осылардың ешқайсысы да Қа­зақ Ордасын билеген жоғарыда атал­ған сайыпқыран билеушілердей мұ­ратына жете алған жоқ, елін гүл­дендіріп, асқақтатып, осыншама абы­рой биігіне көтеріле алған жоқ.
Менің бір ұқпайтын нәрсем, әлі күнге дейін неге Шыңғыс ханның аты­нан үркетініміз. Әлі күнге дейін оны өзімізден аулақтатып, моңғол дейді, қазаққа қатысы жоқ дейді кейбір біл­гіштер. Ат төбеліндей азғантай моң­ғол­ға керегі де сол, бүкіл әлемге жар салып, Шыңғыс хан моңғолдан шық­қан, аз жұрт болсақ та жарты әлемді биледік, дүниені уысымызда ұстадық дейді. Ғалымдары да, қайраткерлері де осы уәжді ұстанған.
Ал М.Мағауин «Шыңғыс хан құр­ған Еке Ұлыстың 80-90 пайызы осы күнгі қазақ рулары, яғни, Найман, Ке­рей, Арғын, Жалайыр, Үйсін т.б, осы күн­гі моңғол ол кезде Еке Ұлыстың 8-10 пайызындай ғана болған» дейді. Ал, сонда ой жүгіртіңізші, Шыңғыс хан өз мемлекетін нығайту үшін кімдерге арқа сүйеген екен?!
Шыңғыс ханның даналығы сон­да, ол қазақ руларын ешқашан өзі­не жау санамаған, қалайда тіл табы­суға, бірігуге ұмтылған. Ол аядай моң­ғол­дың қамымен жүрсе, бастамай жатып ошағында тұншығар еді.
Және Шыңғыс ханның өзгелерден дара туған кемеңгерлігі сол, ол сол кездегі көшпелі рулардың күштілігін жақсы білді, бірақ бастары бірікпесе, бірін-бірі жаулап өзара қырқысып құ­ритынын жақсы түсінді. Осыған әбден көзі жеткенде осылардың басын қо­суға күш салды. Намыс көрсек те ай­тайық, дәл Шыңғыстай көреген сая­саткер Керей, Найман, Арғын, Ду­латтың ішінен шықпапты. Ал енді осы зілбатпан жүкті Қият Бөржіген руынан шыққан Шыңғыс – Темүжін мойнына ал­ған екен, оған неге бүгін ішіміз тарыла қалады?
Ол да осы Ұлы Даланың перзенті, мақсат-мүддесі ортақ асыл бабамыз.
Біз қазір қаламгер немесе жазушы дей салып жүрміз, ал үлкен қалам иесінің жиырма бес-ақ жасында жай оғындай жарқылдағанын есімізге ала­йықшы. Жап-жас ғалымға, тіпті, ау­­зынан жалыны шыққан мүйізі қа­рағайдай академиктеріміздің өзі қар­сы тұрған. Жазушы өзінің ме­муарлық «Мен» атты толғамды дүние­сінде сол өз басынан өткен жағдайды бүге-шігесіне дейін жазды. Қызыға оқып, оның қайсарлығына таң қалып, бас шайқағанбыз. Академик Қ.Жұмалиев «Хандық дәуірде әдебиет болмаған, сенікі бос сандырақ» деген, бұл қа­сарысып, «ол дәуірде әдебиет болған, мен дәлелдеймін» деген. Бұл кезеңдер ғылымды қарқындап бастаған алмас қылыштай талабы зор ғалымның жі­герін құм еткен жылдар болатын. Әйтпесе, ғылымға Шоқан Уәлиханов си­яқты күш-жігермен кіріскен жас та­лап кері шегінер ме еді, ғылымды тас­тап кетер ме еді?! Жоқ, әрине. Жас ғалым құлдық сана дендеп еніп ал­ған, жібімес тоңдай сіресіп тұрған ғылым үшін бар ғұмырын сарп еткісі келмеді, одан да алдымнан шыға ке­ліп, жолымды кесер, отаршылдық құл­дықтың иектеуінде кеткен иде­ологиямен алысқанша, қазақтың көр­кем әдебиетіне үлесімді қоса бе­рейін деп бекінді. Құдайға шүкір, М.Ма­ғауин­нің адаспағанын көз көрді, құлақ естіді.
Қазақ әдебиеттану ғылымы азар болса, көп доктор, профессорларының бірінен айырылған шығар, оның жа­расы жеңіл. Ал ол ғылым соңынан кет­се, барша қазақ, тіпті бүкіл түркі тектес байтақ жұртшылық аса ауқымды, білікті де білімдар қалам­герін жоғалтып алған болар еді. Дүмбілезі көп, дау-тартысқа толы ғы­лым М.Мағауиннің кең шалқарлы дү­ниелеріне ашар өрісті бітеп тастар еді. Олай бола қалған жағдайда аузынан жалыны шыққан Ресей патшалығын мойындатып, азулы елдің қақ орта­сынан өз иелігін құрып, билік еткен Ораз-Мұхамедтей арыстандай айбат­ты ұланның бейнесін сомдаған «Ала­сапыран» дилогиясы дүниеге келер ме еді?
«Кесік бас, қара тұлып», «Жар­мақ», «Сары қазақ», «Шақан шері», «Шың­ғыс хан және оның заманы», «Көкбалақ»... «Құмырсқа қырғыны», «Ме­нің балаларымның туысқан аға­сы», «Болезнь Боткина», «Түйеші Қам­бар», «Жүйрік» т.б шағын әңгімелерінің өзі айтар ойлары, түпқазық идеясы бір-бір романға татырлықтай тар­тымды туындылар болатын.
Абай өз заманында қазақ кеселін, кемшілігін қалай алақанға салғандай ашып, бадырайтып көрсетіп берсе, қазіргі замандағы қазақ мінін М.Ма­ғауиннен асырып таныта алған ешкім жоқ. Әркімдердің-ақ шымбайына ба­­та­тындығы болар, қаламгер шы­ғар­маларын сынамақ түгілі, оның атын атауға қорқатындаймыз, пәлесінен аулақ дегендей. Әрине, шындық деген осындай, жаныңды шырқыратып жі­береді. Әсіресе, «ұрының арты қуыс» дегендей өзінің ақ, тазалығына ең алдымен өзі күмәнданып жүрген, тү­бі шикі дүмбілез жандар жазушы си­паттамаларынан өз бейнесін жазбай танып, қылпылдауы әбден мүмкін.
Сүйікті жазушым шығармаларына әркез үн қатып жүремін. Таяуда Көк­шетау қаласында шығатын «Жер шоқ­тығы» журналына М.Мағауин шы­ғармашылығына арналған көлемді ма­қалам жарияланды. Әсіресе, «Ала­сапыран» дилогиясы мен атақты Тоқсаба күйшінің тағдырына арналған «Көкбалақ» романына кеңірек тоқ­талған едім. Заманымыздың ұш­қырлығына осындайда сүйсінесің, ойым­да ештеңе жоқ еді, облыс көле­мінде ғана тарайтын журналдағы ма­қалам көзге ілігеді-ау деп мүлде ой­ламаппын, журнал редакторы, белгілі ақын, жазушы, драматург Төлеген Қа­жыбайға сонау Чехия жерінен қоңырау шалыныпты. М.Мағауин мақаланы ға­ламтор желісі арқылы оқып, алғысын білдіріпті және журналды салып жіберуін өтініпті. Жазған мақалаң үлкен жазушының назарын аударып жатса қайтіп қуанбассың. М.Мағауин тектес қаламгердің өз шығармашылығы тура­лы жазған адамға жылы лебіз біл­діруінің өзі әркім үшін зор мәртебе деп ұғамын. Жоғарыда айтып қалдық, оның әңгімелері роман көтерер жүкті алып жүрер деңгейде дегендей ойы­мызды.
Бірер мысал келтіре кетейік, Нар­қызыл деген ондаған жылдар бәйгенің алдын бермеген тұлпар тағ­дыры туралы «Жүйрік» атты әң­гімесін алғаш қолыңа алғанда, жыл­қыны жақсы көрген елдің баласы бол­ғандықтан, тақымыңды қысып әсер­лене оқисың, өзге аттарды шаң қаптырып, көз ұшында құлдырап бара жатқан қас жүйрікті елестетіп, делебең қозады. Бірақ, әңгімені тауысып оқып, астарына үңіле келгенде, осындай тұлпарлардың тағдыры тақтайдай бір­тегіс бола бермейтініне, реті кел­се, көркеуде жандардың дара жа­ра­тылысты сүріндіріп, аяғын сын­дырып, әйтпесе, терең орға омақаса құлатқысы келетініне көзің жете бас­тайды. Міне, Нарқызыл сәйгүлік қо­сылған кезекті бәйге өту үстінде. Мәре сызығы жақындаған сайын қалың көп­шілік даурығысып, қызбалана түсуде. «Тап осы жолы Нарқызылың шаң қауып, айдалада қалады». «Тап бүгін Нарқызылдың саудасы біткелі тұр». «Қара да тұр, Нарқызыл ат алғашқы ондыққа да ілікпейді!»
Осылайша даурығысқан жұрттың аузына құм құйып, Нарқызыл ат та­ғы да қара үздіріп, оқ бойы оқшау бәйге­ден келеді.
Сонда да оның үздіктігін, дара­лығын мойындай қоймай, шуласқан жұрт «Мүмкін емес!», «Анау тұл­пар сүрініп кетті, әйтпесе...», «Арда­кү­рең­нің үстіндегі бала тізгінді қатты ұстап, жібермей қойды, әйтпесе, Нар­қызылыңды шаң қаптырып кететін еді» деп бөсіседі.
Бұл да бір қазақтың кежегесі ке­йін тартқан, кері кеткен мінезі. Көре ал­маушылық дейсіз бе, іштарлық дейсіз бе, өзіңіз біліңіз.
Қаламгердің шығармашылық үл­кен бір қыры – өз халқын үнемі биік­ке көтеріп, асқақтатып отырады, ор­далы, өнегелі жұрт атынан сөйлеп, мәртебесін асырып отырады.
Мен М.Мағауиннің «Аласапыран» дилогиясын осындай биік деңгейлі, кең тынысты шығармаларға қосар едім.
Ораз-Мұхамед – азулы патшалық империяның өзін мойындатқан асау арда Дала перзенті. Әуелі тұтқын боп, Ресей топырағын кіріптар күйде басқан Ораз-Мұхамед өзінің ақыл-парасатымен патша төңірегінің ыстық ықыласына бөленеді.
Осы шығарманы тұтастай алып отырғанда, жазушының үл­кен бір жетістігі деп, мен оның дипло­ма­тиялық ұстанымын атар едім. Ол осы тұстардағы Ресей патшалық им­периясын Қазақ Ордасымен жау ел етіп көрсетіп, қарама-қарсы қоя си­паттамайды, керісінше, ортақ мә­міледегі, өзара келісім-бірлігі бар, қарым-қатынасы жарасқан, ын­тымақты ел ретінде танытады. Ораз-Мұхамед, міне, осы екі ел ара­сындағы ынтымақтың кепілі, дә­некері іспеттес тұлға. Әуелгіде тұт­қын болып түскен жас сұлтан кейін зор беделге ие болып, орыс-швед со­ғысында, т.б шайқастарда көзге түсіп, үлкен дәрежеге ие болғанда, еліне қайтуға мүмкіндігі баршылық еді. Бірақ, ол осында орнығып қа­лып қоюға біржола бел байлайды. Өйт­кені, Ораз-Мұхамед өз беделін пайдаланып, Қазақ Ордасының Ресей империясының алдындағы абырой-беделін көтерудің маңыздылығын жақсы түсінеді. Осы себептен де ма­ңайына қайынатасы Қадырғали Жа­лайыр секілді оқымысты, ғұла­ма­ларды жинайды.
Ресей патшалығы – алып империя, бірақ өзге де елдер секілді қарама-қайшылығы көп жұрт. Астамшыл империялық пиғылды елдің, биік білімі мен ғылымын, мәдениетін, жалпы прогресшіл, бағытын ешкім жоққа шығара алмас еді. Сондықтан, мұндай көп қырлы елмен жаулық іздегеннен гөрі, ортақ тіл табудың маңыздылығын ұққан біздің билеушілеріміздің де, ғұламаларымыздың да болғандығын ең алғаш танытқан М.Мағауин еді.
Осы кезеңдерде де, жалпы Қасым, Есім хандар, Тәуекел, Әз Тәуке, Абылай хан дәуіріне дейін Ресеймен тең дәрежедегі дипломатиялық қа­рым-қатынас ұсталып келгені мәлім. Осы ғасырлар бойына сақталып кел­ген қарым-қатынасқа Кенесары тұ­сында сына түсті, арасы ашыла берді.
Бірақ, осы астамшылық импе­риялық саясатты біржола ушықтырып жіберген «теңдік», «бостандық» деп аттандаған, бірақ іс жүзінде керісінше әрекет еткен кеңестік жүйе болатын.
М.Мағауин «Қазақ тарихының әліп­песі» еңбегінде дәлелдегеніндей, кеңестік коммунистік үкімет айнал­дырған жетпіс жылға жуық уақыттың ішінде, көз көріп, құлақ естімеген сұм­дықтарды жасап үлгерді. Ай­дарынан жел ескен патшалық Ре­сей заманында болмаған қантөгіс ре­волюция халыққа қара бұлт бо­лып төнді, бұрын-соңды болмаған ашар­шылық жайлады, жоқ жерден халық жауларын ойлап шығарып, халықтың бетке ұстар азаматтарын қынадай қырған қанқұйлы террор-репрессия ұйымдастырылды.
Осы шындықты жазуға көптеген қаламгерлер беттей алмай жатқанда тағы да М.Мағауин ең алғаш қолына қалам алып «Сары қазақ» романын жариялады. Кеңестік жүйенің озбыр­лығын соншама ашық және ащы, өткір танытқан осы туынды болатын.
Жоғарыда ретіне қарай «Қазақ тарихының әліппесі» еңбегін атап қал­дық, бұл өзі жол-жөнекей атай кететін емес, тарихымызға үлкен бетбұрыс әкел­ген, нағыз керек уақытында жарқ еткен жаңалықты дүние болатын.
«Әліппесі несі» деп ә дегенде то­сырқай қарағанымыз рас. Бірақ, шы­нында да
Біздің тарих шынында
қалың тарих,
Оқулығы жұп-жұқа бір-ақ-тағы, –
деп Қадыр ақын айтқандай, бұрын танылмай келген, таныттырмай кел­ген қазақ тарихын әліппеден баста­ма­саң, кім не ұғып, жарытар еді?
Қазақстан тарихы, жалпы тарих­қа шөліркеген қазақ елі, қазақ жазу­шы­ларына шексіз қарыздар деп ой­лаймын.
Қазақтың білгір классик жазушы­лары тарихқа терең болып келеді. Бұл өзі сонау замандардан қалыптасқан дағды секілді. Қазақ топырағынан нәр алған Әбунасыр Әл-Фараби, Жү­сіп Баласағұн, Қ.Иассауи, Һәкім ата атанған Сүлеймен Бақырғани, М.Қаш­қари, М.Дулати, Қ.Жалайыр сияқты оқымыстыларымыздың барлығы әде­биет пен тарихты қатар ұстаған, әрі ақын, әрі ғалым атанған жандар. Бе­рідегі Шоқан, Абай, Ыбырай да солай, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев... Бұлар Алаш­ты сүйгендіктен, оның тарихын ег­жей-тегжейлі тануды – мұратым деп ұққан. М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мү­сіреповтің тарихы біліктілігі төмен болған деп кім айта алады?
Ал бізге жақын кеңес дәуірінде екі қазақ жазушысы тарихымызға түбе­гейлі бетбұрыс, өзгеріс әкелді. Бірі – І.Есенберлин болса, екіншісі, біз сөз етіп отырған – М.Мағауин.
Қаламы жүйрік біз­дің қаламгер­леріміз тарихшыларымыз­дың алдын орап кететін әдетінен жаңылған емес.
Осыған қарағанда, қасиетті қалам -иесін адалдыққа, әділеттілікке, шын­шыл­дыққа, ақиқатшылдыққа көбірек бейімдейтін болуы керек.
Ақиқатшыл суреткер М.Мағауинді толығырақ тану әлі алда деп се­немін. Тек бір өкініштісі, нағыз да­рын­дылар, нағыз халықшыл қайрат­керлер соң ұғылып жатады. Біз өмір­ден өткендер туралы ағымыздан жа­рылуға дайынбыз, ал көзі тірілер туралы айтуға асықпаймыз. Бұл өзі қалыптасқан дағды тәрізді, өлген соң барып, жамыраса, жарыса жазамыз, дара талант еді деп кеңірдек жырта даурығысамыз. «Арқада қыс жайлы болса, арқар ауып несі бар?» дегендей, қаламгердің өзі елінен жырақта Чехияда тұрып жатқанының өзі әркімге ой салардай әрекет қой. Бірақ, өзге елде тұрып жатқан қаламгердің халқымен жүрегі бірге соғатынын биік өрелі шығармалары дәлелдеп келеді.
Дәулет ӘМІРҰЛЫ.
ҚАРАҒАНДЫ қаласы.